Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 296/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 kwietnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku B. C.-M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych I Oddziałowi w W.
o zwrot nienależnie pobranych świadczeń,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 kwietnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 lutego 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Sąd Okręgowy - Sąd Ubezpieczeń Społecznych w W. wyrokiem z dnia 29
lipca 2008 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych - I Oddziału w W. z
dnia 7 grudnia 2008 r. w ten sposób, że zwolnił B. C.-M. od obowiązku zwrotu
kwoty 30.093,34 zł stanowiącej przekroczenie przychodu za 2006 r. Podstawę
rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
Pismem z dnia 22 marca 2004 r. Przewodniczący Komisji Nadzoru
Bankowego zobowiązał Bank Spółdzielczy w T. do opracowania programu
postępowania naprawczego z uwagi na stwierdzone w toku inspekcji według stanu
na 30 września 2003 r. zagrożenie powstania straty bilansowej. Uchwałą z dnia 8
lutego 2006 r. Komisja Nadzoru Bankowego, działając na podstawie art. 144 ust. 1
w związku z ust. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (jednolity
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665) ustanowiła z dniem 15 lutego 2006 r.
kuratora nadzorującego wykonanie programu postępowania naprawczego przez
Bank Spółdzielczy w T. w osobie wnioskodawczyni, ustalając jednocześnie na
podstawie art. 144 ust. 8 Prawa bankowego miesięczne wynagrodzenie za
pełnienie tej funkcji w wysokości 8.500 zł i wskazując, że będzie ono obciążać
koszty działania nadzorowanego Banku. Wnioskodawczyni była uprawniona do
wcześniejszej emerytury od 2005 r. Na podstawie pisma Banku Spółdzielczego w
T. organ rentowy ustalił, że w 2006 r. wnioskodawczyni osiągnęła przychód w
wysokości 89.250 zł. Od kwoty tej Bank odprowadzał składki na ubezpieczenia
społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. Osiągnięty przez wnioskodawczynię
przychód przekroczył wyższą kwotę graniczną przychodu ustaloną dla tego roku na
38.503,40 zł i uzasadniał zawieszenie emerytury do kwoty 30.093,34 zł.
W ocenie Sądu Okręgowego, wnioskodawczyni nie pozostawała w
zatrudnieniu na podstawie stosunku pracy, co potwierdzone zostało w piśmie
Banku z dnia 11 marca 2008 r., ale w okresie od 8 lutego 2006 r. do 7 lutego 2007
r. pełniła funkcję kuratora na podstawie decyzji Komisji Nadzoru Bankowego, tj.
uchwały z dnia 8 lutego 2006 r. Otrzymywane przez wnioskodawczynię
wynagrodzenie nie było zatem przychodem z tytułu działalności podlegającej
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego wymienionej w art. 104 ust. 2 ustawy z
3
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. W konsekwencji brak było podstaw do żądania zwrotu przez organ
rentowy kwoty określonej w zaskarżonej decyzji w oparciu o art. 409 k.c., art. 138
oraz art. 104 i 105 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 4 i 6 tej ustawy oraz przepisy
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie
szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury lub renty.
Wyrokiem z dnia 5 lutego 2009 r. Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił odwołanie wnioskodawczyni.
Sąd drugiej instancji wskazał, że status kuratora powołanego przez Komisję
Nadzoru Finansowego uregulowany jest przepisami Prawa bankowego. Zgodnie z
art. 144 tej ustawy wynagrodzenie kuratora ustala Komisja Nadzoru Finansowego,
z tym że nie może ono być wyższe niż wynagrodzenie prezesa banku, w którym
ustanowiono kuratora, a koszty związane z wykonywaniem funkcji kuratora
obciążają koszty działalności banku (ust. 8), Komisja Nadzoru Finansowego może
odwołać kuratora nadzorującego wykonywanie programu naprawczego przez bank
w przypadku jego rezygnacji, niewłaściwego wykonywania funkcji lub też innych
względów uniemożliwiających mu należyte wykonywanie tej funkcji (ust. 9), osobie
fizycznej pełniącej funkcję kuratora przysługuje prawo do urlopu wypoczynkowego
w wysokości 26 dni roboczych na zasadach określonych w Kodeksie pracy w
terminach uzgodnionych z Komisją Nadzoru Finansowego (ust. 10), okres pełnienia
funkcji kuratora przez osobę fizyczną zalicza się do okresów pracy oraz innych
okresów, od których zależy nabycie przez nią uprawnień pracowniczych, a do osób
tych mają zastosowanie przepisy o ubezpieczeniu społecznym i ubezpieczeniu
zdrowotnym, o ile osoby te nie są objęte tymi ubezpieczeniami z innych tytułów
(ust. 11).
