Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 215/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa B. J.
przeciwko […] Towarzystwu Ubezpieczeń S.A.
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 12 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 5 marca 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w W.
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 10 września 2008 r., Sąd Rejonowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w W. oddalił powództwo B. J. przeciwko […]
Towarzystwu Ubezpieczeń S.A. o przywrócenie do pracy, nie obciążając powódki
obowiązkiem ponoszenia kosztów postępowania.
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka była zatrudniona u pozwanej (do 30
listopada 2006 r. u poprzednika prawnego pozwanej Towarzystwie
Ubezpieczeniowym "S." S.A.) na czas nieokreślony na stanowisku specjalisty-
likwidatora szkód majątkowych. W dniu 30 stycznia 2001 r. powódka odmówiła
przyjęcia nowego zakresu obowiązków, kwestionując powierzenie jej
szczegółowych zadań dotyczących opracowań statystycznych, przekazywania
dokumentacji szkodowej i kierowania pozwów do sądów. Zaakceptowała go dopiero
po wypowiedzeniu jej w tym zakresie warunków umowy o pracę, co nastąpiło
pismem pracodawcy z dnia 7 marca 2001 r. Od dnia 1 grudnia 2005 r. powódce
powierzono stanowisko starszego specjalisty. Zmiana ta wiązała się jedynie ze
wzrostem wynagrodzenia zasadniczego do kwoty 2.600 zł, natomiast obowiązki
powódki pozostały niezmienione. Pracodawca zamierzał zmienić zakres
obowiązków powódki w dniu 13 października 2006 r., przedstawiając jej pismo
zawierające nowy zakres czynności, w tym obowiązki dotyczące likwidacji szkód,
ubezpieczeń scalonych i regresów, jednak powódka znowu odmówiła przyjęcia tego
pisma. W dniu 23 stycznia 2007 r. strony podpisały aneks do umowy o pracę, w
którym stanowisko powódki określono jako „starszy specjalista w wydziale
centralnej likwidacji szkód majątkowych I Oddziału w W." i ustalono jej
wynagrodzenie na kwotę 2.850 zł. Powódka odmówiła podpisania kolejnego
zakresu czynności i odpowiedzialności, który został jej przedstawiony w dniu 8
października 2007 r., powołując się na zamieszczone w nim postanowienia
dotyczące odpowiedzialności materialnej i dodatkowych obowiązków, np.
sprawdzania szkód innych pracowników i sporządzania sprawozdań. W dniu 28
marca 2008 r. powódce przedstawiono po raz kolejny ten sam zakres obowiązków,
co w październiku 2007 r., jednakże powódka ponownie odmówiła jego akceptacji.
3
W związku z tym dyrektor oddziału wystąpił do prezesa zarządu pozwanej z
wnioskiem o rozwiązanie z powódką umowy o pracę. W tym wniosku dyrektor
oddziału podniósł także zastrzeżenia co do sposobu wykonywania przez powódkę
poleceń służbowych. Przełożona powódki również miała zastrzeżenia co do
sposobu wykonywania pracy przez powódkę. Oceniała ją jako pracownika
roszczeniowego. Wskazywała na niską efektywność pracy. W szczególności
zarzucała powódce, że w sprawie szkody nr […] - wbrew przyjętym u pozwanej
zasadom likwidacji szkód - uznała jedynie wymianę dwóch pasów tapety w zalanym
pomieszczeniu, zamiast wymiany całej tapety. W konsekwencji pismem
doręczonym powódce w dniu 4 czerwca 2008 r., pozwana rozwiązała z nią umowę
o pracę za trzymiesięcznym wypowiedzeniem. Jako przyczynę wypowiedzenia
wskazano odmowę przyjęcia zakresu czynności i obowiązków w dniu 28 marca
2008 r., niewłaściwe wykonywanie obowiązków służbowych polegające na
niestosowaniu się do poleceń przełożonych dotyczących np. szkody nr […], a także
bardzo małą efektywność w pracy polegającą na zlikwidowaniu w pierwszym
kwartale 2008 r. najmniejszej liczby szkód w porównaniu z innymi pracownikami.
