Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CNP 41/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 grudnia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi J.P. o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 marca 2005 r., sygn. akt [...], wydanego w sprawie
ze skargi J.P. i J.P. o wznowienie postępowania
z wniosku Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu Państwa
przy uczestnictwie Fundacji P.
o uchylenie uchwały, zakończonego prawomocnym postanowieniem
Sądu Okręgowego w W. z dnia 21 listopada 2002 r., sygn. akt [...],
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 5 grudnia 2007 r.,
oddala skargę; zasądza od J.P. na rzecz Skarbu Państwa -
Ministra Skarbu Państwa oraz na rzecz Fundacji P. kwotę po 120
(sto dwadzieścia) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
wywołanych wniesieniem skargi.
2
Uzasadnienie
Wnioskodawca – Skarb Państwa – Minister Skarbu wnosił o uchylenie jako
sprzecznych z prawem uchwał zarządu „Fundacji P.”. Zaskarżone uchwały podjęte
zostały w latach 1998-2000 (dwanaście uchwał). Jedenaście z nich dotyczyło
przyznania nagród kwartalnych i rocznych dla członków zarządu, a jedna uchwała
tworzyła regulamin przyznania nagród pracownikom Fundacji (uchwała z dnia 1
kwietnia 1998 r.). Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 21 listopada 2002 r. uchylił
jedenaście uchwał zarządu Fundacji (wskazanych w orzeczeniu). Sąd ten
stwierdził, że wewnętrzne regulacje Fundacji (§ 8 regulaminu pracy zarządu, § 4
ust. 2 regulaminu wynagradzania pracowników Fundacji) nie dawały zarządowi
kompetencji do przyznania poszczególnym członkom zarządu wynagrodzenia i
zastrzegały w tym zakresie uprawnienie wyłącznie dla Fundatora. Za takim
rozstrzygnięciem przemawiał także cel działalności Fundacji.
J.P. i J.P. wnieśli skargi o wznowienie postępowania zakończonego
wspomnianym postanowieniem i domagali się zmiany tego postanowienia
i oddalenia wniosku Skarbu Państwa.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 17 grudnia 2003 r. wznowił
postępowanie i uwzględniając obie skargi, zmienił postanowienie Sądu
Okręgowego z dnia 21 listopada 2002 r. w ten sposób, że oddalił wniosek Skarbu
Państwa. Sąd ten ustalił, że na podstawie kwestionowanych uchwał wypłacono
J.P. i J.P. odpowiednio kwoty 104.673,97 i 105.002,28 zł. Fundacja wezwała b.
członków zarządu do zwrotu tych kwot w 2003 r., powołując się na sprzeczność
podjętych uchwał z obowiązującymi w Fundacji aktami wewnętrznymi (regulaminem
pracy zarządu i regulaminem wynagradzania pracowników). Sąd Okręgowy uznał,
że zaskarżone skargami o wznowienie postanowienie, uchylające uchwały zarządu,
w których przyznano skarżącym nagrody pieniężne, narusza ich prawa w
rozumieniu art. 524 § 2 k.p.c., ponieważ w związku ze zmianą trybu postępowania
(z procesowego na nieprocesowy) pozbawieni oni zostali możliwości wzięcia
udziału w sprawie na podstawie art. 510 k.p.c.
W ocenie Sądu, strona powodowa nie wykazała przesłanek nieważności
kwestionowanych uchwał przewidzianych w art. 13 ustawy z dnia 5 kwietnia
3
1984 r. o fundacjach (Dz.U. 1991 r., nr 46, poz. 2003 ze zm.; cyt. dalej jako
„ustawa o fundacjach”). Wewnętrzne regulacje obowiązujące w fundacji
(regulaminy) nie są przepisami praw w rozumieniu Konstytucji. Kwestionowane
uchwały nie były sprzeczne także ze statutem Fundacji, ponieważ statut ten
w ogóle nie określał zasad wynagradzania. Ponadto Rada Fundacji, ministrowie
nadzorujący i biegli rewidenci oraz inni specjaliści z zakresu kontroli finansowej nie
kwestionowali sprawozdań zarządu. Nie naruszono także celu działalności samej
Fundacji, ponieważ nagrody dla członków zarządu wypłacano ze środków
specjalnych (majątku nie przeznaczonego na wypłaty dla osób poszkodowanych).