W ocenie Sądu Apelacyjnego, przytoczone przepisy wskazują, że stosunek
prawny między Bankiem a ustanowionym dla niego kuratorem na podstawie
powołania to stosunek pracy, o którym stanowi art. 22 k.p., wyczerpujący przesłanki
określone w art. 104 ust. 2 ustawy emerytalnej. Brak umowy o pracę pomiędzy
wnioskodawczynią a Bankiem nie jest czynnikiem dyskwalifikującym taki charakter
jej zatrudnienia, gdyż nawiązanie stosunku pracy w tym przypadku następuje z
mocy prawa, a więc art. 144 ust. 10-11 Prawa bankowego i stosunek ten wpisany
4
jest w funkcję określoną w wymienionych przepisach. Zakwalifikowanie
wnioskodawczyni w druku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ZUA wydanym w
dniu 8 października 2008 r. pod kodem tytułu ubezpieczenia 011010, tj. kodem
przewidzianym dla pracowników, przemawia dodatkowo za pełnieniem przez
wnioskodawczynię funkcji kuratora w ramach stosunku pracy. W rezultacie jest ona
zobowiązana do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia na podstawie art. 104
ust. 1 i 2 oraz art. 105 ust. 1-3 w związku z art. 138 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 1 ust. 1 rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych
zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury lub renty.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawczyni zarzuciła: I.
„naruszenie art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. poprzez przekroczenie granic apelacji czyli
naruszenie zasad postępowania które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy i
wpływ taki miało, gdyż orzeczenie wydane w II instancji zmieniło wyrok Sądu
Okręgowego i opiera się na argumentach nie podnoszonych w apelacji”; II.
„naruszenie przepisów prawa materialnego przez błędną jego wykładnię i
niewłaściwe zastosowanie, w szczególności: a. poprzez przyjęcie, że powódka
została powołana na stanowisko kuratora w Banku Spółdzielczym w T. na zasadzie
stosunku pracy na podstawie powołania w rozumieniu art. 68 Kodeksu Pracy, a w
związku z tym niewłaściwą interpretację i wykładnię art. 144 prawa bankowego
poprzez przyjęcie, że stanowią one odrębne przepisy w rozumieniu art. 68 Kodeksu
Pracy, a także niewłaściwą interpretację prawa bankowego, w związku z zawartą w
kodeksie cywilnym definicją umowy o dzieło poprzez przyjęcie, że w stosunku do
kuratora banku ustanowionego na podstawie art. 144 prawa bankowego w
przypadku osoby fizycznej automatycznie dochodzi do zawarcia umowy o pracę na
podstawie powołania i wyklucza się realizację umowy o dzieło, b. także poprzez
błędne ustalenie, że zgłoszenie do ubezpieczenia społecznego oraz składek przez
pracodawcę implikuje - kreuje stosunek pracy niezależnie od woli stron, c. poprzez
błędne uznanie dorozumianego zawarcia umowy o pracę na podstawie powołania
w rozumieniu art. 68 k.p. przez sam fakt wręczenia decyzji o stanowieniu kuratora
przez Komisję Nadzoru Bankowego”.
