Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 123/06
UCHWAŁA
Dnia 21 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Antoni Górski
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z powództwa Parafii Ewangelicko - Augsburskiej […]
przeciwko Skarbowi Państwa - Staroście, zastępowanemu przez Prokuratorię
Generalną Skarbu Państwa i Miastu Ł.
o przywrócenie własności,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 21 grudnia 2006 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 27 września 2006 r., sygn. akt [...],:
" 1) Czy wydanie w trakcie procesu ostatecznej decyzji, o której
mowa w art. 60 ust. 3 ustawy z 13 października 1998 r. - przepisy
wprowadzające ustawę reformującą administrację publiczną (Dz.U.
Nr 133, poz. 872 ze zm.) stanowi przeszkodę do uwzględnienia na
podstawie art. 40 - 45 ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku
Państwa do Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego
w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 73, poz. 323 ze zm.)
roszczenia o przywrócenie własności nieruchomości przejętych na
rzecz państwowych jednostek organizacyjnych ?;
2) czy przepis art. 40 ust. 1 pkt 4 w/w ustawy o stosunku Państwa do
Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej
odnosi się także do faktycznego przejęcia przez państwowe jednostki
organizacyjne bez tytułu prawnego nieruchomości w stosunku do
której wydane zostało później na podstawie art. 34 ust. 1 pkt 1
2
dekretu z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich
(Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm.) postanowienia o nabyciu własności
przez zasiedzenie ?"
podjął uchwałę:
Własność nieruchomości nabytej przez Skarb Państwa na
podstawie art. 34 ust. 1 pkt 1 dekretu z 8 marca 1946 r.
o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87
ze zm.), a następnie - przez jednostkę samorządu terytorialnego,
na podstawie art. 60 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 13 października 1998
r. Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację
publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.), nie podlega
przywróceniu kościelnej osobie prawnej na podstawie art. 40
ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa
do Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego w Rzeczypospolitej
Polskiej (Dz.U. Nr 73, poz. 323 ze zm.).
3
Uzasadnienie
Zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Apelacyjny, wyłoniło się
w sprawie z powództwa Parafii Ewangelicko-Augsburskiej o przywrócenie
własności zabudowanej nieruchomości położonej w Ł., o pow. gruntu 998 m2
- dla
której prowadzona jest księga wieczysta nr [...] Sądu Rejonowego w Ł. Kościół
Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej domagał się wpierw
przywrócenia własności w postępowaniu regulacyjnym, o którym mowa w art. 40
ust. 1 ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-
Augsburskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, a powództwo złożył w sądzie po
zawiadomieniu, iż zespół orzekający nie uzgodnił orzeczenia (art. 45 ust.1).
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, ponieważ ustalił, że nieruchomość
z dniem 31 grudnia 1955 r. przeszła na własność Skarbu Państwa wskutek
przemilczenia, stwierdzonego postanowieniem Sądu Rejonowego
z 14 października 1971 r. wydanym na podstawie art. 34 dekretu z dnia 8 marca
1946 r o majątkach opuszczonych i poniemieckich. W toku rozpoznawania sprawy
sąd ustalił, że przedmiotowa nieruchomość stanowiąca własność Skarbu Państwa
stwierdzoną tym postanowieniem, z dniem 1 stycznia 1999 r. stała się z mocy
prawa własnością Miasta Ł. na prawach powiatu. Podstawę decyzji Wojewody
stwierdzającej nabycie własności stanowiły przepisy art. 60 ust. 1 - 3 ustawy z dnia
13 października 1998 r - przepisy wprowadzające ustawy reformujące administracje
publiczną (Dz. U. Nr 133 poz. 872 z późn. zmianami). Sąd Okręgowy nie dopatrzył
się podstawy prawnej, uzasadniającej przywrócenie własności - utraconej z innych
przyczyn od wymienionych w art. 40 ust. 1 pkt 1, 2 i 4 ustawy z dnia 13 maja 1994
r. o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej
Polskiej.
Rozpoznając apelację strony powodowej, Sąd Apelacyjny uznał za istotną
okoliczność, pominiętą w analizie prawnej sądu pierwszej instancji, dotyczącą
wydania przez Wojewodę (w trakcie procesu o przywrócenie własności),
wymienionej wyżej decyzji stwierdzającej nabycie nieruchomości z mocy prawa
przez Miasto Ł., wskazując przy tym, że art. 40 ust. 4 ustawy o stosunku Państwa
4
do Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego chroni prawa nabyte przez
niepaństwowe osoby trzecie przed skutkami przywrócenia własności. Sąd drugiej
instancji zwrócił również uwagę na treść art. 42 tej ustawy włączającego w zakres
postępowania regulacyjnego tylko nieruchomości przekazane gminom na
podstawie ustaw przywracających samorząd terytorialny.