W wyniku apelacji Skarbu Państwa, Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia
8 marca 2005 r. zmienił zaskarżone postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 17
grudnia 2003 r. i oddalił skargi o wznowienie postępowania. Sąd ten stwierdził
istnienie podstaw do wznowienia postępowania w świetle art. 524 § 2 k.p.c.
Nie oznaczało to jednak uznania zasadności do skarg o wznowienie postępowania,
ponieważ - zdaniem tego Sądu - podnoszone przez obu skarżących argumenty nie
miały wpływu na treść wydanego postanowienia. Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na
to, że organ nadzorujący Fundację wskazywał na brak upoważnienia dla zarządu
w zakresie przyznania (na podstawie własnych uchwał) wynagrodzenia lub innych
świadczeń związanych z pełnieniem funkcji członka zarządu i w tym zakresie uznał
zasadność argumentacji zawartej w apelacji wnioskodawcy. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, w świetle istniejącego stanu prawnego i wewnętrznych regulacji
Fundacji zarząd miał uprawnienie do nawiązywania stosunków pracy
i decydowania o ich treści, także w zakresie dotyczącym przyznawania nagród
pieniężnych. Uprawnienie to nie obejmowało jednak stosunków prawnych
łączących Fundację – reprezentowaną przez zarząd – i członków zarządu.
Wzajemny układ praw i obowiązków w ramach takiego stosunku powodował to,
że nie był wykluczony konflikt interesów, prowadzący w rezultacie do naruszenia
interesu osoby prawnej. Nawiązując do rozwiązań prawnych przyjętych w takich
sytuacjach w innych aktach prawnych (w art. 210 i 379 k.s.k., w prawie
spółdzielczym z 1982 r. i ustawie o przedsiębiorstwach państwowych z 1982 r.),
wypowiedzi w piśmiennictwie oraz orzecznictwa Sądu Najwyższego dotyczącego
zakresu zastosowania art. 108 k.c. (np. uchwała z dnia 30 maja 1990 r., III CZP
4
8/90, OSN 1990, z. 10, poz. 124), Sąd stwierdził, że dopuszczalne jest także
w sferze działalności organów fundacji analogiczne zastosowanie przepisu art. 108
k.c. Oznacza to w konsekwencji, iż osoba fizyczna, która działa w charakterze
organu osoby prawnej, nie może być jednocześnie drugą stroną czynności prawnej
chyba, że co innego wynikałoby z przepisów tworzących zakres kompetencji
organu tej osoby prawnej lub gdy ze względu na treść czynności, wyłączona byłaby
możliwość naruszenia interesu osoby prawnej. W rozpatrywanej sprawie nie
zachodzą wyjątki przewidziane w art. 108 k.c. Na dokonywanie wspomnianych
czynności prawnych nie zezwalały postanowienia statut Fundacji. Pojawiała się też
wyraźna kolizja interesów Fundacji (osoby prawnej) i osób fizycznych wchodzących
w skład jej organu (zarządu). Czynność prawna naruszająca przepisy art. 108 k.c.
jest nieważna. W związku z tym uchwały zawierające oświadczenie woli Fundacji,
trafnie zostały uznane za nieważne. Uzasadniało to ich uchylenie na podstawie art.
13 ustawy o fundacjach, z 1984 r. Zatwierdzenie przez Radę Fundacji i organ
nadzorujący sprawozdań finansowych, składanych przez zarząd, nie może być
uznane za konkludentne potwierdzenie woli fundatora przyznawania nagród
członkom zarządu.
Sąd Apelacyjny uznał za nieuzasadnione kwestionowanie przez skarżących
prawnej podmiotowości fundatora. Niezależnie od zmian natury organizacyjnej
w obrębie administracji rządowej fundatorem pozostawał Skarb Państwa.