5
Wskazując na powyższe zarzuty wnioskodawczyni wniosła o „zmianę wyroku
w ten sposób, aby utrzymując w mocy w całości wyrok I instancji (…) apelację
pozwanego w całości oddalić”.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że stosunek pracy z
powołania powinien wprost wynikać z przepisów ustawowych (art. 68 k.p.), a sam
przepis ustawy mówiący o powołaniu na określone stanowisko lub funkcję nie
kreuje stosunku pracy na podstawie powołania (tak w uchwale składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2003 r., III PZP 19/02 oraz w
wyrokach tego Sądu z dnia 13 października 1998 r., I PKN 345/98, z dnia 16
kwietnia 2003 r., I PK 92/02 i z dnia 7 września 2005 r., II PK 290/04). Nawiązanie
stosunku pracy na podstawie powołania oznacza powierzenie funkcji w strukturze
określonej instytucji. Tymczasem kurator funkcjonuje poza strukturą banku i obok
jego zarządu, któremu nie podlega, nie jest również zwierzchnikiem w stosunku do
pracowników banku ani nie obowiązuje go regulamin banku, a decyzja o jego
ustanowieniu podlega zaskarżeniu w drodze postępowania administracyjnego.
Okoliczność, że skarżącej nie wystawiono świadectwa pracy ani nie wypłacono
ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy wskazuje, iż nie pozostawała
ona w stosunku pracy.
Skarżąca wskazała, że art. 144 ust. 1 Prawa Bankowego posługuje się
pojęciem „ustanowienie”, a nie „powołanie”, natomiast przyznanie osobie pełniącej
funkcję kuratora prawa do urlopu wypoczynkowego w określonym wymiarze nie jest
uzależnione od formy zatrudnienia i stażu pracy (art. 144 ust. 10 tego Prawa). W
konsekwencji przepis ten nie jest przepisem odrębnym w rozumieniu art. 68 k.p. i
nie daje podstaw do zatrudnienia kuratora na podstawie stosunku pracy z
powołania i uznania go za pracownika. Prawo bankowe nie określa formy pełnienia
funkcji kuratora, co nie stoi na przeszkodzie uznaniu, że może być ona pełniona np.
na podstawie umowy o dzieło, na co wskazuje rodzaj wykonywanych przez
kuratora zadań i sposób ich realizacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Bezskuteczny jest podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., poprzez naruszenie zasad postępowania. Przepis art. 3983
§
1 k.p.c. określa jedynie podstawy, na których skarga kasacyjna może zostać
6
oparta, wskazując na: 1) naruszenie prawa materialnego przez jego błędną
wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, 2) naruszenie przepisów postępowania,
jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że spełnienie określonego w art. 3984
§ 1
pkt 2 k.p.c. wymagania przytoczenia podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienia
polega na tym, że skarżący powinien wskazać, na jakiej z przewidzianych w art.
3983
§ 1 k.p.c. podstaw kasacyjnych opiera skargę kasacyjną, przytoczyć -
oznaczone numerem artykułu (paragrafu, ustępu) ustawy - naruszone przepisy
prawa i wyjaśnić, na czym ich naruszenie polega, oraz wykazać, że naruszenie
wskazanych przepisów postępowania mogło mieć wpływ na wynik sprawy. Dla
spełnienia tego wymagania nie jest wystarczające powołanie art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c., gdyż - skoro Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach
zaskarżenia oraz w granicach podstaw, biorąc pod rozwagę z urzędu jedynie
nieważność postępowania (art. 39813
§ 1 k.p.c.) - w takim przypadku ocena
zasadności skargi w ogóle nie jest możliwa (por. między innymi postanowienia z
dnia 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997 nr 8, poz. 114 oraz z dnia 13
czerwca 2008 r., III CSK 104/08, LEX nr 424365).
Usprawiedliwiony okazał się natomiast podniesiony w ramach kasacyjnej
podstawy naruszenia prawa materialnego zarzut obrazy art. 68 k.p. i art. 144
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r.
Nr 72, poz. 665 ze zm.).
