Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 221/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 listopada 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Iwona Koper
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości M. Przedsiębiorstwa
Budownictwa Przemysłowego […]
przeciwko Gminie K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 listopada 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 grudnia 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 8.02.2005 r. oraz
zasądza od strony powodowej na rzecz pozwanej 3.600 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego i
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Syndyk Masy Upadłościowej M. Przedsiębiorstwa Budownictwa
Przemysłowego domagał się zasądzenia od pozwanej Gminy K. kwoty 95.245,95 zł
tytułem wynagrodzenia za roboty wykonane przez powoda na rzecz pozwanej na
podstawie zawartej umowy o roboty budowlane.
Sąd Okręgowy powództwo oddalił, natomiast Sąd Apelacyjny wyrokiem z
dnia 28.12.2005 r. zmienił zaskarżony wyrok i powództwo uwzględnił, ustalając co
następuje:
W dniu 30.12.2002 r. strony zawarły umowę na podstawie której strona
powodowa miała wykonać na rzecz pozwanej prace związane z budową cmentarza
komunalnego w K. Umowa przewidywała możliwość wypowiedzenia umowy i
odstąpienie od jej realizacji w przypadkach określonych oraz możliwość odstąpienia
od umowy, jeżeli ogłoszono upadłość wykonawcy albo gdy wykonawca przedłożył
zamawiającemu zgłoszenie swej upadłości. W dniu 29.09.2003 r. sąd ogłosił
upadłość M. Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego, a pozwana Gmina w
dniu 6.10.2003 r. odstąpiła od umowy. Strony w dniu 10.10.2003 r. spisały protokół
obejmujący inwentaryzację i rozliczenie robót w związku z odstąpieniem od umowy.
Łączny koszt wykonanych robót określono na kwotę 616.578,33 zł netto. Pozwana
Gmina zapłaciła stronie powodowej kwotę 521.332,38 zł netto, a pozostałą
należność w wysokości 95.245,95 zł zapłaciła Przedsiębiorstwu Remontów Ulic i
Mostów w G., stosownie do wezwania i faktur przesłanych przez to
Przedsiębiorstwo – jako podwykonawcę.
Sąd Okręgowy oddalając powództwo przyjął, że w świetle zeznań świadków
pozwana nie odstąpiła od umowy, lecz wypowiedziała umowę, a zatem w sprawie
nie znajdują zastosowania przepisy kodeksu cywilnego dotyczące odstąpienia.
Wskazał też, że w dacie zawarcia aneksu do umowy na podstawie którego
wprowadzono do realizacji umowy dodatkowego podwykonawcę, obowiązywał już
przepis art. 6471
k.c. W tej sytuacji pozwana Gmina spełniając dochodzone
świadczenie pieniężne na rzecz podwykonawcy, który przesłał wezwanie do zapłaty
3
i faktury, zwolniła się od odpowiedzialności odnośnie uiszczenia tej kwoty na rzecz
strony powodowej.
Odmiennie ocenił stan faktyczny Sąd Apelacyjny, który wyrokiem z dnia
28.12.2005 r. uwzględnił powództwo. Przyjął, że pozwana Gmina odstąpiła od
umowy w związku z ogłoszeniem upadłości wykonawcy, lecz to odstąpienie nie
spowodowało skutków ex tunc, a dotyczyło tylko reszty niespełnionego
świadczenia. Taki był zgodny zamiar stron, które po odstąpieniu sporządziły
inwentaryzację wykonanych robót i dokonały ich rozliczenia. Sąd Apelacyjny uznał
jednak, że w sprawie nie znajduje zastosowania art. 6471
§ 5 k.c. z uwagi na treść
art. 8 ustawy z dnia 14.02.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 408). Zgodnie z tym przepisem do
umów o roboty budowlane zawartych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje
się przepisy dotychczasowe. Umowa o roboty budowlane została w niniejszej
sprawie zawarta w dniu 30.12.2002 r., a więc przed wprowadzeniem do kodeksu
cywilnego art. 6471
k.c.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła pozwana Gmina wskazując jako
podstawy skargi kasacyjnej naruszenie art. 6471
§ 5 k.c. w związku z art. 8 ust. 1
ustawy z dnia 14.02.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 418) przez ich błędną wykładnię. Wskazując na
powyższe domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa
względnie przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej trafnie wskazano, że okolicznością uzasadniającą
przyjęcie skargi do rozpoznania jest występujące w sprawie istotne zagadnienie
prawne dotyczące wykładni art. 6471
k.c. w związku z art. 8 ust. 1 ustawy z dnia
14.02.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 49, poz. 408). Wskazany art. 6471
k.c. został dodany do kodeksu
cywilnego przez art. 1 pkt 35 ustawy z dnia 14.02.2003 r. o zmianie (...) i zarówno
w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego zgodnie został oceniony
jako przepis wyjątkowy. Cel wprowadzenia tego przepisu został wskazany
w uzasadnieniu projektu ustawy (druk sejmowy IV kadencji nr 888). Wynika z niego,
4
że regulacja zawarta w art. 6471
k.c. miała zapobiegać zjawisku bezprawnego
zatrzymywania przez wykonawców wynagrodzenia należnego podwykonawcom.
