Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 352/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z wniosku G. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 7 lipca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Wyrokiem z 17 marca 2009 r. Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w L. oddalił odwołanie wnioskodawczyni G. S. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z 5 grudnia 2008 r. odmawiającej przyznania
wnioskodawczyni prawa do emerytury nauczycielskiej.
2
Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawczyni urodziła się 9 marca 1960 r.,
udokumentowała następujące (uznane przez organ rentowy), okresy składkowe i
nieskładkowe: od 1 września 1981 r. do 31 sierpnia 1982 r. w Urzędzie Gminy w L.,
od 1 września 1982 r. do 31 sierpnia 1994 r. w Szkole Podstawowej w R., od 1
września 1994 r. do 31 sierpnia 1999 r. w Szkole Podstawowej Nr 1 w Ś. oraz od 1
września 1999 r. do dnia orzekania w Gimnazjum Publicznym w Ś. Na 26 listopada
2008 r. wnioskodawczyni udowodniła okres ubezpieczenia: 27 lat, 3 miesięcy i 2
dni okresów składkowych i nieskładkowych. Organ rentowy nie uznał pracy
wnioskodawczyni w gospodarstwie rolnym w okresie od 9 marca 1976 r. do 31
sierpnia 1981 r. Ustalono również, że wnioskodawczyni po ukończeniu szkoły
podstawowej w 1975 r. podjęła naukę w Liceum Ogólnokształcącym w odległym o
16 km od miejsca zamieszkania T. Następnie, kontynuowała naukę w dwuletnim
Studium Policealnym w W. W tym czasie, tj. od 9 marca 1960 r. do 6 sierpnia 1986
r. była zameldowana w S. Wnioskodawczyni zamieszkiwała w położonym w T.
gospodarstwie rolnym o powierzchni 8,83 ha, które do 9 listopada 1979 r.
użytkowali jej rodzice Z. i W. S. (od 10 listopada 1975 r. do 27 kwietnia 1995 r.
właściciele tego gospodarstwa). Rodzice wnioskodawczyni dzierżawili ponadto
jeszcze inne grunty orne. Wnioskodawczyni zamieszkiwała w gospodarstwie
rolnym wraz z rodzicami, chorą babcią oraz do sierpnia 1973 r., a następnie od
czerwca 1978 r. z bratem J. S. W okresie od września 1973 r. do czerwca 1978 r.
zamieszkiwał on w internacie w W., gdzie uczęszczał do Technikum Rolniczego.
Rodzice wnioskodawczyni nie pracowali zawodowo i utrzymywali się z pracy w
gospodarstwie rolnym. Wnioskodawczyni przebywała poza gospodarstwem rolnym
w godzinach od 6.00 do 16.00. Po powrocie ze szkoły pomagała w gospodarstwie
rodziców. Wnioskodawczyni w chwili składania wniosku pozostawała w stosunku
pracy (nie rozwiązała go).
Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie wnioskodawczyni nie zasługiwało na
uwzględnienie z uwagi na niespełnienie przez nią przesłanek niezbędnych do
nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej. Nie udowodniono 30-letniego okresu
ubezpieczenia oraz nie rozwiązano stosunku pracy.
Wyrok zaskarżyła apelacją wnioskodawczyni, zarzucając naruszenie: 1) art.
233 § 1 k.p.c. przez dowolną ocenę materiału dowodowego, 2) art. 233 § 1 k.p.c. w
3
związku z art. 328 § 2 k.p.c. poprzez nieuwzględnienie i brak odniesienie się w
uzasadnieniu do zeznań świadków, 3) art. 88 § 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r.
Karta Nauczyciela (Dz.U. z 1997 r. nr 56, poz. 357 ze zm.) poprzez jego
niewłaściwe zastosowanie i błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że przepis
ten wymaga, aby nastąpiło rozwiązanie stosunku pracy.
Sąd Apelacyjny Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 7 lipca
2009 r. apelację oddalił. W uzasadnieniu podkreślił w szczególności, że prawo do
emerytury nauczycielskiej w systemie zaopatrzenia emerytalnego jest
świadczeniem odrębnym, opartym na szczególnych zasadach przewidzianych w
art. 86-88 Karty Nauczyciela oraz w art. 32 i art. 46 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2004 r.
nr 39, poz. 353 ze zm.).
Zgodnie z art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, nauczyciele mający
trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w
szczególnym charakterze, a nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych
oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich – dwudziestopięcioletni
okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w
szkolnictwie specjalnym, mogą – po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy
– przejść na emeryturę.