Przepis art. 104 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227, powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach) stanowi,
że prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub świadczenia te ulegają
zmniejszeniu, na zasadach określonych w ust. 3-8 oraz w art. 105, w razie
osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego, o której mowa w ust. 2 oraz z tytułu służby wymienionej w art. 6 ust. 1
pkt 4 i 6. W myśl art. 104 ust. 1a - dla emerytów i rencistów prowadzących
pozarolniczą działalność za przychód, o którym mowa w ust. 1, przyjmuje się
przychód stanowiący podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w
rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 104 ust.
7
2 - za działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, o której
mowa w ust. 1, uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę zarobkową albo
prowadzenie pozarolniczej działalności, z uwzględnieniem ust. 3 (nieznajdującym
zastosowania w sprawie). W świetle art. 104 ust. 4 - przepisy ust. 1, 1a i 2 stosuje
się również do osób wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu
ustalenia prawa do emerytury i renty lub wykonujących działalność niepodlegającą
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego z uwagi na podleganie temu obowiązkowi
z innego tytułu. Z kolei stosownie do § 1 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad
zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty - przy ustalaniu, czy wystąpiły
okoliczności powodujące zawieszenie lub zmniejszenie emerytury i renty (…)
uwzględnia się między innymi wynagrodzenie z tytułu pracy wykonywanej w
ramach stosunku pracy. Rozporządzenie to zachowało swoją moc na podstawie
art. 194 ustawy o emeryturach i rentach, w zakresie, w którym jego przepisy nie są
sprzeczne z przepisami tej ustawy.
Podstawę rozstrzygnięcia Sądu drugiej instancji stanowiła ocena, że
skarżącą łączył z Bankiem Spółdzielczym w T. stosunek pracy z powołania,
powstały z mocy prawa na podstawie art. 144 ust. 10 i 11 Prawa Bankowego i
wpisany w funkcję kuratora nadzorującego wykonanie programu naprawczego
przez bank. Pogląd ten nie jest trafny już tylko dlatego, że pracownikiem jest osoba
zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub
spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 k.p.) a nawiązanie stosunku pracy, bez
względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego oświadczenia woli
pracodawcy i pracownika (art. 11 k.p.). W odniesieniu do stosunku pracy z
powołania oznacza to, że w przypadku obsadzenia stanowiska, którego zadania
wykonywane są w ramach stosunku pracy, a więc stosunku prawnego o cechach
określonych w art. 22 § 1 i 11
k.p., powołanie jest oświadczeniem woli pracodawcy
lub innego upoważnionego podmiotu powodującym - za zgodą pracownika -
powstanie stosunku pracy. Od powołania kreującego stosunek pracy odróżnia się
powołanie w znaczeniu organizacyjnym, a więc powierzenie określonego
stanowiska lub funkcji, nadające uprawnienia i nakładające obowiązki związane z
tym stanowiskiem lub funkcją. Odróżnienie tych skutków następuje na podstawie
8
art. 68 § 1 k.p., zgodnie z którym stosunek pracy nawiązuje się na podstawie
powołania w przypadkach określonych w odrębnych przepisach. W judykaturze
Sądu Najwyższego przyjmuje się zgodnie, że nawiązanie stosunku pracy z
powołania jest możliwe tylko wtedy, gdy przepis odrębny w rozumieniu art. 68 § 1
k.p. (samodzielnie lub w powiązaniu z innymi przepisami) wyraźnie odnosi się do
podstawy nawiązania stosunku pracy. Zatem sam przepis kompetencyjny
przewidujący powierzenie określonego stanowiska lub określonej funkcji i
odwołanie z tego stanowiska lub funkcji oznacza jedynie powołanie pozorne
(organizacyjne) i określa sposób powierzenia stanowiska lub funkcji, a nie
powołanie właściwe wywołujące skutek w postaci powstania stosunku pracy na tej
podstawie (por. wyroki z dnia 7 września 2005 r., II PK 290/04, OSNP 2006 nr 13-
14, poz. 206; z dnia 12 lipca 2007 r., I PK 45/07, OSNP 2008 nr 17-18, poz. 255
oraz z dnia 13 marca 2009 r., III PK 59/08, niepublikowany i orzeczenia w nich
powołane).