Jej istotę wyraża art. 6471
§ 5 k.c. stanowiący, że zawierający umowę
z podwykonawcą oraz inwestor i wykonawca ponoszą solidarną odpowiedzialność
za zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane przez podwykonawcę.
Takie rozwiązanie normatywne jest niewątpliwie odstępstwem od zasady prawa
zobowiązań określającej skuteczność zobowiązań umownych tylko między
stronami. Podkreślając wyjątkowość regulacji zawartej w art. 6471
§ 5 k.c. Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 28.06.2006 r. III CZP 36/06 (dotychczas
niepublikowanej) stwierdził, że przesłanką tej surowej odpowiedzialności
(niesubsydiarnej) ciążącej na osobie trzeciej (inwestor) za cudzy dług jest przede
wszystkim niezapłacenie wynagrodzenia za wykonane dzieło lub usługi przez
zobowiązanego umownie tj. wykonawcę. Taka konstrukcja, co do zasady, jest
znana obowiązującemu systemowi prawnemu (np. art. 95 § 1 k.s.h., art. 299 k.s.h.,
art. 41 k.r.o., art. 107 i 108 Ordynacji podatkowej), gdy ważne przyczyny
usprawiedliwiają odpowiedzialność powstającą z mocy prawa ze względu na
sytuację prawną obciążonego, a nie z jego woli wyrażonej np. w czynności prawnej.
Podkreślono też, że wykładnia art. 6471
k.c. powinna zmierzać do odpowiedzi, czy
uzasadnione są wątpliwości i zarzuty absolutyzujące obawę wielokrotnej
odpowiedzialności inwestora za wykonanie tych samych zadań wchodzących
w skład robót budowlanych zamówionych u wykonawcy. Rozważając tę kwestię
Sąd Najwyższy uznał, że inwestor nie został pozbawiony minimum ochrony
i dokonując wykładni art. 6471
§ 2 k.c. przyjął w cyt. uchwale, iż „skuteczność zgody
inwestora na zawarcie przez wykonawcę umowy o wykonanie zadań wchodzących
w zakres umowy o roboty budowlane wymaga przedstawienia mu umowy
z podwykonawcą lub jej projektu oraz odpowiedniej dokumentacji”. Jednocześnie
w tej uchwale wyjaśniono, iż „zapłata wykonawcy wynagrodzenia nie wyłącza
odpowiedzialności inwestora wobec podwykonawcy na podstawie art. 6471
§ 5 k.c.”.
Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela pogląd, iż w stosunkach
cywilnoprawnych odpowiedzialność ex lege ma charakter wyjątkowy, a nie ulega
wątpliwości iż taką odpowiedzialność przyjęto w art. 6471
§ 5 k.c. Z tego też względu
szczególnie istotne znaczenie mają przepisy intertemporalne związane z wejściem
5
w życie art. 6471
k.c. W tym przedmiocie zasadnicze znaczenie mają art. 8 ust. 1 i art.
10 ustawy z dnia 14.02.203 r. o zmianie ustawy (...). Pierwszy z nich stanowi, że
przepisy dotychczasowe stosuje się od umów o roboty budowlane zawartych przed
datą wejścia w życie ustawy, którą to datę w art. 10 ustawy określono w sposób
niejednolity, albowiem ustawa weszła w życie po upływie 6 miesięcy od dnia
ogłoszenia tj. 25 września 2003 r., jednakże art. 6471
i 6851
k.c. zaczęły obowiązywać
już po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia tj. 24.04.2003 r. W świetle tych unormowań
nie ulega wątpliwości zastosowanie art. 6471
k.c. do umów o roboty budowlane
zawartych po 24.04.2003 r. Problem powstaje wówczas, gdy umowa o roboty
budowlane została zawarta między inwestorem a wykonawcą (generalnym
wykonawcą) przed wejściem w życie art. 6471
k.c., tj. 24.042003 r., natomiast po tej
dacie nastąpiło zawarcie umowy między wykonawcą a podwykonawcą. Zagadnienie to
stało się już przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 30.05.2006
r. IV CSK 61/06 (dotychczas niepublikowanego), w którym stwierdzono, że przepis art.
