Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 254/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 listopada 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa "W." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przeciwko "P." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
o zapłatę,
i z powództwa wzajemnego "P." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przeciwko "W." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 29 listopada 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej (pozwanej wzajemnej)
od wyroku Sądu Apelacyjnego w P.
z dnia 11 stycznia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej apelację
pozwanego (pkt 1) oraz orzekającej o kosztach postępowania
apelacyjnego (pkt 3) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego ”P.” Spółki z o. o. na rzecz powoda
„W.” Spółki z o. o. kwotę 167.834,71 zł z odsetkami i oddalił powództwo (główne)
w pozostałym zakresie. Powództwo wzajemne oddalone zostało w całości. Powód
dochodził od pozwanego (w powództwie głównym) należności obejmującej łącznie
wynagrodzenie należne powodowi jako wykonawcy robót (za niewykonane roboty)
i karę umowną, przewidzianą w umowie.
Pozwany był generalnym wykonawcą robót budowlanych powierzonych mu
do wykonania w ramach umowy zawartej w dniu 29 września 2003 r. z Gminą K.
Umowa ta obejmowała wybudowanie kanalizacji sanitarnej, grawitacyjno - tłocznej
w Z. W dniu 10 listopada 2004 r. powód jako podwykonawca zawarł umowę z
pozwanym generalnym wykonawcą, której przedmiotem było wykonanie przez
powoda odcinka wspomnianej kanalizacji. Termin wykonania umowy ustalono na
dzień 31 grudnia 2003 r., ustalono wysokość przysługującego podwykonawcy
wynagrodzenia i określono reguły dochodzenia ewentualnych kar umownych.
Pozwany nie wykonał porozumienia z dnia 8 grudnia 2003 r. dotyczącego
zabezpieczenia i sposobu płatności należności na rzecz powoda (podwykonawcy).
Powód zażądał ustanowienia gwarancji zapłaty na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy z
dnia 9 lipca 2003 r. o gwarancji zapłaty za roboty budowlane (Dz. U nr 180,
poz.1758; cyt. dalej jako „ustawa z 2003 r.”) za roboty już wykonane i określił
termin ustanowienia gwarancji. Pozwany podjął starania w tym zakresie, ale do
dnia 21 lutego 2004 r. (w terminie określonym w żądaniu udzielenia gwarancji)
gwarancja nie została ustanowiona. Powód wyznaczył pozwanemu dodatkowy
termin ustanowienia gwarancji, ale termin ten też nie został dotrzymany. Wcześniej
powód odmówił podpisania aneksu do umowy o roboty budowlane, co - według
pozwanego - uniemożliwiło ustanowienie odpowiedniej gwarancji bankowej. Wobec
nieudzielania gwarancji zapłaty w dodatkowym terminie powód na podstawie art. 5
ust. 2 ustawy z 2003 r. odstąpił od umowy o roboty budowlane i domagał się
zapłaty wynagrodzenia za niewykonane roboty w związku z odstąpieniem od
umowy oraz zapłaty kary umownej na podstawie § 7 pkt 5 umowy. Pozwany
3
odmówił zapłaty tych należności, uznał odstąpienie powoda od umowy za
bezskuteczne, przy czym sam złożył powodowi oświadczenie o odstąpieniu
umowy (5 marca 2004 r.).
Sąd Okręgowy szczegółowo przeanalizował czynności obu stron po złożeniu
przez powoda żądania ustanowienia gwarancji zapłaty z dnia 16 lutego 2004 r.
i doszedł do wniosku, że pozwany nie ustanowił w terminie takiej gwarancji
i dlatego istniały podstawy do skorzystania przez powoda z prawa odstąpienia do
umowy na podstawie art. 5 ust. 2 ustawy z 2003 r. Powód mógł zatem żądać od
pozwanego wynagrodzenia za niewykonane roboty (art. 5 ust. 3 ustawy z 2003 r.)
oraz kary umownej (§ 7 ust. 5 umowy). Obie te należności zostały zatem
zasądzone od pozwanego.
