Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 181/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie ze skargi I.P.
przeciwko "P." S.A.
o uchylenie wyroku sądu polubownego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 września 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Dnia 22 marca 2002 r. zapadł wyrok sądu polubownego, wydany przez
zespół orzekający Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej, od-
dalający powództwo w sprawie wniesionej przez P.P., P.P. i I.P. przeciwko P. S.A.
o zapłatę 10 243 978,75 zł z tytułu kary umownej.
Dnia 27 maja 2002 r. skargę o uchylenie tego wyroku, opartą na art. 712 § 1
pkt 4 k.p.c. wnieśli wszyscy powodowie. Jednakże Sąd Okręgowy w W. skargę P.P.
i P.P. zwrócił zarządzeniem z dnia 17 grudnia 2002 r. z powodu nie uiszczenia
opłaty sądowej, a skargę I.P. odrzucił na rozprawie dnia 22 października 2003 r.
jako spóźnioną. Zażalenie I.P. na odrzucenie skargi zostało oddalone przez Sąd
Apelacyjny postanowieniem z dnia 23 grudnia 2003 r.
Dnia 4 lutego 2003 r. powodowie złożyli ponownie skargę o uchylenie
wyroku sądu polubownego, opartą na podstawie z art. 712 § 1 pkt. 4 k.p.c.,
z wnioskiem o przywrócenie terminu do jej wniesienia. Postanowieniem z dnia
18 lutego 2005 r. Sąd Okręgowy w W. odrzucił wniosek P.P. i P.P. o przywrócenie
terminu jako spóźniony i odrzucił ich skargę oraz oddalił wniosek I.P. o
przywrócenie terminu (uznał, że nie doszło do uchybienia terminowi, ponieważ
powódce nie doręczono wyroku) i odrzucił jej skargę. Sąd Apelacyjny - po
rozpoznaniu zażalenia powodów - postanowieniem z dnia 16 czerwca 2005 r.
uchylił zaskarżone orzeczenie w części odrzucającej skargę I.P. oraz oddalił
zażalenie P.P. i P.P.
Dnia 9 stycznia 2006 r. I.P. uzupełniła skargę, zarzucając nieważność zapisu
na sąd polubowny, spowodowaną sporządzeniem zapisu przez pełnomocnika
nieumocowanego do jego dokonania, oraz pozbawienie jej możności obrony swych
praw wskutek działania przed sądem polubownym w jej imieniu nieumocowanego
pełnomocnika procesowego.
Wyrokiem z dnia 8 czerwca 2006 r. Sąd Okręgowy w W. uchylił przytoczony
wyrok sądu polubownego w zakresie rozstrzygnięcia dotyczącego I.P. i orzekł o
kosztach procesu.
3
Sąd Okręgowy ustalił, że dnia 29 grudnia 1999 r. powódka udzieliła
pisemnego pełnomocnictwa P.P. „do dysponowania w dowolny sposób, w tym rów-
nież sprzedaży, jej akcji w spółce C. S.A., dowolnym osobom, za cenę i na
warunkach według uznania pełnomocnika, do składania wszelkich wniosków,
oświadczeń i dokumentów, jakie okażą się niezbędne do realizacji
pełnomocnictwa”.
P.P., działając na podstawie wymienionego pełnomocnictwa, zawarł w
imieniu I.P. z pozwaną spółką trzy umowy: dnia 30 grudnia 1999 r. ramową umowę
dotycząca zamiany akcji na obligacje oraz dnia 14 stycznia 2000 r. umowę zamiany
akcji C. S.A. na obligacje Skarbu Państwa i umowę w sprawie zasad przejęcia
zobowiązań. Wszystkie umowy zawierały postanowienie, że wynikające z nich
spory będą rozstrzygane przez Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej
w Warszawie.
Dnia 4 lipca 2001 r. do Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie
Gospodarczej wpłynął pozew P.P. i P.P. przeciwko P. S.A. o zapłatę 10 243 978,75
zł. Jako powódka została w nim wymieniona także I.P. Jednakże do pozwu nie
dołączono jej pełnomocnictwa udzielonego powodom, bądź działającemu w ich
imieniu adwokatowi S.K. i radcy prawnemu E.K. Pozew nie został też osobiście
podpisany przez I.P.