Z kolei zgodnie z art. 88 ust. 2a Karty Nauczyciela nauczyciele urodzeni po
31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. zachowują prawo do emerytury, o
której mowa w ust. 1, bez względu na wiek, jeżeli spełnili warunki do uzyskania
emerytury określone w ust. 1 w ciągu dziesięciu lat od dnia wejścia w życie ustawy
z o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z wyjątkiem
warunku rozwiązania stosunku pracy oraz nie przystąpili do otwartego funduszu
emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na
rachunku w otwartym funduszu emerytalnym za pośrednictwem Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych na dochody budżetu państwa.
Przypomniano, że takie brzmienie wskazanym przepisom nadano
nowelizacją art. 88 ust. 2a pkt 1 Karty Nauczyciela z 31 sierpnia 2007 r. Zmiana ta
nie oznacza jednak zwolnienia nauczycieli urodzonych po 31 grudnia 1948 r. a
przed 1 stycznia 1969 r. z obowiązku rozwiązania stosunku pracy.
4
Sąd podkreślił, że nauczyciele z tej grupy wiekowej mogą przejść na
emeryturę nauczycielską po 1 stycznia 2009 r., jeżeli do 31 grudnia 2008 r. spełnią
warunki stażowe, czyli do tej daty uzyskają 20-letni okres pracy nauczycielskiej i
30-letni okres składkowy i nieskładkowy. Mogą oni rozwiązać umowę po 1 stycznia
2009 r. Staż ogólny i nauczycielski uzyskany do końca 2008 r. przechodzi na
następne lata jako prawo nabyte. Dla uzyskania prawa do emerytury z art. 88
Karty Nauczyciela nauczyciel musi jednak rozwiązać na swój wniosek stosunek
pracy. Odmienna interpretacja omawianego przepisu powodowałaby
nieusprawiedliwione zróżnicowanie sytuacji prawnej nauczycieli urodzonych przed
i po 1 stycznia 1949 r.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że w niniejszej sprawie jedynie okoliczność
nierozwiązanie przez wnioskodawczynię stosunku pracy uniemożliwia przyznanie
jej prawa do wcześniejszej emerytury.
Niezależnie od tego uznano, że Sąd I instancji trafnie rozstrzygnął, iż
zebrany w sprawie materiał dowodowy nie daje podstaw do uznania, że
wnioskodawczyni w okresie uczęszczania do liceum ogólnokształcącego
wykonywała pracę w gospodarstwie rolnym rodziców stale, codziennie i co
najmniej w połowie pełnego wymiaru czasu pracy. Niewątpliwie zamieszkiwała ona
w spornym okresie w gospodarstwie rolnym rodziców oraz wykonywała ona część
prac gospodarskich. Wnioskodawczyni pomagała swoim rodzicom przy
prowadzeniu gospodarstwa rolnego i nie można uznać, że okres ten mógłby być
zaliczony do okresu zatrudnienia. Sama pomoc w gospodarstwie nie może być
utożsamiana z wykonywaniem pracy.
Od wyroku wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną. Zaskarżono wyrok
w całości. Jako podstawę skargi kasacyjnej wskazano naruszenie przepisów
postępowania, tj. art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. w związku z art.
382 k.p.c. poprzez: 1) nieustosunkowanie się w uzasadnieniu do pominięcia przez
Sąd Okręgowy zeznań J. S., która zeznała, że wnioskodawczyni wracała ze szkoły
autobusem, który wyjeżdżał z L. około godziny 13.40, 2) nieodniesienie się w
uzasadnieniu do zarzutu nieuwzględnienia przez Sąd Okręgowy faktu, że w
spornym okresie praca w gospodarstwach rolnych była głównie ręczna. Rodzina
nie miała innego źródła utrzymania, praca na gospodarstwie była priorytetem dla
5
wszystkich członków rodziny, 3) nieustosunkowanie do przyjęcie przez Sąd
Okręgowy za niewiarygodne zeznań świadka […] oraz wnioskodawczyni w
zakresie wymiaru pracy wnioskodawczyni na gospodarstwie, mimo że zeznania te
były spójne, wzajemnie się uzupełniały, a J. S. jest dla wnioskodawczyni osoba
obcą. Zeznania miały potwierdzić, że ubezpieczona świadczyła pracę stale w
gospodarstwie rolnym w wymiarze wystarczającym do uwzględnienia tego okresu
do celów emerytalnych, 4) nieustosunkowanie się w uzasadnieniu do tych zeznań
świadków ([…]), w których podniesiono, że w spornym okresie żyła jedynie babcia
wnioskodawczyni (była bardzo chora, umarła w 1980 r.). Z zeznań J. S. wynika, że
po jego powrocie z internatu w 1978 r. pracował on w gospodarstwie jedynie z
wnioskodawczynią. Zeznania te zostały całkowicie pominięte przez Sąd Okręgowy.
