Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 118/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Krzysztof Pietrzykowski
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa M. G.
przeciwko J. G. i Skarbowi Państwa
- Prezesowi Sądu Okręgowego w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 maja 2006 r.,
skarg kasacyjnych pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 kwietnia 2005 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w pkt. I w części uwzględniającej
powództwo wobec Skarbu Państwa - Prezesa Sądu Okręgowego
w W. oraz orzekającej o kosztach procesu obciążających Skarb
Państwa - Prezesa Sądu Okręgowego w W. i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
2
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego
2. oddala skargę kasacyjną pozwanej J. G.
3. zasądza od pozwanej J. G. na rzecz powoda 1800 zł (tysiąc
osiemset) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sad Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 28 maja 2004 r. zasądził od pozwanej
J. G. na rzecz powoda M. G. 132 000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 28 maja
2004 r., umorzył postępowanie co do kwoty 6000 zł, o którą powód ograniczył
powództwo, zaś powództwo w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa oddalił.
Sad ten ustalił, że wyrokiem z dnia 19 lutego 1985 r. Sąd Rejonowy
rozwiązał przez rozwód związek małżeński M. i J. G. Pozwana we wniosku z dnia
16 października 1991 r. domagała się dokonania podziału majątku dorobkowego w
taki sposób, aby przyznać jej na wyłączną własność lokal mieszkalny nr 21
położony w W. przy ul. K.. Przesłuchana w charakterze strony pozwana zeznała, że
mieszkanie to powód otrzymał od swojej matki, jednakże miało ono być prezentem
dla rodziny, a powód przed wyjazdem do USA sprzedał należące do majątku
dorobkowego przedmioty, których wartość odpowiadała połowie wartości
mieszkania. Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 2 października 1992 r.
uwzględnił wniosek pozwanej i przyznał jej na wyłączną własność lokal mieszkalny,
którego dotyczyło postępowanie o podział majątku dorobkowego. Po złożeniu przez
powoda skargi o wznowienie postępowania Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia
5 lipca 2000 r. oddalił wniosek pozwanej przyjmując, że lokal mieszkalny stanowił
majątek odrębny powoda. J. G. sprzedała ten lokal w grudniu 1994 r., a sama z
rodziną zamieszkała u swojego ojca. Pieniądze uzyskane ze sprzedaży mieszkania
przeznaczyła na kupno mieszkania dla swojej rodziny. Jego własność przeniosła
później na rzecz córki stron. W ocenie Sądu pierwszej instancji powództwo o
zapłatę wobec pozwanej zasługiwało na uwzględnienie na podstawie art. 415 i 405
k.c., skoro sprzedaż lokalu przez pozwaną wykluczała jego zwrot powodowi w
3
naturze. Szkoda powoda pozostawała natomiast w nieznacznym stopniu w związku
przyczynowym z uchybieniami Sądu Rejonowego, który dokonał podziału majątku
dorobkowego. Nadto możliwość naprawienia szkody w drodze przewidzianej w art.
415 k.c. wyłączała związek przyczynowy między tą szkodą, a uchybieniami Sądu.
Przemawiało to za oddaleniem powództwa wobec Skarbu Państwa.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji powoda i pozwanej J. G. wyrokiem
z dnia 5 kwietnia 2005 r. oddalił apelację pozwanej, a w wyniku uwzględnienia
apelacji powoda zmienił zaskarżony wyrok w stosunku do Skarbu Państwa w ten
sposób, że zasądził od tego pozwanego 132 000 zł z odsetkami ustawowymi od 28
maja 2004 r., z zastrzeżeniem, że spełnienie świadczenia przez jednego z
pozwanych zwalnia drugiego. W ocenie Sądu drugiej instancji ostateczny wynik
postępowania o podział majątku dorobkowego wskazuje, że lokal mieszkalny objęty
wnioskiem pozwanej należał do majątku odrębnego M. G. W wyniku zbycia tego
lokalu przez pozwaną doszło do uszczuplenia majątku powoda. Pozwana uzyskała
w ten sposób korzyść majątkową i w świetle art. 405 k.c. była zobowiązana do jej
zwrotu na rzecz powoda. Dla istnienia tego obowiązku nie miało znaczenia, czy
pozwana w chwili uzyskania wzbogacenia wiedziała o braku podstawy prawnej do
przyznania jej mieszkania oraz czy zawiniła dojście do niekorzystnego dla powoda
przesunięcia majątkowego. Pozwana od dnia doręczenia jej odpisu skargi
o wznowienie postępowania, co miało miejsce w dniu 14 kwietnia 1995 r., winna
była liczyć się z obowiązkiem zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej. Nabyty przez
siebie lokal pozwana przekazała córce dopiero w 1999 r. Nie zachodziły zatem
podstawy do wyłączenia odpowiedzialności pozwanej na podstawie art. 409 k.c.