Sąd Rejonowy przyjął, że przyczyna wypowiedzenia umowy o pracę
wskazana w oświadczeniu pracodawcy była rzeczywista, zaś powódka nie
kwestionowała prawdziwości najpoważniejszego z zarzutów. Swoje zachowanie
usprawiedliwiała jedynie brakiem odpowiedniego wynagrodzenia. Sąd uznał, że
powódka nie wykonywała poleceń pracodawcy i pod względem statystycznym
wypadała gorzej od innych pracowników. Sąd pierwszej instancji zwrócił też uwagę
na to, że zakres obowiązków powódki był modyfikowany jedynie nieznacznie, o
czym pośrednio świadczyć miało zaakceptowanie go przez innych pracowników.
Oczekiwania powódki wobec zwiększenia jej wynagrodzenia w związku z
każdorazową zmianą zakresu obowiązków, Sąd Rejonowy uznał za
nieuzasadnione. Niska wydajność pracownicy oraz nadmierna skrupulatność przy
wykonywaniu obowiązków - widoczna przykładowo w sprawie nr […] - uzasadniały
niechęć pracodawcy do dalszego zatrudniania powódki. Choć więc powódce nie
można zarzucić żadnego poważnego naruszenia obowiązków pracowniczych, to
jednak - zdaniem Sądu Rejonowego - uchybienia i brak woli współpracy z
pracodawcą uzasadniały wypowiedzenie.
4
Wyrokiem z dnia 5 marca 2009 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił apelację powódki od wyroku Sądu pierwszej instancji i zasądził
od niej na rzecz pozwanej kwotę 60 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego za instancję odwoławczą. Zdaniem Sądu odwoławczego,
zgromadzony w sprawie materiał dowodowy pozwala na ustalenie, że co najmniej
jedna z podanych przez pracodawcę przyczyn rozwiązania z powódką umowy o
pracę, to jest odmowa przyjęcia zakresu czynności i obowiązków pracownika w
dniu 28 marca 2008 r., jest prawdziwa, konkretna i uzasadniona. Sąd Okręgowy
wywiódł, że powódka nie zgadza się z postawionym jej w wypowiedzeniu umowy o
pracę zarzutem bardzo małej efektywności pracy oraz niewłaściwego wykonywania
obowiązków służbowych w sprawie dotyczącej szkody o numerze […]. Jednak nie
zaprzeczyła, że w dniu 28 marca 2008 r. odmówiła przyjęcia zakresu czynności i
obowiązków pracownika, co było jedną z przyczyn wypowiedzenia umowy o pracę.
Skoro przynajmniej jedna ze wskazanych przez pracodawcę przyczyn
wypowiedzenia jest usprawiedliwiona, to wypowiedzenie należy uznać za
uzasadnione, tym bardziej że przyczyna wypowiedzenia nie musi mieć szczególnej
wagi, czy nadzwyczajnej doniosłości. Pracodawca ma swobodę w zakresie doboru
pracowników realizujących prowadzoną przez niego działalność, a sąd nie ma
prawa ingerencji w zakresie wykraczającym poza sferę badania zgodności z
prawem wypowiedzenia, bowiem to pracodawca określa rodzaj i sposób realizacji
prowadzonej działalności. Zdaniem Sądu odwoławczego, nałożenie na powódkę
obowiązków, które są niezgodne z jej stanowiskiem określonym w umowie o pracę
(np. sporządzanie sprawozdań finansowych, czy nadzór nad wykonywaniem pracy
przez inne osoby) nie stanowi uzasadnionej podstawy odmowy przyjęcia przez nią
nowego zakresu obowiązków. Taki argument powódka mogłaby skutecznie
podnieść wówczas, gdyby przyczyna rozwiązania z nią umowy o pracę dotyczyła
odmowy wykonania konkretnego polecenia, gdy polecone przez pracodawcę
czynności byłyby sprzeczne ze stanowiskiem, na jakim została zatrudniona.