6471
k.c. wprowadzony ustawą z dnia 14.02.2003 r. o zmianie ustawy – kodeks
cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 468) ma zastosowanie do
umowy o roboty budowlane, zawartej przez podwykonawcę z wykonawcą po
24.04.2003 r. Uzasadniając to stanowisko Sąd Najwyższy podniósł, że nie sposób
pominąć celu nowelizacji przepisów regulujących umowy o roboty budowlane, jakim
była potrzeba ochrony podwykonawców na wypadek niewykonania przez wykonawcę
zawartej z nim umowy. Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela to stanowisko.
Należy bowiem zauważyć, że art. 8 ustawy z dnia 14.02.2003 r. o zmianie ustawy (...)
używa sformułowania „do umów o roboty budowlane zawartych przed dniem wejścia
w życie ustawy (...)”, natomiast art. 6471
k.c. stanowi o umowie o roboty budowlane,
o której mowa w art. 647 k.c., czyli umowie zawartej między inwestorem a wykonawcą,
zaś art. 6471
§ 2 k.c. stanowi o umowie o roboty budowlane zawartej między
wykonawcą a podwykonawcą. Oznacza to, że ustawodawca zakwalifikował jako umowę
o roboty budowlane także umowę zawartą między wykonawcą a podwykonawcą,
a treść art. 6471
§ 2 k.c. nie pozostawia wątpliwości, że zawarcie takiej umowy wymaga
zgody inwestora. Wykładnia gramatyczna art. 6471
§ 1 i art. 6471
§ 2 k.c. pomijając
względy celowościowe nowelizacji, prowadzi do wniosku, że jeśli umowa o roboty
budowlane między wykonawcą a podwykonawcą została zawarta po dniu wejścia
6
w życie art. 6471
k.c., to przepis ten ma zastosowanie także wówczas, gdy umowa
o roboty budowlane między inwestorem a wykonawcą została zawarta przed dniem
24.04.2003 r. W konsekwencji znajduje też zastosowanie art. 6471
§ 5 k.c.
przewidujący solidarną odpowiedzialność zawierającego umowę z podwykonawcą,
inwestora i wykonawcy za zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane wykonane
przez podwykonawcę. Z taką sytuacją mamy do czynienia z niniejszej sprawie,
skoro wykonawca zawarł z podwykonawcą umowę o roboty budowlane w dniu
22.05.2003 r., czyli pod rządem art. 6471
§ 2 k.c., przy czym zawarcie tej umowy
poprzedza zawarcie umowy zmieniającej umowę o roboty budowlane między
inwestorem a wykonawcą (aneks z dnia 13.05.2003 r.). W rezultacie do tej umowy
zawartej między wykonawcą a podwykonawcą w dniu 22.05.2003 r. miał
zastosowanie art. 6471
§ 5 k.c. Pozwana Gmina – jako dłużnik solidarny ex lege
(art. 6471
§ 5 k.c.) uiściła należność za roboty wykonane przez podwykonawcę na
jego rzecz czyniąc to po przedłużeniu faktury, wezwaniu do zapłaty i oświadczeniu,
że wykonawca nie zapłacił wynagrodzenia. Jeśli więc, jak przyjął Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 28.06.2006 r. III CZP 36/06 (dotychczas niepublikowanej)
„zapłata wykonawcy wynagrodzenia nie wyłącza odpowiedzialności inwestora
wobec podwykonawcy na podstawie art. 6471
§ 5 k.c.”, to w niniejszej sprawie
sytuacja jest odwrotna. Gmina jako dłużnik solidarny uiściła należność na rzecz
podwykonawcy, a jeśli tak, to odpowiedzialność wobec wykonawcy (strony
powodowej) nie może być oceniana tylko w płaszczyźnie art. 647 k.c., lecz trzeba
uwzględnić art. 376 § 1 k.c. Treść istniejącego między współdłużnikami
(wykonawcą a inwestorem) stosunku prawnego (umowy o roboty budowlane)
rozstrzyga o wzajemnych roszczeniach regresowych. Skoro roboty zostały
wykonane na rzecz pozwanej Gminy, to oczywiście nie ma ona roszczenia
regresowego wobec wykonawcy (strony powodowej), jednocześnie zaś skoro
strona powodowa nie wykonała tych robót na rzecz Gminy, gdyż wykonał je
podwykonawca, to Gmina nie ma obowiązku powtórnej zapłaty wykonawcy za
roboty wykonane i zapłacone podwykonawcy. Z tych względów prawidłowe jest
orzeczenie Sądu I instancji, co uzasadnia rozstrzygnięcie zawarte w sentencji
wyroku (art. 39816
k.p.c.).