Roszczenie powoda z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia nie uległo
przedawnieniu, skoro powód wytoczył powództwo w dniu 24 lipca 2001 r.,
a pozwana uzyskała korzyść majątkową w 1992 r. Wysokość tej korzyści Sąd
pierwszej instancji ustalił prawidłowo, w oparciu o opinię biegłego co do wartości
lokalu. Z tych względów apelacja pozwanej była nieuzasadniona i podlegała
oddaleniu.
Usprawiedliwiona była natomiast apelacja powoda. Uwzględniając wniosek
pozwanej o dokonanie podziału majątku dorobkowego Sąd Rejonowy rażąco
naruszył treść art. 33 pkt 2 k.r.o., dokonując przy tym ustaleń faktycznych bez
4
przeprowadzenia właściwej oceny dowodów. Świadczy to o winie funkcjonariusza
państwowego. W wyniku uchybień w prowadzonym postępowaniu o podział
majątku dorobkowego powód doznał szkody związanej z utratą należącego do
niego mieszkania. W ocenie Sądu Apelacyjnego za powstanie tej szkody Skarb
Państwa ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 417 k.c., w brzmieniu
obowiązującym przed zmianą wprowadzoną ustawą z dnia 17 czerwca 2004 r. o
zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. Ponieważ Skarb
Państwa ponosił odpowiedzialność deliktową, a pozwana J. G. odpowiadała z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia, w tym samym zakresie, uwzględniając powództwo
wobec obojga tych pozwanych należało zastrzec, że spełnienie świadczenia przez
jednego z pozwanych zwalnia drugiego.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwani złożyli skargi kasacyjne. Pozwana J.
G. w skardze opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ k.p.c. zarzuciła:
- w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 405 i 409
k.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie oraz art. 5 k.c. przez jego niewłaściwą
wykładnię
- w ramach podstawy naruszania przepisów postępowania mającego istotny
wpływ na wynik sprawy obrazę art. 233 § 1 i 230 k.p.c., art. 234 k.p.c. oraz art. 3
k.p.c.
W oparciu o te zarzuty wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w części
dotyczącej zasądzenia od pozwanej kwoty 132 000 zł. wraz z odsetkami i kosztami
procesu i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa w tym
zakresie, ewentualnie uchylenie wyroku w części zaskarżonej przez pozwaną
i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu.
Pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Prezesa Sądu Okręgowego
w W. w swojej skardze kasacyjnej opartej o podstawę naruszenia prawa
materialnego zarzucił obrazę art. 417 k.c., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie
oraz art. 418 k.c., w wyniku nie rozważenia istnienia przesłanek odpowiedzialności
wynikających z treści tego przepisu. Powołując się na te zarzuty wniósł o uchylenie
5
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej pozwanej J. G. został zawarty zarzut naruszenia art.
233 § 1 i art. 230 k.p.c. poprzez dokonanie wadliwej oceny materiału dowodowego.