Czynności w jego imieniu, dotyczące państwowych osób prawnych (w tym -
fundacji, których jedynym fundatorem jest Skarb Państwa), podejmował Minister
Skarbu na podstawie art. 5 ust. 1 w zw. z art. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r.
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. nr
106, poz. 493 ze zm.).
W obszernej skardze J.P. o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego postanowienia Sądu Apelacyjnego z dnia 8 marca 2005 r.
wskazywano naruszenie wielu przepisów postępowania, wyszczególnionych w pkt
1a – c skargi w tym .in. art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 321 k.p.c. i art. 382 k.p.c.,
art. 232 zd. 1 k.p.c. w zw. z art. 224 k.p.c. i art. 3 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c.
Podniesiono też zarzuty naruszenia wielu przepisów prawa materialnego,
wymienionych szczegółowo w pkt 2-6 skargi (s. 2-4 skargi).
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 4244
k.p.c., skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia można oprzeć na podstawie naruszenia prawa
materialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały niezgodność
orzeczenia z prawem. Podstawą skargi nie mogą być jednak zarzuty dotyczące
ustalenia faktów lub oceny dowodów. Reguły te stanowią podstawową płaszczyznę
oceny złożonej skargi i wyznaczają prawny sens i przedmiot postępowania
wywołanego wniesieniem tego szczególnego środka zaskarżenia.
1. Przedstawione w skardze i szeroko umotywowane zarzuty naruszenia
prawa procesowego (s. 11-20 skargi) nie mogą na pewno prowadzić do wniosku,
że zaskarżone postanowienie Sądu Apelacyjnego jest niezgodne ze wskazanymi
przepisami prawa procesowego. Należy bowiem stwierdzić, że Sąd może
dokonywać subsumpcji samodzielnie na podstawie materiału dowodowego
w ramach zgłoszonego żądania. Sąd meriti samodzielnie też decyduje o tym, które
fakty są istotne dla rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie. Wnioskodawca
(fundator – Skarb Państwa) domagał się uchylenia wskazanych uchwał zarządu
Fundacji jako sprzecznych z prawem. Nie było żadnych przeszkód procesowych do
dokonania oceny prawnej tych uchwał, także z punktu widzenia – analogicznie
zastosowanego – przepisu art. 108 k.c. W tej sytuacji za bezzasadne należy uznać
zarzuty naruszenia przepisów art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 176 Konstytucji, tj.
wyrażonych w tych przepisach zasad konstytucyjnych (równości, prawa do sądu
i dwuinstancyjności).
2. W skardze sporo miejsca poświęcono uzasadnieniu tej grupy zarzutów,
które – najogólniej biorąc – dotyczą prawnego statusu Fundacji i jej związków
prawnych ze Skarbem Państwa (pkt 2 skargi). Wskazując naruszenie grupy
przepisów wskazanych w tym punkcie, skarżący formułuje w konsekwencji zarzut
naruszenia art. 379 pkt 2 k.p.c. Według skarżącego, Minister Skarbu Państwa nie
może być traktowany jako następca prawny zlikwidowanego urzędu – Szefa
Urzędu Rady Ministrów, wykonując swoje uprawnienia fundatora w zakresie
kształtowania składu osobowego organów Fundacji (zgodnie ze statutem, członków
zarządu miał powoływać Fundator). W rezultacie Fundacja nie ma zdolności
prawnej i zdolności sądowej w obecnym postępowaniu (s. 3 i 34 - 35 skargi).
6
Wbrew sugestiom skarżącego, popartym obszernym wywodem prawnym
(s. 20 - 35), nie ma uzasadnionych podstaw do kwestionowania tego,
że fundatorem Fundacji P. był od początku i pozostaje nadal Skarb Państwa.
Czynności w imieniu fundatora dotyczące tej Fundacji, podejmował Minister Skarbu
Państwa na podstawowe art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r.
