Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 280/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Helena Ciepła (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa M. R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Aresztowi Śledczemu w Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 12 grudnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 stycznia 2006 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w punktach 1 i 2 (pierwszym
i drugim) w części dotyczącej kwoty 75.000,- (siedemdziesiąt
pięć tysięcy) złotych z tytułu zadośćuczynienia za naruszenie
dóbr osobistych oraz w punkcie 3 (trzecim) i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego,
II. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.
2
Uzasadnienie
Powód domagał się od Skarbu Państwa – Aresztu Śledczego kwoty 75.000,-
złotych tytułem zadośćuczynienia za bezprawne naruszenie dóbr osobistych oraz
kwoty 75.000,- złotych tytułem zadośćuczynienia za rozstrój zdrowia w związku z
umieszczaniem go przez administrację Zakładu Karnego w celach, w których
pozostali osadzeni palili tytoń. Sąd Okręgowy w Ł. wyrokiem z dnia 20 czerwca
2005 r. uwzględnił powództwo w kwocie 2.500,- złotych zadośćuczynienia za
naruszenie dóbr osobistych a w pozostałej części powództwo oddalił. Ustalił, że w
okresie od kwietnia 2002 r. do sierpnia 2003 r. powód odbywał karę pozbawienia
wolności w celach przeznaczonych dla osadzonych palących mimo, że w chwili
przyjęcia do zakładu karnego oświadczył, że jest osobą niepalącą, a następnie
wielokrotnie zgłaszał funkcjonariuszom służby więziennej prośby o przeniesienie do
celi dla osób niepalących. Składał też skargi na piśmie, którym jednak nie
nadawano biegu. Dopiero w sierpniu 2003 r. gdy powód samowolnie i
demonstracyjnie zabrał swoje rzeczy i opuścił zajmowaną celę został przeniesiony
do celi pojedynczej, a następnie do celi dla osób niepalących.
Mając na uwadze rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia
26 listopada 1996 r. w sprawie określenia zasad dopuszczalności używania
wyrobów tytoniowych w obiektach zamkniętych podlegających Ministrowi
Sprawiedliwości (Dz.U. nr 140 poz. 658 ze zm.) wydane na podstawie art. 5 ust. 3
ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania
tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. nr 10 z 1996 r., poz. 55 ze zm.)
Sąd Okręgowy uznał, że zachowanie pozwanego było bezprawne, ponieważ
wymienione przepisy nakazywały umieszczanie osadzonych niepalących
w wydzielonych celach. Sąd pierwszej instancji ustalił ponadto, że osadzeni mogli
zgłaszać skargi zarówno na piśmie jak i ustnie przy czym w tym ostatnim przypadku
wychowawca powinien sporządzić protokół i przekazać go dyrektorowi Aresztu.
Zdaniem Sądu Okręgowego, przebywanie wśród osób palących nie wywołało
u powoda trwałego uszczerbku na zdrowiu ani rozstroju zdrowia w postaci
schorzeń fizycznych, natomiast naraziło go na utratę zdrowia i spowodowało
3
dyskomfort psychiczny wynikający z konieczności wdychania dymu tytoniowego
oraz towarzyszące temu subiektywne odczuwanie przez powoda różnych
dolegliwości somatycznych (ból głowy, kaszel, rozdrażnienie) wiązanych przez
niego z faktem długotrwałego przebywania w pomieszczeniach
z zanieczyszczonym powietrzem. W ten sposób doszło do bezprawnego
naruszenia dobra osobistego powoda jakim jest jego zdrowie. Powód miał prawo do
życia w środowisku wolnym od zanieczyszczeń także przebywając w zamkniętym
zakładzie i to tym bardziej, że obowiązujące przepisy wyraźnie określały sposób
realizacji tego prawa przez pozwanego, sam zaś powód poddany reżimowi zakładu
karnego nie miał możliwości uniknięcia niekorzystnego oddziaływania skutków
palenia tytoniu przez współosadzonych ani realnego przeciwstawienia się temu.