W wyniku apelacji pozwanego Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok
w punkcie I. 1. 3. w ten sposób, że powództwo główne oddalił w całości i oddalił
apelację w zakresie dotyczącym powództwa wzajemnego. Sąd ten uznał, że
wyznaczone przez powoda terminy ustanowienia gwarancji (pierwotny i dodatkowy)
nie mogą być uznane za odpowiednie w rozumieniu art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z 2003 r.
Ponadto powód sam uniemożliwił jednak pozwanemu wywiązanie się z obowiązku
udzielenia gwarancji zapłaty, ponieważ naruszył obowiązek współdziałania
wierzyciela z dłużnikiem, wynikający z art. 354 k.c., a mianowicie - odmówił
podpisania aneksu do umowy o roboty budowlane, który zawierał jednak niezbędne
postanowienia dla uzyskania gwarancji bankowej. W konsekwencji, w ocenie Sądu
Apelacyjnego, oświadczenie powoda o odstąpieniu od umowy o roboty budowlane
nie może być uznane za skuteczne w świetle art.5 ust. 2 ustawy z 2003 r. i powód
nie mógł nabyć roszczeń objętych żądaniem pozwu. Sąd Apelacyjny uznał także,
że oświadczenie pozwanego o odstąpieniu od umowy (z dnia 5 marca 2004 r.) nie
wywołało żadnych skutków prawnych.
W kasacji powoda powoływano się na naruszenie art. 382 k.p.c. w zw. z art.
233 § 1 k.p.c., art. 5 ustawy z 2003 r. oraz art. 354 k.c. Wyrok został zaskarżony
w części zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego i oddalającego powództwo główne
w całości. Skarżący domagał się uchylenia wyroku Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny może dokonywać własnych ustaleń faktycznych
w postępowaniu apelacyjnym (art. 382 k.p.c.) i na tak dokonanych ustaleniach -
dokonywać własnych ocen prawnych. Bezzasadne jest stanowisko skarżącego, że
barierę prawną w zakresie dokonywanych takich ustaleń faktycznych stanowi
jakoby wykazanie tego, że „sąd pierwszej instancji przekroczył wyznaczone w art.
233 § 2 k.p.c. granice swobodnej oceny dowodów” i dlatego za chybiony należy
uznać zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c.
Sąd Apelacyjny przyjął, że powód faktycznie uniemożliwił pozwanemu
wywiązanie się przez niego z obowiązku udzielenia zapłaty wynagrodzenia za
roboty budowlane, naruszając tym samym obowiązek współdziałania wierzyciela
przy wykonywaniu zobowiązania (art. 354 § 2 k.c.). Naruszenie to miało polegać na
odmowie podpisania przez powoda aneksu do umowy o roboty budowlane, który
zawierał postanowienia niezbędne do uzyskania gwarancji bankowej jako
zabezpieczenia wierzytelności powoda. Stwierdzenie takie zakłada istnienie
obowiązku współdziałania wierzyciela w omawianym zakresie, przy czym Sąd
Apelacyjny bliżej nie uzasadnia źródła ani charakteru takiego obowiązku.
Należy w związku z tym zaznaczyć, że przepisy ustawy z dnia 9 lipca 2003 r.
o gwarancji zapłaty za roboty budowlane nie dają wystarczającej podstawy do
konstruowania omawianego obowiązku. Zgodnie z art. 4 ust. 1 tej ustawy,
wykonawca robót budowlanych może w każdym czasie żądać od zamawiającego
gwarancji zapłaty do wysokości ewentualnego roszczenia z tytułu wynagrodzenia,
wynikającego z umowy oraz ze zleceń dodatkowych. Przepis ten stanowi jedynie
potwierdzenie ogólnej reguły prawa cywilnego, zgodnie z którą wierzyciel zawsze
może żądać od dłużnika zabezpieczenia własnej wierzytelności (por. art. 364 k.c.).