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. nr
206, poz. 493 ze zm.). Skarb Państwa jako fundator wskazany został w akcie
powołującym Fundację (§ 1). Do czasu zmiany ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r.
o Krajowym Rejestrze Sądowym (tj. Dz.U. z 2001 r., nr 17, poz. 209 ze zm.)
w rejestrze tym jako fundatora wskazywano Skarb Państwa. Skoro Fundacja
skutecznie powstała i jej fundatorem był (i jest nadal) Skarb Państwa, to trafnie
stwierdzono w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że zmiany organizacyjne
i kompetencyjne w obrębie administracji rządowej, w tym – likwidacja urzędu Szefa
Urzędu Rady Ministrów, pozostaje bez znaczenia dla ustalenia podmiotu
wykonującego funkcję fundatora wobec istniejącej Fundacji.
3. W związku z zarzutem naruszenia art. 108 k.c. za bezprzedmiotowe
należy uznać wywody skarżącego starającego się wykazać to, że J.P. nie uzyskał
statusu pełnomocnika Fundacji w okresie podejmowania kwestionowanych przez
Fundatora uchwał zarządu (s. 32 – 42 skargi). Sąd Apelacyjny zastosował bowiem
art. 108 k.c. analogicznie w zakresie działalności organów (zarządu) Fundacji.
Skarżący mógłby zatem wykazywać jedynie brak uzasadnionych podstaw do
zastosowania takiej analogii.
Wskazane w skardze zastrzeżenia w tym zakresie (s. 42 – 44 skargi) nie
mogą być uznane za uzasadnione. Trafnie Sąd Apelacyjny stwierdził to,
że w zakresie działalności organów statutowych fundacji uzasadnione byłoby
odwołanie się do przepisów kodeksu cywilnego, w tym – art. 108 k.c. w celu
poszukiwania rozwiązania prawnego w zakresie dokonywania czynności prawnych
„sam z sobą”, skoro podobne rozwiązanie wprowadzono expressis verbis w sferze
działalności organów spółek handlowych, spółdzielni i przedsiębiorstw
państwowych. Może to świadczyć o eksponowaniu w polskim porządku prawnym
ogólniejszej reguły, zgodnie z którą organy zarządzające określoną osobą prawną
nie powinny samodzielnie decydować o wierzytelnościach przysługujących
7
im wobec podmiotów zarządzanych, a przede wszystkim - o swoich
wynagrodzeniach. W judykaturze Sądu Najwyższego dopuszcza się możliwość
stosowania wspomnianej analogii w szerokim zakresie (por. np. uchwałę z dnia
30 maja 1990 r., III CZP 8/90, OSNC z. 10, poz. 124; ostatnio – zob. uzasadnienie
uchwały z dnia 14 września 2007 r., III CZP 31/07 nieopublik.). Uregulowania
zawarte w art. 39 k.c. nie stoją zatem na przeszkodzie stosowania na zasadzie
analogii przepisu art. 108 k.c. zakazującego dokonywania pełnomocnikowi
czynności prawnych „z samym sobą” do czynności prawnych organu osoby prawnej
„z samym sobą”. Przepis art. 108 k.c. mógłby mieć zatem analogiczne
zastosowanie w zakresie działalności także fundacji, toteż nie może być uznane za
uzasadnione twierdzenie skarżącego, że stanowisko Sądu Apelacyjnego stanowiło
w istocie „wyjście poza ustawę o fundacjach” (s. 44 skargi).
4. Czynność prawna dokonana z naruszeniem art. 108 k.c. jest nieważna.
Uchwały podjęte przez zarząd Fundacji (objęte wnioskiem wnioskodawcy),
przyznające nagrody kwartalne i roczne poszczególnym członkom zarządu,
naruszały przepis art. 108 k.c. Istniały zatem wystarczające podstawy prawne
do ich uchylenia na podstawie art. 13 ustawy o fundacjach.