Podkreślając związanie sądu podstawami skargi o uchylenie wyroku sądu
polubownego, Sąd Okręgowy uznał, że zarzut nieważności zapisu na sąd
polubowny podlega rozpoznaniu z urzędu na podstawie art. 714 k.p.c. in fine.
Objęcie wyrokiem sądu polubownego osoby, która nie była stroną umowy
o poddanie sporu rozstrzygnięciu sądu polubownego, oznacza bowiem wydanie
wyroku z naruszeniem praworządności. Zdaniem Sądu, z pełnomocnictwa
udzielonego P.P. przez skarżącą, nie wynika umocowanie pełnomocnika do
poddania pod rozstrzygnięcie sądu polubownego sporów wynikających z umów
zawartych na podstawie tego pełnomocnictwa. P.P. został jedynie umocowany do
dysponowania według własnego uznania oznaczonymi akcjami i składania
wszelkich wniosków, oświadczeń i dokumentów, jakie okażą się niezbędne do
podjęcia czynności określonych w pełnomocnictwie. Dokonując w imieniu skarżącej
4
zapisu na sąd polubowny, P.P. przekroczył zatem zakres udzielonego mu
pełnomocnictwa. W tej sytuacji zapis na sąd polubowny, wobec niewykazania przez
pozwaną, że skarżąca go potwierdziła, należało uznać za nieważny (art. 103 k.c.).
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej. Sąd
odwoławczy podzielił dokonaną przez Sąd pierwszej instancji wykładnię spornego
pełnomocnictwa. Nie dopatrzył się też podstaw do uznania, że sporządzony
z przekroczeniem umocowania zapis na sąd polubowny został potwierdzony przez
I.P. Potwierdzeniem zapisu nie są ani złożenie pozwu w sądzie polubownym, ani
skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego. Nie ma bowiem jakiegokolwiek
dowodu na aktywność I.P. przed sądem polubownym, a wniesienie skargi
świadczy o dążeniu do zniweczenia wydanego wyroku. Sąd nie podzielił zarzutu
apelującej, że okoliczność, iż nieważność zapisu na sąd polubowny stanowi
samodzielną podstawę skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego (art. 712 § 1
pkt 1), wyłącza możliwość wzięcia tej podstawy przez sąd pod rozwagę z urzędu
(art. 714 k.p.c.). Przewidziany w art. 712 § 1 i art. 714 k.p.c. podział podstaw skargi
o uchylenie wyroku sądu polubownego nie ma bowiem charakteru
dychotonicznego. Sąd Apelacyjny nie znalazł też podstaw do rozpoznania
wydanego przez niego postanowienia z dnia 23 grudnia 2003 r. i z dnia 16
czerwca 2005 r. w trybie art. 380 k.p.c., ponieważ wymienione postanowienia nie są
objęte hipotezą tego przepisu.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik pozwanej
zarzucił naruszenie art. 98 i art. 103 k.c. w zw. z art. 60 i 65 k.c. oraz art. 199 § 1
pkt 3 k.p.c. w zw. z art. 715 k.p.c. i art. 2 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie
kodeksu postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 178, poz. 1478, dalej: ustawa
nowelizująca), art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 3 i art. 386 § 2 i § 3 k.p.c., art.
386 § 5 k.p.c. w zw. z art. 715 k.p.c. i art. 2 ustawy nowelizującej, art. 714 k.p.c.
w zw. z art. 712 § 1 pkt 1 k.p.c. i z art. 2 ustawy nowelizującej, art. 378 § 1 k.p.c.,
art. 382 k.p.c. , art. 380 k.p.c. w zw. z art. 386 § 6 i art. 365 § 1 k.p.c. Powołując się
na te podstawy wniósł o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i odrzucenie skargi
o uchylenie wyroku sądu polubownego bądź przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W., albo o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności należy rozważyć zarzut nieważności postępowania,
ponieważ jego uwzględnienie powoduje najdalej idące konsekwencje procesowe
(art. 386 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).