Zarzut ten nie mógł być uwzględniony wobec brzmienia art. 3983
§ 3 k.p.c., który to
przepis przewiduje, że podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące
ustalenia faktów lub oceny dowodów. Podobnie nieuzasadniony był zarzut
naruszenia art. 234 k.p.c. w wyniku rzekomego pominięcia mocy domniemań
prawnych wynikających z wpisu prawa własności lokalu mieszkalnego, którego
dotyczył wniosek o podział majątku dorobkowego, na rzecz powódki. Sąd
Apelacyjny nie wykluczył istnienia domniemania wskazującego na nabycie przez
powódkę prawa własności lokalu, ujawnionego w księdze wieczystej. Artykuł 234
k.p.c. stanowi, że domniemania prawne wiążą Sąd, jednakże mogą być obalone,
ilekroć ustawa tego nie wyłącza. Sad Apelacyjny uznał, że wynik postępowania o
podział majątku dorobkowego po jego wznowieniu wskazywał, że pozwana nie
mogła nabyć skutecznie prawa własności przydzielonego jej pierwotnie lokalu, gdyż
nie należał on do majątku dorobkowego i nie podlegał podziałowi. Oceny tej nie
sposób kwestionować. Sąd drugiej instancji nie naruszył również art. 3 k.p.c. przy
ocenie przyczyn wznowienia postępowania i jego skutków dla pozwanej. Już Sąd
pierwszej instancji ustalił, że postępowanie zostało wznowione z powodu
nieważności na podstawie przepisu art. 401 pkt 2 k.p.c., gdyż M.G. w sprawie o
podział majątku dorobkowego został pozbawiony możliwości działania. Ustalenia
tego Sąd Okręgowy dokonał w oparciu o akta sprawy o wznowienie postępowania.
Akceptując to ustalenie Sąd Apelacyjny nie działał wbrew zasadzie prawdy
przewidzianej w art. 3 k.p.c., z której wynika obowiązek składania przez strony
postępowania oświadczeń procesowych zgodnie z prawdą.
W zakresie zarzutów dotyczących naruszenia prawa materialnego pozwana
kwestionowała między innymi ocenę Sądu drugiej instancji, co do istnienia
podstawy jej odpowiedzialności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia w sytuacji,
gdy Sąd ten stwierdził odpowiedzialność odszkodowawczą drugiego z pozwanych
6
wynikającą z deliktu (art. 417 k.c.). Stanowisko pozwanej, że odpowiedzialność
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia ma charakter subsydiarny i bezpodstawne
wzbogacenie stosuje się jako źródło zobowiązania, gdy brak jest innych podstaw
odpowiedzialności nie może być uznane za usprawiedliwione w żadnym przypadku
w sytuacji dotyczącej odpowiedzialności różnych osób, z których jedna miałaby
odpowiadać wyłącznie w oparciu o przepisy dotyczące bezpodstawnego
wzbogacenia, a druga na podstawie przepisów regulujących odpowiedzialność
deliktową. Sąd Apelacyjny przyjął zasadnie, że w tego rodzaju sytuacji dochodzi do
zbiegu podstaw odpowiedzialności różnych osób, które wobec uprawnionego
ponoszą odpowiedzialność na zasadzie in solidum. Nie można podzielić również
stanowiska skarżącej, że na gruncie art. 409 k.c. wyłączony jest obowiązek zwrotu
korzyści uzyskanej na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia, jeżeli istnieje
obowiązek naprawienia szkody odpowiadającej wysokości korzyści nałożony przez
Sąd na inną osobę. Artykuł 409 k.c. ma zastosowanie w przypadku, gdy osoba
która korzyść majątkową uzyskała, zużyła ją lub utraciła w taki sposób, że nie jest
już wzbogacona, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinna była
liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu. Obowiązek zwrotu korzyści nie jest zaś
wyłączony, gdy osoba która doznała uszczerbku dysponuje także roszczeniem
odszkodowawczym wobec innego sprawcy szkody związanej z doznanym
uszczerbkiem majątkowym. Prawidłowa była przy tym ocena Sądu Apelacyjnego,
że w okolicznościach rozstrzyganej sprawy pozwana winna była liczyć się
z obowiązkiem zwrotu uzyskanej korzyści od momentu powzięcia wiadomości
o wznowieniu postępowania o podział majątku dorobkowego, w którym zapadło
korzystne dla niej postanowienie przyznające na własność pozwanej lokal
mieszkalny uznany za składnik majątku dorobkowego. Żądanie powoda dotyczące
wydania korzyści majątkowej uzyskanej przez pozwaną bez podstawy prawnej nie
stanowiło nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 k.c. i zarzut naruszenia tego
przepisu w wyniku uwzględnienia powództwa był nieuzasadniony. Z przyczyn wyżej
wskazanych skarga kasacyjna pozwanej J. G. była pozbawiona uzasadnionych
podstaw i podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
Usprawiedliwiona była natomiast skarga kasacyjna pozwanego Skarbu
Państwa. Nie ulega wątpliwości, że odpowiedzialność Skarbu Państwa mogła
7
wchodzić w grę jedynie w związku z wydanym przez Sąd Rejonowy wadliwym
postanowieniem w sprawie o podział majątku dorobkowego, w wyniku którego
powód utracił lokal mieszkalny stanowiący składnik jego majątku odrębnego.