Natomiast to, że takie czynności znalazły się w nowym zakresie obowiązków nie
przesądza, że powódka powinna wykonywać takie czynności, zwłaszcza że
zgromadzone w sprawie dowody świadczą jedynie o omyłkowym zamieszczeniu
takich postanowień w ramach nowego zakresu obowiązków powódki. W sprawie
5
wystąpił brak porozumienia i współpracy przełożonego z pracownikiem, wyrażający
się dezaprobatą pracownicy dla zmian organizacyjnych i przejawiający się w
sposobie wykonywania przez powódkę obowiązków pracowniczych. Skoro
powódka wielokrotnie odmawiała przyjęcia nowych warunków pracy, stojąc
konsekwentnie na stanowisku, że odmowa ta jest uzasadniona, to jest wielce
prawdopodobne, że „mogłoby to prowadzić do powtórzenia się sytuacji, na którą
zasadnie powoływał się pracodawca jako na przyczynę wypowiedzenia".
Od wyroku Sądu Okręgowego powódka wniosła skargę kasacyjną, w której
zarzuciła naruszenie: 1) art. 32 § 1 pkt 3 oraz art. 45 § 1 k.p. przez przyjęcie, że
pracodawca zasadnie rozwiązał z nią umowę o pracę; 2) art. 100 § 1 k.p. przez
bezzasadne przyjęcie, że ustalony przez pracodawcę ze skutkiem od dnia 28
marca 2008 r. (i nieprzyjęty przez powódkę) nowy „zakres czynności i
odpowiedzialności" był „poleceniem pracodawcy" w rozumieniu tego przepisu,
którego niewykonanie przez powódkę uzasadniało rozwiązanie z nią umowy o
pracę; 3) art. 42 § 1, 2 i 3 k.p. oraz art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez
pominięcie, że pracodawca powinien wprowadzić nowy „zakres czynności i
odpowiedzialności" w drodze porozumienia zmieniającego lub wypowiedzenia
zmieniającego, zaś niezachowanie tej formy oznacza nieważność zarządzenia
pracodawcy jako dokonanego z naruszeniem prawa oraz w celu obejścia
„wymogów i niedogodności związanych z formą i skutkami wypowiedzenia
zmieniającego". W uzasadnieniu skargi powódka wywiodła w szczególności, że
odmowa przyjęcia przez nią w dniu 28 marca 2008 r. nowego „zakresu czynności i
obowiązków pracownika" uzasadniałaby wypowiedzenie umowy o pracę wyłącznie,
gdyby odmówiła przyjęcia nowego zakresu obowiązków wyznaczonego zgodnie z
zawartą przez strony umową o pracę. Taka sytuacja jednak nie wystąpiła. Sąd
Okręgowy nie zakwestionował, że ustalony przez pracodawcę nowy „zakres
czynności i odpowiedzialności pracownika" był niezgodny nie tylko z zawartą przez
strony umową o pracę, ale również z powszechnie i bezwzględnie obowiązującymi
przepisami prawa. Owa niezgodność polegała na: 1) narzuceniu powódce „pełnej
odpowiedzialności materialnej za szkodę powstałą wskutek nieprawidłowo
prowadzonego postępowania windykacji należności regresowych" (takie
postanowienie było sprzeczne z art. 119 k.p.); 2) narzuceniu powódce
6
odpowiedzialności za decyzje innych pracowników (powódka nie mogła się zgodzić
na przyjęcie na siebie odpowiedzialności za działania innych pracowników, skoro
nie byli oni jej podwładnymi, zaś umowa o pracę w ogóle nie przewidywała dla
powódki stanowiska kierowniczego); 3) narzuceniu powódce „terminowego i
rzetelnego sporządzania do właściwych instytucji sprawozdań, deklaracji i innych
informacji finansowych i statystycznych z działalności spółki" (tego typu czynności
może wykonywać tylko osoba uprawiona w myśl przepisów o rachunkowości, np.