Zdaniem skarżącej postępowanie przed Sądem pierwszej instancji jest
dotknięte nieważnością postępowania spowodowaną rozpoznaniem sprawy przez
sąd w składzie sprzecznym z przepisami prawa. Sąd odwoławczy przeoczył
bowiem, naruszając art. 386 § 5 w związku z art. 715 k.p.c. w związku z art. 2
ustawy nowelizującej i art. 378 § 1 w związku z art. 379 pkt 4 i art. 386 § 2 k.p.c.,
że sprawę w pierwszej instancji rozpoznał – po uchyleniu postanowienia z dnia
18 lutego 2005 r. o odrzuceniu skargi I.P. – Sąd Okręgowy w tym samym składzie,
który wydał uchylone postanowienie.
Istota rozważanego zarzutu sprowadza się do kwestii, czy przepis art. 386
§ 5 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia.
Wyrażane w tej kwestii – zarówno w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie – różne
poglądy spowodowały przedstawienie przez jeden z sądów apelacyjnych
zagadnienia prawnego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Rozstrzygając
to zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 sierpnia 2006 r.,
III CZP 56/06 (OSNC 2007, nr 3, poz. 43) uznał, że przepis art. 386 § 5 k.p.c.
nie ma zastosowania w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia. Sąd
Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjną podziela
to rozstrzygnięcie i jego motywy, przestawione w opublikowanej uchwale.
To oznacza, że podniesiony przez skarżącą zarzut nieważności postępowania
spowodowanej sprzecznym z przepisami składem sądu orzekającego jest
nieuzasadniony.
Nie można także podzielić zarzutu skarżącej, że postępowanie przed Sądem
pierwszej instancji jest dotknięte nieważnością postępowania spowodowaną
powagą rzeczy osądzonej. Wskazując na naruszenie art. 199 § 1 pkt 3 w związku
z art. 715 k.p.c. w związku z art. 2 ustawy nowelizującej i art. 378 § 1 w związku
z art. 379 pkt 3 i art. 386 § 2 i 3 k.p.c., skarżąca powodująca nieważność
postępowania powagę rzeczy osądzonej łączy – jak wynika z uzasadnienia
6
podstawy kasacyjnej i jej rozwinięcia w uzasadnieniu skargi kasacyjnej –
z prawomocnym postanowieniem Sądu Apelacyjnego z dnia 23 grudnia 2003 r.
o odrzuceniu skargi I.P. Tymczasem zarówno w piśmiennictwie,
jak i w orzecznictwie przyjmuje się, że z uregulowanej w art. 366 k.p.c. powagi
rzeczy osądzonej korzystają jedynie orzeczenia co do istoty sprawy (merytoryczne),
a więc wyroki wydane w postępowaniu procesowym i postanowienia wydane
w postępowaniu nieprocesowym co do istoty sprawy (art. 518 k.p.c.).
Postanowienie o odrzuceniu skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego, jako nie
należące do kategorii wymienionych orzeczeń merytorycznych, nie korzysta
z powagi rzeczy osądzonej i nie może uzasadniać zarzutu nieważności
postępowania opartego na postawie art. 379 pkt 3 k.p.c. (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 18 sierpnia 1967 r., II CZ 68/67, OSP 1968, nr 11, poz. 238).
Nie uzasadniony jest także zarzut skarżącej, że Sąd odwoławczy,
rozpoznając apelację, z naruszeniem art. 380 k.p.c. odmówił kontroli na podstawie
tego przepisu swojego postanowienia z dnia 16 czerwca 2005 r. Sąd Apelacyjny
trafnie uznał – wbrew odmiennemu zapatrywaniu skarżącej – że postanowienie
z dnia 16 czerwca 2005 r., wydane na skutek rozpoznania zażalenia na
postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 18 lutego 2005 r., nie jest objęte hipotezą
art. 380 k.p.c. Przewidziany w tym przepisie środek prawny służy bowiem jedynie
kontroli postanowień sądu pierwszej instancji, które nie podlegały zaskarżeniu
w drodze zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy. Przepis art. 380
k.p.c. nie stanowi także podstawy prawnej do kontroli postanowienia z dnia
16 czerwca 2005 r. w postępowaniu kasacyjnym. Zgodnie z art. 3941
§ 2 k.p.c.
wymienione postanowienie, jako wydane przez sąd odwoławczy w wyniku
rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, nie podlega
zaskarżeniu zażaleniem do Sądu Najwyższego. Jest tak dlatego, że kwestia
stanowiąca przedmiot rozstrzygnięcia takim postanowieniem jest rozpoznana
zgodnie z konstytucyjną zasadą dwuinstancyjnego rozpoznania sprawy (art. 78
Konstytucji). W tej sytuacji dopuszczenie możliwości kontroli takiego postanowienia
na podstawie art. 380 k.p.c. kłóciłoby się z postulatem racjonalności ustawodawcy.