Dalsze wątpliwości Sądu Apelacyjnego budzi art. 40 ust. 1 pkt 4 ustawy
o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko -Augsburskiego w zakresie pojęcia
"ustawodawstwa konwalidującego przejęcie”. Tryb przejęcia zastosowany do
nieruchomości przedmiotowej nie odpowiada temu przepisowi, rozumianemu
zgodnie z wykładnią dokonaną przez Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu
wyroku z 24 czerwca 1992 r W 11/91 (OTK 1992/1/18). Ponadto postanowienie
Sądu Powiatowego w Ł. będące aktem stosowania prawa a nie aktem jego
stanowienia - nie zostało dotychczas wzruszone, choć w przekonaniu Sądu
przedstawiającego zagadnienie prawne nie można wykluczyć rozszerzającej
wykładni art. 40 ust. 1 pkt 4 i objęcie pojęciem "ustawodawstwa" również aktów
stosowania prawa w praktyce sądów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważania Sądu Apelacyjnego dotyczące decyzji Wojewody
stwierdzającego nabycie własności przez Miasto Ł. na prawach powiatu, zgodnie z
art. 60 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. Przepisy wprowadzające
ustawy reformujące administrację publiczną nie wnoszą istotnych elementów dla
przedstawionego zagadnienia, ze względu na art. 71 pkt 4 tej ustawy, stanowiący,
że mienie nabyte na zasadach określonych w (tejże) ustawie, przez jednostki
samorządu terytorialnego podlega przepisom dotyczącym postępowania
regulacyjnego, o którym m.in. mowa w art. 40-45 ustawy z dnia 13 maja 1994 r. o
stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Rzeczypospolitej
Polskiej. Ze względu na jednoznaczność tej regulacji, Sąd Najwyższy przyjmuje, iż
wzmianka o nabyciu własności nieruchomości z mocy prawa przez Miasto -
jednostkę samorządu terytorialnego, precyzuje jedynie obecny stan prawny
nieruchomości, a istota wątpliwości zawarta została w punkcie 2. postanowienia
przedstawionego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
5
Dotyczą one obydwu wyrażeń znajdujących się w art. 40 ust. 1 pkt 4, tj.
przejęcia we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu
prawnego oraz późniejszego ustawodawstwa konwalidującego to przejęcie.
Przejęcie we władanie jest jednym z najpowszechniejszych pojęć prawa
i postępowania cywilnego, a także innych gałęzi prawa określających faktyczny
stosunek podmiotu do rzeczy i akcentujących celowe niejednokrotnie pomijanie
uprawnień tego podmiotu do przedmiotu władztwa. Dlatego sformułowanie
"przejęcie we władanie" nieruchomości nie determinuje jeszcze braku uprawnień
państwowej jednostki organizacyjnej (do władania), lecz zatrzymuje ocenę na
okolicznościach faktycznych. W omawianym przepisie aspekt prawny został jednak
określony przez użycie zwrotu "bez tytułu prawnego". Dlatego pierwsze
z wyjaśnianych pojęć oznacza bezprawne objęcie nieruchomości przez (zapewne)
funkcjonariuszy władzy publicznej niemających ku temu kompetencji. W taki sposób
interpretował Trybunał Konstytucyjny pierwowzór omawianego przepisu
w uzasadnieniu wyroku w sprawie W. 11/91 pisząc: Gdy chodzi o wykładnię art. 61
ust. 1 pkt 7 istotne znaczenie ma uzasadnienie projektu ustawy o stosunku
Państwa do Kościoła Katolickiego przedstawione Sejmowi (Druk sejmowy Nr 500,
s. 7), w którym stwierdza się, że w Polsce Ludowej miały miejsce wypadki
faktycznego przejęcia nieruchomości na własność Państwa, nie mające podstawy
prawnej w przepisach ustaw nacjonalizacyjnych.
Drugie z analizowanych pojęć wprowadzone do art. 40 ust. 1 pkt 4, wiąże
się logicznie z pierwszym. Państwo socjalistyczne definiując sprawiedliwość
ideologicznie, jako wolę klasy panującej, starało się w późniejszym okresie nadać
przez akty normatywne ważność swoim bezprawnym działaniom (konwalidować je).
Przykłady takie przytoczył Sąd Apelacyjny, trafnie zauważając ich nieadekwatność
do okoliczności rozpoznawanej sprawy. Zmiany ustrojowe skłoniły ustawodawcę
najpierw w art. 61 ust. 1 pkt 7 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa
do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, a następnie w ustawach
regulujących w podobny sposób sprawy majątkowe innych wyznań przyznać taki
cel niektórych unormowań ustawowych. Działania te były zrozumiałe, skoro przez
cały okres istnienia Polski Ludowej zmiany stanu prawnego nieruchomości
6
wymagały zgodności z ustawą, i w braku ustawodawstwa konwalidującego
władanie nie niweczyło uprawnień windykacyjnych właściciela.