Według skarżącego, Sąd Apelacyjny powinien był przyjąć konwalidację
wspomnianych czynności prawnych (uchwał) „w drodze zatwierdzenia ich przez
organ nadzorczy w postaci Rady Fundacji oraz Ministra Skarbu Państwa i Ministra
Pracy i Polityki Społecznej” (s. 3 i 50 – 51 skargi). W uzasadnieniu skargi skarżący
wskazuje na dokumenty (sprawozdania Fundacji, uchwały Rady Fundacji
zatwierdzających takie sprawozdania), które mają świadczyć o wspomnianym
potwierdzeniu przez Fundację zakwestionowanych we wniosku uchwał zarządu.
Tymczasem Sąd Apelacyjny trafnie odrzucił możliwość przyjęcia sugerowanego
potwierdzenia stwierdzając, że zatwierdzanie przez radę fundacji i organ
nadzorujący sprawozdań finansowych zarządu nie muszą być poczytane
za konkludentne potwierdzenie woli fundatora przyznania nagród członkom
zarządu. Rozwijając argumentację Sądu Apelacyjnego w tym zakresie, można
by wskazać też brak podstaw do przyjęcia konstrukcji potwierdzenia także ze strony
samej Fundacji jako osoby prawnej. Po pierwsze inny jest zasadniczo cel
sprawozdań finansowych i ich zatwierdzeń przez Radę Fundacji. Po drugie,
8
należałoby także wykazać to czy sugerowany akt potwierdzenia stanowił
oświadczenie woli (wyraźnie lub przynajmniej dorozumiane), składane w imieniu
Fundacji. Istniejący w Fundacji określony porządek składania oświadczeń woli w jej
imieniu (jej reprezentację) odnosić trzeba także do wspomnianych potwierdzeń.
W rezultacie nietrafny pozostaje zarzut naruszenia art. 13 ustawy o fundacjach
poprzez jego zastosowanie w rozpoznawanej sprawie. Sąd Apelacyjny nie stosował
w ogóle art. 410 § 2 k.c., toteż eksponowany w skardze zarzut naruszenia tego
przepisu należy uznać za bezprzedmiotowy. Sąd ten uznał tylko, że istniały prawne
podstawy do uchylenia kwestionowanych uchwał, a w uzasadnieniu postanowienia,
w części dotyczącej istnienia podstaw wznowienia postępowania (s. 8), wspomniał
tylko ogólnie o prawnych konsekwencjach uchylenia kwestionowanych uchwał.
5. Naruszenie przez zaskarżone postanowienie art. 13 ustawy o fundacjach
(w zw. z § 11 statutu) poprzez jego niewłaściwe zastosowanie skarżący dostrzega
w wadliwym przyjęciu, że środki finansowe wypłacone z tytułu wynagrodzeń
pomniejszały pulę środków przeznaczonych na wypłaty dla beneficjentów Fundacji,
gdy tymczasem stanowiły one jednak „wyodrębnioną część środków
administracyjnych i wysokość (ich) nie wpłynęła na pulę środków przeznaczonych
dla beneficjentów Fundacji” (s. 3). Należy zwrócić uwagę na to, że Sąd Apelacyjny
nie dokonywał w tym zakresie żadnych ustaleń faktycznych. Nie było to zresztą
niezbędne dla rozstrzygnięcia. Sąd Apelacyjny oceniał tylko to, czy zarząd Fundacji
był upoważniony do przyznawania, na podstawie własnych uchwał, wynagrodzenia
lub innych świadczeń związanych z pełnioną funkcją członka zarządu,
poszczególnym osobom fizycznym wchodzącym w skład tego organu. Chodziło
zatem jedynie o badanie legalności takich uchwał z punktu widzenia tytułu do ich
podejmowania i ich materii.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę z braku podstaw
do stwierdzenia, że zaskarżone orzeczenie jest niezgodne z prawem (art. 42411
§ 1
k.p.c.). O kosztach postępowania orzeczono stosowanie do postanowień art. 98
k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c. w zw. z art. 42412
k.p.c.