Zasądzoną na podstawie art. 448 k.c. kwotę 2.500,- złotych zadośćuczynienia Sąd
Okręgowy uznał za odpowiednią przy uwzględnieniu, że osadzony w zakładzie
karnym powód powinien w większym stopniu aniżeli ma to miejsce w warunkach
wolnościowych znosić uciążliwości związane z przebywaniem w małej i zamkniętej
społeczności, a także, że wskazywane przez niego dolegliwości zostały ocenione
przez biegłego lekarza psychiatrę jako wyolbrzymione.
Powyższy wyrok zaskarżyły obie strony.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 23 stycznia 2006 r. uwzględnił apelację
pozwanego w wyniku czego zmienił wyrok Sądu Okręgowego i oddalił powództwo
w całości, natomiast apelację powoda oddalił. Podzielając w całości i przyjmując
za własne ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, jak również aprobując co
do zasady pogląd, że niezapewnienie osobie osadzonej w zakładzie karnym
przebywania w środowisku wolnym od dymu tytoniowego może stanowić
naruszenie dobra osobistego tej osoby jakim jest jej zdrowie i życie Sąd Apelacyjny
uznał za zasadny zarzut apelacji pozwanego, że w okresie od kwietnia 2002 r. do
sierpnia 2003 r. nie wpłynęły do administracji Aresztu żadne pisemne uwagi
powoda w kwestii zmiany celi z uwagi na przebywanie z osobami palącymi.
W związku z tym Sąd Apelacyjny uznał, że powód w czasie objętym sporem
akceptował przebywanie w celach wraz z osobami palącymi. Pozostawało to
w sferze swobody jego decyzji i wyłączało prawo do korzystania z ochrony
cywilnej. Mimo stwierdzenia bowiem, że naruszenie dobra osobistego było
4
bezprawne odpowiedzialność naruszającego zostaje wyłączona, gdy występuje
zgoda poszkodowanego. Ponadto, Sąd Apelacyjny stwierdził, że powód nie
wykazał naruszenia konkretnego dobra osobistego w stopniu zasługującym na
ochronę prawną, a także nie udowodnił aby zaistniały u niego jakiekolwiek
następstwa zdrowotne pozostające w adekwatnym związku przyczynowym
z przebywaniem w celach wraz z osobami palącymi.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił powyższemu wyrokowi naruszenie
przepisów postępowania – art. 231, 233 i 382 k.p.c. oraz naruszenie prawa
materialnego – art. 24 § 1, 448, 444 § 1 i 445 § 1 k.c. i wnosił o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 382 § k.p.c. sąd apelacyjny orzeka na podstawie materiału
dowodowego zebranego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji
i w postępowaniu apelacyjnym. W razie gdy samodzielnie nie przeprowadza
dowodów może przyjąć za własny stan faktyczny ustalony przez sąd pierwszej
instancji. Może też przeprowadzić we własnym zakresie postępowanie dowodowe
lub nie prowadząc postępowania dowodowego odmiennie ocenić materiał
dowodowy zebrany w dotychczasowym postępowaniu i ustalić inny stan faktyczny
(por. uchwałę składu 7 sędziów SN z dnia 23 marca 1999 r. III CZP 59/98 mająca
moc zasady prawnej – OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124).
W rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny władny był ustalić, że powód
zgłaszał pozwanemu skargi na umieszczanie go w celach dla osób palących oraz,
że domagał się przeniesienia do celi dla niepalących ale również mógł poczynić w
tym zakresie ustalenia odmienne od przyjętych przez Sąd Okręgowy, nie mógł
jednak uznać za ustalone obydwa wymienione stany faktyczne ponieważ
obejmowały one zdarzenia wzajemnie wykluczające się. Tymczasem
w zaskarżonym wyroku Sąd Apelacyjny najpierw stwierdził, że w całości podziela
i przyjmuje za własne ustalenia Sądu Okręgowego (nota bene oczywiście błędnie
określone przez Sąd Apelacyjny jako niesporne pomiędzy stronami), a wśród nich
ustalenie, że powód wielokrotnie zgłaszał pracownikiem służby więziennej prośbę
o przeniesienie do celi dla osób niepalących, ale jego ustne prośby nie były
5
spełnione, a licznym skargom pisemnym pracownicy pozwanego nie nadawali
biegu, następnie zaś, z uwagi na brak w aktach osobowych powoda informacji
o zgłaszaniu przedmiotowych uwag uznał, że powód takich uwag nie zgłaszał.