W związku z taką treścią normy wyrażonej w art. 40 ust. 1 pkt 4 wykluczyć
należy podciągniecie pod hipotezę tego przepisu wypadków przejęcia władania
nieruchomości opuszczonych w zarząd państwowych jednostek organizacyjnych na
podstawie przepisów dekretu z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych
i poniemieckich. Zgodnie z art. 12 ust. 2 dekretu majątki opuszczone miały być
przekazane w zarząd właściwym ministerstwom lub organom samorządu
terytorialnego. Za zgodą ministra majątki te mogły być ponadto oddawane
w bezpośredni zarząd i użytkowanie instytucjom użyteczności publicznej,
instytucjom spółdzielczym, społecznym, organizacjom kulturalnym i oświatowym
oraz organizacjom pomocy dla grup ludności szczególnie prześladowanych przez
Niemców. Organami upoważnionymi do nadzoru i oddawania w zarząd były
utworzone w tym celu Okręgowe Urzędy Likwidacyjne.
Jak wyjaśniono w orzecznictwie, przepisy dekretu nie miały bezpośrednio
charakteru nacjonalizacyjnego, a konieczność ustanawiania zarządu nieruchomości
opuszczonych była i jest oczywista w świetle ogromu start ludzkich i zniszczeń
materialnych spowodowanych bezpośrednio przez okupanta i wskutek działań
wojennych. Jeżeli nieruchomość była opuszczona, działanie ówczesnych władz
polegające na obejmowaniu jej w zarząd nie może być poczytane za pozbawione
tytułu prawnego. Stan taki, zgodnie z art. 34 ust. 1 dekretu powodował, że Skarb
Państwa i związki samorządu terytorialnego nabywały przez przedawnienie tytuł
własności majątków opuszczonych, co do nieruchomości z upływem lat 10, licząc
od końca roku kalendarzowego, w którym wojna została ukończona. Trzeba jednak
dodać, że stwierdzenie tego nabycia wymagało orzeczenia sądu.
Przejście prawa własności na omawianej podstawie nie może być
traktowane jako konwalidacja dokonanego bezprawnie przejęcia we władanie
w rozumieniu art. 40 ust. 1 pkt 4. Przepisy dekretu od chwili wydania przewidywały
taki właśnie skutek nieodzyskania przez właściciela (posiadacza) władztwa
nieruchomości opuszczonej. Pamiętać bowiem należy, że nabycie własności
wskutek przemilczenia, o którym mowa, nie wymagało posiadania nieruchomości
7
opuszczonej przez państwo, a dokonywało się wskutek bezczynności
dotychczasowego właściciela.
Tym samym w stanie faktycznym, przedstawionym w rozpoznawanej
sprawie, nie ma zastosowania art. 40 ust. 1 pkt 4 ustawy o stosunku Państwa do
Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego.
Sugestie Sądu Apelacyjnego odnośnie do rozszerzenia pojęcia
"ustawodawstwa konwalidującego" na akty stosowania prawa, jako następstwo
ustawodawstwa nie mogą być uwzględnione. Zwrócić należy uwagę na przymiotnik
"późniejsze" potwierdzający, iż w hipotezie tego (pkt 4) przepisu u podstaw tkwi
bezprawne przejecie we władanie, którym – jak wyjaśniono wyżej - nie było objęcie
opuszczonej nieruchomości w zarząd.
Sąd Najwyższy dostrzega osobliwość rozpoznawanej sprawy, polegającej na
tym, że władze strony powodowej występowały już w latach 40. ub. wieku,
bezskutecznie, o zwrot posiadania nieruchomości, co powinno mieć wpływ na treść
orzeczenia w sprawie o nabycie własności wskutek przemilczenia lub na celowość
zawarcia ugody w postępowaniu przed Komisją Majątkową. Nie można jednak
budować na takim twierdzeniu (nie podlegającym weryfikacji przez Sąd Najwyższy)
wniosków dotyczących wykładni art. 40 ust. 1 pkt 4 w kierunku uznania
prawomocnego orzeczenia b. sądu powiatowego za bezprawne. W porządku
prawnym Rzeczypospolitej Polskiej nie dopuszcza się nieważności orzeczeń
sądowych z mocy prawa, a prawomocne orzeczenia, wydane nawet z rażącym jego
naruszeniem, mogą być uchylane lub zmieniane tylko w ramach obowiązującego
prawa. Art. 365 § 1 k.p.c. stanowi, że orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony
i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy
administracji publicznej, dlatego niedopuszczalne byłoby w rozpoznawanej obecnie
sprawie, dokonywanie oceny trafności postanowienia sądu stwierdzającego nabycie
własności przez Skarb Państwa ze względu na sygnalizowane starania Kościoła
Ewangelicko – Augsburskiego o przywrócenie posiadania nieruchomości.
Godzi się przy tym zauważyć, że w systemie postępowania cywilnego w okresie
po wydaniu postanowienia z 1971 r. istniały nadzwyczajne środki wzruszania
prawomocnych orzeczeń, jak rewizja nadzwyczajna, następnie przez pewien okres
8
kasacja wnoszona z urzędu (art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie
Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej -
Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania
administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U.96.43.189 ze zm.) oraz skarga o wznowienia
postępowania. Uwagi powyższe nie mogą jednak wpłynąć na wykładnię przepisu,
który budzi wątpliwości Sądu Apelacyjnego. Z tych względów SN podjął uchwałę na
podstawie art. 390 § 1 k.p.c., o treści przytoczonej wyżej.