księgowy, czy biegły rewident, zaś powódka - z wykształcenia technik budowlany -
nie była uprawniona do prowadzenia ksiąg rachunkowych i zajmowała stanowisko
starszego specjalisty-likwidatora szkód majątkowych). Powódka nie była zatem
zobowiązana do przyjęcia nowego zakresu obowiązków jako niezgodnego z
umową o pracę oraz obowiązującymi przepisami. Skarżąca zwróciła uwagę, że Sąd
Okręgowy przyjął niemożliwą do zaakceptowania tezę, że powinna podpisać nowy
zakres czynności i jedynie w razie potrzeby, uchylić się od jego przestrzegania w
zakresie niezgodnym z prawem oraz z umową o pracę. Żaden przepis prawa nie
zobowiązuje jednak pracownika do akceptowania i podpisywania zarządzeń
pracodawcy oczywiście niezgodnych z prawem i z umową o pracę oraz
naruszających elementarne prawa pracownicze. Pracodawca powinien dokonać
względem powódki wypowiedzenia warunków pracy i płacy, gdyż nowy zakres
czynności nakładał na nią bardzo poważne obowiązki, których dotychczas nie
miała. Prawo pracy nie zna instytucji „polecenia" pracodawcy bądź "przymuszania"
pracownika do zawarcia porozumienia zmieniającego, polegającego na
jednostronnym narzuceniu pracownikowi nowych obowiązków i zwiększonego
zakresu odpowiedzialności. Polecenie pracodawcy może dotyczyć tylko
konkretnych czynności, gdyż w przeciwnym wypadku prowadzi do naruszenia i
obejścia przez pracodawcę przepisów o wypowiedzeniu zmieniającym.
Skarżąca wniosła w pierwszej kolejności o uchylenie zaskarżonego wyroku
w całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez przywrócenie jej do pracy na
dotychczasowe warunki oraz o zasądzenie na jej rzecz wynagrodzenia za okres
jednego miesiąca pozostawania bez pracy (kwoty 2.850 zł), względnie o
zasądzenie od pozwanej na rzecz powódki odszkodowania w kwocie równej
wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia powódki (8.850 zł). W razie nieuznania
7
przez Sąd Najwyższy oczywistej zasadności podstawy kasacyjnej naruszenia
przepisów prawa materialnego skarżąca wniosła o uchylenie wyroku Sądu
Okręgowego w całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania, bądź o uchylenie w całości zapadłych w sprawie wyroków Sądów obu
instancji i o przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej
instancji. Powódka wniosła ponadto o zasądzenie od pozwanej kosztów procesu, w
tym kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga jest zasadna, gdyż powódka trafnie podniosła w niej zarzut
naruszenia art. 100 § 1 i art. 45 § 1 k.p. Sąd Okręgowy skoncentrował się w swoich
rozważaniach na ocenie, że uzasadnioną przyczyną rozwiązania z powódką
stosunku pracy była odmowa wykonania przez nią w dniu 28 marca 2008 r.
polecenia służbowego polegającego na przyjęciu (podpisaniu) przez nią nowego
„zakresu czynności i odpowiedzialności" (pozostałych przyczyn Sąd nie analizował).
Jak zaś wynika z ustaleń faktycznych sprawy (którymi Sąd Najwyższy jest związany
w myśl art. 39813
§ 2 k.p.c.), ów zakres czynności ustanawiał dla powódki nowe,
istotne obowiązki, które nie zostały określone ani w umowie o pracę, ani w
aneksach do tej umowy. Po zmianie zakresu obowiązków powódka miała bowiem
ponosić "pełną odpowiedzialność materialną za szkodę powstałą wskutek
nieprawidłowo prowadzonego postępowania windykacji należności regresowych" a
także wykonywać inne czynności, polegające między innymi na sprawdzaniu szkód
innych pracowników i sporządzaniu sprawozdań.
Należy przyznać rację skarżącej, że Sąd odwoławczy przyjął nietrafny
pogląd, zgodnie z którym powódka powinna podpisać nowy zakres czynności,
mimo że był on niezgodny z treścią stosunku pracy. W szczególności nie można
zgodzić się z Sądem Okręgowym, że powódka powinna przyjąć nowy zakres
czynności, a następnie powoływać się na nałożenie na nią obowiązków
niezgodnych ze stanowiskiem pracy określonym w umowie pracę i odmawiać ich
wykonania. Przyjęcie przez powódkę nowego zakresu czynności oznaczałoby
przecież wyrażenie zgody na nowe warunki pracy (zawarcie porozumienia
zmieniającego), a więc powódka miałaby obowiązek się do nich stosować.