Powyższa sprzeczność wyklucza możliwość rozważania przez Sąd Najwyższy
kwestii zasadności stanowiska Sądu Apelacyjnego co do ewentualnej zgody
powoda na znoszenie umieszczania go w celach dla palących i sama w sobie
czyniła zasadnym zarówno zarzut skargi kasacyjnej co do naruszenia art. 382 k.p.c.
jak i zarzut niewłaściwego zastosowania art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c.
Niezależnie od tego, nie sposób podzielić sposobu rozumowania Sądu
Apelacyjnego, że jedynie wiarygodnym dowodem miałoby być pismo powoda do
pozwanego, oraz, że o niepodejmowaniu przez powoda działań wyrażających
sprzeciw miałoby zaświadczać okoliczność, iż świadkowie pozwanego nie pamiętali
aby powód zwracał się do nich ustnie o zmianę celi. Również nie można się
zgodzić, że ewentualne niesprzeciwianie się powoda nieprzestrzeganiu przepisów
przez pozwanego oznaczało jego zgodę co miałoby wykluczać odpowiedzialność
pozwanego.
Przede wszystkim, zgoda pokrzywdzonego uchyla bezprawność naruszenia
dobra osobistego nie zaś samo to naruszenie jak to błędnie przyjął Sąd Apelacyjny
wskazując, iż naruszenie może być bezprawne, a mimo to odpowiedzialność
sprawcy może być wyłączona. Ponadto, niezrozumiałe jest stwierdzenie Sądu
Apelacyjnego, że podziela pogląd Sądu Okręgowego, iż powód nie wykazał
naruszenia konkretnego dobra osobistego w stopniu zasługującym na ochronę
prawną. Sąd Okręgowy nie tylko nie wyraził takiego poglądu, ale stwierdził
i obszernie umotywował, że powód doznał naruszenia dobra osobistego jakim jest
jego zdrowie, oraz, że naruszenie to było bezprawne a więc zasługiwało na
ochronę. W zaskarżonym wyroku Sąd Apelacyjny nie dostrzegł, że Sąd Okręgowy
za nieudowodnione uznał tylko roszczenie powoda o zadośćuczynienie z tytułu
rozstroju zdrowia dochodzone na podstawie art. 445 § 1 w zw. z art. 444 k.c.
Zgoda pokrzywdzonego wyłącza bezprawność zachowania się sprawcy
naruszenia dobra osobistego. Jest aktem woli stanowiącym wyraz świadomości
uprawnionego co do przysługującego mu prawa wypowiedzenia się oraz zamiaru
zamanifestowania na zewnątrz skorzystania z tego prawa. Nie musi się wyrażać
6
przez zachowania dosłowne, może być dorozumiana w tym również przez brak
sprzeciwu. Jednakże o braku sprzeciwu wyrażającego zgodę można mówić tylko
wtedy, gdy istniała okazja do swobodnego wyrażenia sprzeciwu a mimo to
uprawniony w tym zakresie jednoznacznie pozostał bezczynny. Okoliczności
konkretnego stanu faktycznego powinny przesądzać o tym, czy bezczynność
uprawnionego może być poczytana za jego zgodę. Bierne znoszenie stanu
naruszenia dobra osobistego może być podyktowane wielu różnymi przyczynami
(np. niewiedza uprawnionego co do możliwości sprzeciwu, brak umiejętności
zareagowania, obawa przed skutkami wyrażenia sprzeciwu itp.). Bez upewnienia
się o rzeczywistych przyczynach bezczynności uprawnionego oraz ewentualnie
także i powodowanych nim racjach zawodne może się okazać wnioskowanie
o wyrażaniu przez niego zgody na działania niekorzystne. Nie można przy tym
tracić z pola widzenia, że zarówno zgoda jak i wyrażenie sprzeciwu pozostają
w sferze uprawnień poszkodowanego, a nie jego obowiązków w związku z czym
z postawy bezczynnej nie sposób czynić poszkodowanemu zarzutu.