Prawny sens żądania przez wykonawcę robót (wierzyciela) od zamawiającego
odpowiedniego zabezpieczenia w rozumieniu przepisów omawianej ustawy polega
na tym, że w razie nieuzyskania takiego zabezpieczenia w ogóle lub uzyskania
zabezpieczenia niewystarczającego, żądający wierzyciel mógłby - przy powstaniu
innych jeszcze przesłanek - wykonać uprawnienia przewidziane w art. 5 tej ustawy.
Nie można zatem przyjmować, że w wyniku zgłoszonego zamawiającemu żądania
ustanowienia „gwarancji zapłaty” zgodnie art. 4 ust. 1 ustawy pomiędzy
wykonawcą robót i zamawiającym tworzy się jakiś obowiązek (zobowiązanie)
5
w postaci ustanowienia zabezpieczenia, co otwiera m.in. możliwość zastosowania
przepisu art. 354 § 2 k.c. dla oceny zachowania się wykonawcy (wierzyciela).
Należy także stwierdzić i to, że Sąd Apelacyjny nie wywodził wspomnianego
obowiązku współdziałania wierzyciela (wykonawcy) z treści umowy o roboty
budowlane.
W tej sytuacji za uzasadniony należałoby uznać zarzut kasacyjny naruszenia
art. 354 § 2 k.c., ponieważ przepis ten nie mógł mieć zastosowania dla prawnej
oceny zachowania się powoda(wykonawcy) odmawiającego podpisania aneksu do
umowy.
Powód dochodził dwóch roszczeń, tj. wynagrodzenia za prace, których nie
mógł wykonać w związku z odstąpieniem od umowy oraz zapłaty kary umownej
określonej w § 7 ust. 5 umowy o roboty budowlane z dnia 10 listopada 2003 r.
W paragrafie tym postanowiono, że „za odstąpienie od umowy z przyczyn leżących
po stronie zamawiającego, zapłaci on wykonawcy karę w wysokości 10 % wartości
przedmiotu umowy”.
Sąd Apelacyjny przyjął, że powód - żądając udzielenia gwarancji zapłaty od
pozwanego - wyznaczył pozwanemu nieodpowiedni termin do udzielenia gwarancji
w rozumieniu przepisów art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z 2003 r. Ponadto powód
uniemożliwił pozwanemu w ogóle wywiązanie się z obowiązku udzielenia gwarancji,
ponieważ odmówił współdziałania w związku z odmową podpisania aneksu do
umowy (art. 354 § 2 k.c.). W takiej sytuacji, zdaniem Sądu drugiej instancji,
„żądanie udzielenia gwarancji, oparte o przepis art. 5 ustawy z 2003 r., nie mogło
wywołać skutków prawnych, co oznacza, że bezskuteczne było także odstąpienia
od umowy, uzasadnione nieudzieleniem takiej gwarancji” (s. 11 uzasadnienia
wyroku). W rezultacie powód nie nabył w ogóle roszczenia wynikającego z art. 639
k.c. w zw. z art. 5 ust. 3 ustawy z 2003 r. i nie mógł dochodzić roszczenia o zapłatę
kary umownej (§ 7 ust. 5 umowy).
Powód (wykonawca) żądał od pozwanego udzielenia gwarancji w celu
zabezpieczenia zapłaty za wykonane już roboty i powoływał się na przepis art. 4
ust. 1 ustawy z 2003 r. Oznacza to, że zapoczątkował tym samym reżim prawny
ustanawiania gwarancji zapłaty i skutki prawne jej nie ustanowienia, przewidziane
w art. 5 ustawy. Ustanowiona na żądanie wykonawcy gwarancja zapłaty może
6
zabezpieczać „ewentualne roszczenia z tytułu wynagrodzenia „przysługujące
wykonawcy (roszczenia istniejące lub przyszłe). W przepisach art. 5 ust. 1 i 2
ustawy przewidziano prawne konsekwencje braku ustanowienia gwarancji przez
zamawiającego lub ustanowienie jej jako niewystarczającej w postaci powstania
następujących uprawnień po stronie wykonawcy: 1) wstrzymanie się od wykonania
robót i oddanie obiektu zamawiającemu; 2) odstąpienie od umowy z winy
zamawiającego. Jednocześnie przewidziana została odpowiednia, czasowa
sekwencja możliwości korzystania z tych uprawnień przez uprawnionego
wykonawcę robót. W pierwszej kolejności możliwe byłoby wykonanie uprawnienia
pierwszego, dopiero w dalszej - po spełnieniu przesłanek określonych w art. 5 ust.