Nietrafny jest więc wywód Sądu Okręgowego, że to, iż nowe czynności zostały
8
wprowadzone do zmienionego zakresu obowiązków pracowniczych powódki, „nie
przesądza o tym, że powódka rzeczywiście miałaby obowiązek wykonywać takie
czynności, zwłaszcza że zgromadzone w sprawie dowody świadczą o jedynie
omyłkowym zamieszczeniu takich zapisów w ramach nowego zakresu obowiązków
powódki". Dla istoty sporu nie ma większego znaczenia, czy rzeczywiście powódka
(po podpisaniu spornego dokumentu) byłaby zobligowana przez pracodawcę do
wykonywania nowych obowiązków służbowych i do ponoszenia odpowiedzialności
materialnej na surowszych niż poprzednio zasadach ani też (w dodatku
niewyjaśniona przez Sąd odwoławczy) okoliczność „omyłkowego zamieszczenia"
postanowień niekorzystnych dla powódki. Istotne jest natomiast, że pracodawca
bezzasadnie potraktował przedstawiony powódce na piśmie zakres czynności jako
zbiorcze polecenie służbowe, a nie jako istotną zmianę warunków zatrudnienia,
wymagającą porozumienia między stronami stosunku pracy, bądź zastosowania
wypowiedzenia zmieniającego.
Sąd Najwyższy w licznych orzeczeniach podkreślał, że uzasadnioną
przyczynę wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę z powołaniem się na
odmowę akceptacji nowego (zmienionego) zakresu czynności, może stanowić
jedynie odmowa przyjęcia i podpisania zakresu czynności ustalonego zgodnie z
umową o pracę, niezmieniającego istotnych warunków pracy i/lub płacy (por. w
szczególności wyroki: z dnia 7 listopada 1974 r., I PR 332/74, OSNCP 1975 nr 6,
poz. 103; OSPiKA 1975 nr 9, poz. 206 z glosą L. Florka; z dnia 3 kwietnia 1997 r., I
PKN 77/97, OSNAPiUS 1998 nr 3, poz. 75; OSP 1998 nr 5, poz. 98 z glosą W.
Masewicza oraz z dnia 5 marca 2007 r., I PK 228/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 100).
Tylko wówczas, gdy czynności, które ma wykonywać pracownik według nowego
zakresu czynności, nie wykraczają poza obowiązki związane z zajmowanym
(umówionym) stanowiskiem (pełnioną funkcją), zmiana przez pracodawcę zakresu
czynności pracownika, nie stanowi istotnej zmiany warunków pracy, wymagającej
wypowiedzenia w trybie art. 42 k.p. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7
września 2005 r., II PK 292/04, OSNP 2006 nr 7-8, poz. 114). Zakres czynności
pracownika jest zbiorczym poleceniem pracodawcy jedynie wówczas, gdy stanowi
dozwoloną konkretyzację umówionego rodzaju pracy. Zatem, gdy modyfikacji
ulegać mają istotne ustalenia w zakresie rodzaju umówionej pracy, to taka zmiana
9
wymaga zgody pracownika, a w razie jej braku wypowiedzenia zmieniającego
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2008 r., I PK 73/08, LEX nr
509025).
Nie ulega wątpliwości, że podporządkowanie pracownika w ramach nowego
zakresu czynności zasadom pełnej odpowiedzialności materialnej związanej z
zajmowanym stanowiskiem oraz wprowadzenie nowych obowiązków, w sposób
istotny modyfikuje treść stosunku pracy, a zatem wymaga zgody pracownika albo
(w razie braku takiej zgody) dokonania wypowiedzenia zmieniającego. Skoro
powódka nie wyraziła zgody na istotną zmianę warunków pracy, to pracodawca
powinien dokonać wypowiedzenia zmieniającego w celu zmiany tych warunków. W
każdym razie odmowa wyrażenia przez pracownika zgody na istotną zmianę jego
warunków pracy nie może być traktowana jako odmowa wykonania polecenia
służbowego, a tym samym nie może stanowić uzasadnionej przyczyny
wypowiedzenia umowy o pracę.
Z powołanych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 i art. 108 § 2 k.p.c.