Wydanie tego orzeczenia Sąd Apelacyjny uznał za delikt w rozumieniu art. 417 k.c.
w brzmieniu, jaki miał ten przepis przed jego zmianą dokonaną ustawą z dnia 17
czerwca 2004 r. o zmianie ustawy-Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 162, poz. 1692). Wspomniane wyżej postanowienie Sądu Rejonowego
zapadło w dniu 29 października 1992 r. W tym czasie obowiązywał jeszcze art. 418
k.c., który przewidywał odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa za
szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych na skutek wydania
orzeczenia lub zarządzenia. Przepis ten mający charakter regulacji szczególnej
wobec unormowania zawartego w art. 417 k.c. dotyczył również naprawienia szkód
powstałych w wyniku wydania wadliwych orzeczeń sądowych. Sąd Apelacyjny
pominął całkowicie ocenę, czy przepis ten miał zastosowanie w rozstrzyganej
sprawie. Wprawdzie art. 418 k.c. utracił moc w wyniku uznania go za niezgodny z
art. 77 Konstytucji, na mocy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia
2001 r., to jednak powyższe nie oznacza, że przepis ten nie ma zastosowania do
oceny zdarzeń, które miały miejsce przed dniem 17 października 1997 r. tj. przed
dniem wejścia w życie obowiązującej obecnie Konstytucji. Wymaga podkreślenia,
że art. 77 Konstytucji wprowadzający zasadę odpowiedzialności Skarbu Państwa
za niezgodne z prawem działania władzy publicznej nie miał swojego odpowiednika
w obowiązującej wcześniej ustawie zasadniczej. Dlatego też skutki uznania przez
Trybunał Konstytucyjny art. 418 k.c. za niezgodny z art. 77 Konstytucji nie mogą
sięgać wstecz, przed datę wejścia w życie tego przepisu. Za taką oceną skutków
utraty mocy art. 418 k.c. opowiedział się kilkakrotnie Sąd Najwyższy (przykładowo
w wyroku z dnia 20 października 2004 r., IV CK 96/04, wyroku z dnia
9 października 2003 r., I CK 150/02, OSNC, 2004/7-8/132, wyroku z dnia
26 stycznia 2006 r., II CK 318/05). W uzasadnieniu ostatniego z powołanych wyżej
wyroków Sąd Najwyższy wyraził również pogląd, że roszczenie o naprawienie
szkody przeciwko Skarbowi Państwa ocenia się według przepisów obowiązujących
w dacie zdarzenia powodującego powstanie zobowiązania. Uwzględniając
powyższe oraz fakt, że wadliwe postanowienie dotyczące podziału majątku
8
dorobkowego M. i J. G. zapadło w dniu 29 października 1992 r. należało przyjąć, że
odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa wobec powoda za skutki
wydania tego orzeczenia podlegała regulacji określonej w art. 418 k.c. Uzasadniony
był zatem zarzut naruszenia prawa materialnego zawarty w skardze kasacyjnej
Skarbu Państwa. Dlatego też zaskarżony wyrok w części dotyczącej powództwa
uwzględnionego wobec Skarbu państwa podlegał uchyleniu na podstawie art. 39815
k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego zostało oparte o treść art.
98 § 1, 391 § 1 i 39821
k.p.c.
jc