2 ustawy - uprawnienia do odstąpienia od umowy. Sekwencja taka ma zapewnić
pewne minimum ochrony prawnej dla zamawiającego, wobec którego zgłoszone
zostało żądanie wykonawcy na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy. Uprawnienia
przewidziane w art. 5 ust. 1 i 2 ustawy nie wykluczają, oczywiście, kontraktowych
uprawnień kształtujących wynikających z umowy o roboty budowlane.
Tymczasem w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak jest wyraźnych
ustaleń co do tego, czy wykonawca (powód) skorzystał w ogóle z pierwszego
z omawianych uprawnień, przewidzianych w art. 5 ust. 1 ustawy, czy od razu - bez
wstrzymywania się z wykonaniem - po bezskutecznej procedurze ustanowienia
gwarancji zapłaty - złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy na podstawie art.
5 ust. 2 ustawy. Jeżeli nie nastąpiło skuteczne skorzystanie z pierwszego
uprawnienia, nie mogłoby dojść do skutecznego odstąpienia od umowy przez
wykonawcę robót w świetle tego ostatniego przepisu i wykonawca pozostawałby
w opóźnieniu w wykonaniu obiektu budowlanego. Ponadto gdyby wykonawca
chciał wykonać skutecznie uprawnienie do odstąpienia od umowy na podstawie art.
5 ust. 2 ustawy, to należałoby określić wyraźnie to, za jakie roboty, których nie mógł
wykonać z przyczyn dotyczących zamawiającego, dochodzi on wynagrodzenia od
zamawiającego (art. 639 k.c.). Ciężar dowodu w tym zakresie obarcza wykonawcę
(art. 6). W uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia brak jest także wyraźnych
ustaleń w tej mierze.
Nie bez znaczenia z pewnością byłoby spostrzeżenie, czy przy określaniu
odpowiedniego terminu w rozumieniu art. 5 ust.1 ustawy nie należałoby brać pod
uwagę tego, że oba Sądy meriti ustaliły, iż pozwany po otrzymaniu żądania powoda
7
o ustanowienie gwarancji zapłaty (z dnia 21 lutego 2004 r.), „zapewnił powoda, że
gwarancja zapłaty zostanie udzielona” (s. 3 uzasadnienia). Zapewnienia takie
mogłoby in concreto oznaczać akceptację przez adresata żądania także terminu
wskazanego przez żądającego, ponieważ dłużnik może być jednak zorientowany
co do możliwego okresu uczynienia zadość żądaniu wierzyciela.
Należy też zwrócić uwagę na to, czy oświadczenia powoda zawierającego
odstąpienie od umowy nie należałoby ostatecznie oceniać jako wykonanie
odpowiedniego uprawnienia kształtującego wynikającego z umowy o roboty
budowlane zawartej w dniu 10 listopada 2003 r., gdyby oświadczenie na podstawie
art. 5 ust. 2 ustawy ostatecznie okazało się nieskuteczne. To samo odnosi się do
woli zamawiającego (wyrażonej w piśmie z dnia 5 marca 2004 r.) zmierzającej do
zakończenia stosunku umownego między stronami.
Z przedstawionych względów wypadnie podzielić zarzut naruszenia art. 5
ustawy z 2003 r., ale przy przyjęciu innej argumentacji prawnej niż wskazana
w skardze kasacyjnej. W tej sytuacji należało wyrok Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części uchylić i przekazać sprawę Sądowi Apelacyjnemu w tym
zakresie do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).