Trafny okazał się natomiast zarzut naruszenia art. 714 w związku z art. 712
§ 1 pkt 1 k.p.c. w związku z art. 2 ustawy nowelizującej i art. 385 k.p.c. polegający –
7
zdaniem skarżącej – na przyjęciu, że nieważność zapisu na sąd polubowny,
podniesiona po upływie terminu do wniesienia skargi, może stanowić braną pod
rozwagę z urzędu podstawę uchylenia wyroku sądu polubownego jako
uchybiającego praworządności.
Kwestia zakresu kognicji sądu rozpoznającego skargę o uchylenie wyroku
sądu polubownego, w tym relacja między art. 712 § 1 a art. 714 k.p.c., była
przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. W nie publikowanym wyroku z dnia 21
grudnia 2004 r., I CK 405/04 Sąd Najwyższy – w związku z podniesionym w kasacji
zarzutem, że sąd odwoławczy błędnie uznał, iż nie ma obowiązku z urzędu badać
istnienia i ważności zapisu na sąd polubowny – stwierdził, że z zawartej w art. 714
k.p.c. jasnej normy wynika jednoznacznie, iż w sprawie o uchylenie wyroku sądu
polubownego sąd bierze pod rozwagę z urzędu tylko jedną z podstaw skargi,
a mianowicie przewidzianą w art. 712 § 1 pkt 4 k.p.c., tj. czy wyrok sądu
polubownego nie uchybia praworządności lub zasadom współżycia społecznego.
Oznacza to, że wszystkie inne podstawy skargi, w tym także tę, że nie było zapisu
na sąd polubowny albo że zapis był nieważny lub utracił moc (art. 712 § 1 pkt 1
k.p.c.), sąd rozważa tylko wówczas, gdy zostały powołane w skardze o uchylenie
wyroku sądu polubownego (skarga została na nich oparta). Sąd podkreślił również,
że ograniczenie kognicji sądu powszechnego do kontroli wyroku sądu polubownego
w ramach określonych w ustawie podstaw, na których może być oparta skarga
o uchylenie wyroku, a z urzędu – jedynie do badania, czy wyrok nie uchybia
praworządności lub zasadom współżycia społecznego (art. 714 k.p.c.), nie narusza
art. 2 Konstytucji RP.
Sąd Najwyższy, w składzie rozpoznającym niniejszą skargę kasacyjną,
podziela stanowisko wyrażone w przytoczonym wyroku Sądu Najwyższego z dnia
21 grudnia 2004 r. Oznacza to, że wobec bezspornej okoliczności, iż skarga
o uchylenie wyroku sądu polubownego nie została oparta na podstawie z art. 712
§ 1 pkt 1 k.p.c., wzięcie przez Sąd pod rozwagę z urzędu kwestii nieważności
zapisu na sąd polubowny było niedopuszczalne. Warto zauważyć, że Sąd
Najwyższy również we wcześniejszym orzecznictwie, rozważając możliwość
uwzględnienia z urzędu sprekludowanej podstawy skargi o uchylenie wyroku sądu
polubownego w postaci nieważności zapisu na sąd polubowny, uznał, że podstawa
8
ta, jako nie podniesiona w skardze, nie może uzasadniać uchylenia wyroku na
podstawie klauzuli porządku publicznego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
6 stycznia 1961 r., 2CR 532/59, PiP 1962, nr 2, poz. 346 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 grudnia 1967 r., I CR 445/67, OSNC 1968, nr 8-9,
poz. 149).
Nie ma potrzeby rozważania zasadności pierwszej podstawy kasacyjnej.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego stały się bowiem bezprzedmiotowe,
ponieważ ich naruszenie jest związane z niedopuszczalnym badaniem z urzędu
ważności zapisu na sąd polubowny.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak sentencji wyroki
(art. 39815
§ 1 oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).