Zgodnie z art. 144 ust. 1 Prawa Bankowego w brzmieniu obowiązującym
przed 1 stycznia 2008 r., Komisja Nadzoru Bankowego (…) może podjąć decyzję o
ustanowieniu kuratora nadzorującego wykonanie programu naprawczego przez
bank oraz - stosownie do art. 144 ust. 9 - odwołać go w przypadkach określonych w
tym przepisie. W myśl art. 144 ust. 6 i 8 - funkcję kuratora może pełnić osoba
fizyczna lub osoba prawna, jego wynagrodzenie ustala Komisja Nadzoru
Bankowego, a koszty związane z wykonywaniem tej funkcji obciążają koszty
działalności banku. Jeżeli funkcję kuratora pełni osoba fizyczna, wówczas
przysługuje jej prawo do urlopu wypoczynkowego w wysokości 26 dni roboczych na
zasadach określonych w Kodeksie pracy w terminach uzgodnionych z Komisją
Nadzoru Bankowego (ust. 10), okres pełnienia tej funkcji zalicza się do okresów
pracy oraz innych okresów, od których zależy nabycie przez taką osobę uprawnień
pracowniczych, a nadto do osoby tej mają zastosowanie przepisy o ubezpieczeniu
społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnym, o ile nie jest ona objęta tymi
ubezpieczeniami z innych tytułów (ust. 11).
Analiza art. 144 Prawa Bankowego wskazuje, że nie jest on przepisem
odrębnym w rozumieniu art. 68 § 1 k.p. Nie tylko, że w ust. 1 nie przewiduje
9
powołania do pełnienia funkcji kuratora nadzorującego wykonanie programu
naprawczego przez bank, a jego ustanowienie (co jest oczywiste przy
uwzględnieniu, że kuratorem takim może być ustanowiona również osoba prawna),
natomiast w ust. 5 określa prawo banku do wniesienia do sądu administracyjnego
skargi od decyzji nadzorczej o ustanowieniu kuratora (co wskazuje na jego
publicznoprawny charakter - por. także art. 11 Prawa Bankowego), ale nadto w ust.
10 stanowi o prawie osoby fizycznej pełniącej funkcję kuratora do urlopu
wypoczynkowego, odsyłając do zasad wynikających z Kodeksu pracy, a w ust. 11 -
o zaliczeniu okresu pełnienia tej funkcji przez osobę fizyczną do okresu pracy oraz
innych okresów, od których zależy nabycie przez nią uprawnień pracowniczych i
podleganiu przez taką osobę ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu
zdrowotnemu tylko w razie nieobjęcia jej tymi ubezpieczeniami z innych tytułów.
Wymienione przepisy w żadnym zakresie nie odnoszą się do pojęć pracownika,
stosunku pracy czy okresu zatrudnienia, a zawarte w nich unormowania byłyby
zbędne, gdyby powierzenie funkcji kuratora nadzorującego wykonanie przez bank
programu naprawczego powodowało nawiązanie stosunku pracy z powołania.
Okres pełnienia tej funkcji stanowiłby bowiem wówczas wprost okres zatrudnienia
na podstawie stosunku pracy ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami w
zakresie uprawnień pracowniczych (w tym prawem do urlopu wypoczynkowego i
prawem do ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy), w którym
pracownik z mocy ustawy podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego i
zdrowotnego (art. 6 ust. 1 pkt 1 i art. 9 ust. 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz.
1585 ze zm. oraz art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o
świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, jednolity
tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.), a nie okres „zaliczalny” do
okresów pracy dla potrzeb nabycia uprawnień pracowniczych, w którym osobie
fizycznej pełniącej funkcję kuratora przysługuje - na podstawie szczególnego
unormowania - wyłącznie prawo do urlopu wypoczynkowego, i w którym do osoby
takiej stosuje się przepisy o ubezpieczeniu społecznym i zdrowotnym tylko
wówczas, gdy nie jest ona objęta tymi ubezpieczeniami z innych tytułów niż
pełnienie funkcji kuratora.
10
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.