Przedstawione względy dodatkowo uzasadniały zarzut naruszenia
w zaskarżonym wyroku art. 448 w zw. z at. 24 § 1 k.c. przez niewłaściwe
zastosowanie wymienionych przepisów ze skutkiem dla powoda niekorzystnym
w sytuacji, gdy niektóre ustalenia Sądu Apelacyjnego wskazywałyby nie tylko na
bezprawne zachowania się funkcjonariuszy pozwanego ale wręcz na ich winę.
Pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej nie zasługiwały na uwzględnienie.
Dotyczy to w pierwszym rzędzie art. 231 i 233 k.p.c., których powołanie było
niedopuszczalne w świetle art. 3983
§ 3 k.p.c. Co do art. 444 § 1 i 445 § 1 k.c. to
przepisy te nie znajdowały zastosowania. Sąd pierwszej instancji, opierając się na
opinii biegłego lekarza, ustalił, że powód nie doznał uszczerbku na zdrowiu
w postaci schorzeń fizycznych w rozumieniu art. 444 § 1 k.c. Wprawdzie Sąd
Apelacyjny nie zajął stanowiska w kwestii powstania u powoda przemijającego
rozstroju zdrowia - co skarżący zarzucał w apelacji - ale w skardze kasacyjnej nie
znalazły się podstawy kasacyjne adekwatne do tego rodzaju uchybienia
a ostatecznie zaskarżony wyrok, oddalający apelację powoda odnośnie kwoty
75.00.0,- złotych dochodzonej na podstawie art. 445 § 1 k.c., w tej części
odpowiada prawu. Wymaga bowiem podkreślenia, że powód nie mógłby
7
skutecznie domagać się dwóch zadośćuczynień, tj. na podstawie art. 445 § 1 k.c.
i na podstawie art. 448 k.c. Uszkodzenie ciała i wywołanie rozstroju zdrowia wiąże
się niewątpliwie z negatywnymi przeżyciami natury psychicznej wynikającymi także
z naruszenia poczucia własnej osobistości co jest domeną sfery ochrony dóbr
osobistych. Jednakże w takim przypadku zadośćuczynienie przewidziane w art.
445 § 1 k.c. tę sferę pochłania i wyklucza równoczesne stosowanie art. 448 k.c.
Bezzasadność pozostałych zarzutów nie wpływa na ocenę skargi
kasacyjnej jako usprawiedliwionej odnośnie do żądania zadośćuczynienia za
naruszenie dobra osobistego powoda. W tym też zakresie, na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, natomiast w pozostałej części
skargę kasacyjną oddalił (art. 39814
k.p.c.). Uchylając zaskarżony wyrok w części
dotyczącej należności głównej Sąd Najwyższy uchylił orzeczenie Sądu
Apelacyjnego także odnośnie do kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
powodowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym zasądzonych od Skarbu Państwa
(pkt 3 zaskarżonego wyroku). Koszty od Skarbu Państwa przysługują
pełnomocnikowi ustanowionemu z urzędu tylko w razie gdy nie ma podstaw do
obciążenia nimi strony przeciwnej (art. 98 § 1 k.p.c. w zw. z § 21 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat... (-) Dz.U. nr
163, poz. 1348 ze zm.). Na obecnym etapie postępowania nie da się wykluczyć, że
koszty zastępstwa procesowego powoda będą obciążać stronę pozwaną (art. 98
§ 1 k.p.c.), w każdym zaś razie ta kwestia pozostaje obecnie nierozstrzygnięta.
Wobec tego, jak również mając na uwadze, że o kosztach procesu za pierwsze
postępowanie apelacyjne oraz za postępowanie apelacyjne ponowne Sąd
Apelacyjny orzeknie w swoim ponownym orzeczeniu (art. 108 § 1 k.p.c.) Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2
k.p.c.