Zarzucono również naruszenie prawa materialnego poprzez ich błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, tj. art. 88 § 1 i art. 88 ust. 2 lit. a Karta
Nauczyciela poprzez przyjęcie, że warunkiem koniecznym do uzyskania prawa do
emerytury przez nauczycieli urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia
1969 r., jest także rozwiązanie stosunku pracy.
Jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania wskazano
na potrzebę wykładni przepisów prawnych wywołujących rozbieżności w
orzecznictwie sądów, tj., art. 88 ust. 2 lit. a Karty Nauczyciela. Zdaniem skarżącej
chodzi o ustalenie, czy warunkiem koniecznym do uzyskania prawa do emerytury
przez nauczycieli urodzonych po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. jest
także rozwiązanie stosunku pracy.
Wniesiono o: 1) przyjęcie skargi do rozpoznania i rozpoznanie jej na
rozprawie, 2) uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy
Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania, 3) zasądzenie od organu rentowego
na rzecz wnioskodawczyni kosztów postępowania kasacyjnego w tym kosztów
zastępstwa adwokackiego według norm przypisanych.
Uzasadniając wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania, skarżąca
przypomniała historię zmian art. 88 Karty Nauczyciela. Wskazując na wyrok Sąd
Najwyższego z 20 listopada 2008 r., I UK 104/08, LEX nr 489009, w którym jak
sama skarżąca podkreśliła, Sąd zajmował się podobnym zagadnieniem, obszernie
przytoczyła fragmenty z uzasadnienia. Wskazano przede wszystkim te, gdzie
6
stwierdzono, że przyjęcie stanowiska o rezygnacji z warunku rozwiązania stosunku
pracy w przypadku wcześniejszych emerytur nauczycieli znajduje pewne
uzasadnienie w ogólnej tendencji prawodawcy do likwidacji wymagania rozwiązania
odniesieniu do osób uprawnionych do tego rodzaju emerytur. Rozwiązanie
stosunku pracy w przypadku nauczycieli miałoby być wymagane jedynie z punktu
widzenia art. 103 ust. 2 lit. a ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zmiana art. 88
ust. 2a Karty Nauczyciela wiązała się z koniecznością pilnego zapobieżenia
masowemu składaniu wypowiedzeń przez nauczycieli urodzonych po 31 grudnia
1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r.
Następnie skarżąca zaznaczyła, że nie zgadza się z tezą cytowanego
wyroku. („Nauczyciele urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1
stycznia 1969 r. zachowują prawo do przejścia na emeryturę bez względu na wiek,
jeżeli w ciągu 10 lat od wejścia w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych spełnią warunki
określone w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela, a warunek rozwiązania stosunku
pracy po dniu 31 grudnia 2008 r.”.).
W opinii skarżącej, celem nowelizacji Karta Nauczyciela, która weszła w
życie 31 sierpnia 2007 r., było właśnie zróżnicowanie sytuacji prawnej nauczycieli
urodzonych po 31 grudnia .1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. Co więcej, art. 88 ust.
2 lit. a Karty Nauczyciela jest przepisem szczególnym w stosunku do przepisów
ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela.
Przytoczono również tezę wyroku Sądu Najwyższego z 20 września 1999 r., II UKN
149/99, OSNP 2001, nr 2, poz. 46. („Nie można wymagać od nauczyciela, który w
związku z ubieganiem się o emeryturę na podstawie art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26
stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela rozwiązał na swój wniosek stosunek pracy, a
któremu organ rentowy odmówił świadczenia, aby biernie wyczekiwał na
zakończenie postępowania sądowego, w obawie, iż ponowne podjęcie pracy w
szkole uniemożliwi mu otrzymanie świadczenia”.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga nie zasługuje na uwzględnienie. Zgodnie z orzecznictwem Sądu
Najwyższego zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. może znaleźć uzasadnienie w
7
tych wyjątkowych sytuacjach, w których treść uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej
instancji uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził
do wydania orzeczenia (zamiast wielu np. wyroki z: 20 lutego 2003, I CKN 65/01,
LEX nr 78271; 18 marca 2003, IV CKN 1862/00, LEX nr 109420 i z 17 marca 2006,
I CSK 63/05, LEX nr 179971). Skarżąca nie wykazała takiej wady uzasadnienia
zaskarżonego wyroku a w ocenie Sądu Najwyższego, uzasadnienie umożliwia
ocenę kasacyjną rozstrzygnięcia.
Skoro podstawa naruszenia przepisów postępowania okazała się
nieuzasadniona, Sąd Najwyższy jest związany podstawą faktyczną zaskarżonego
wyroku przy ocenie naruszenia prawa materialnego (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
W pierwszej kolejności należy podkreślić, ze wykładnia w art. 88 ust. 2 lit. a
Karty Nauczyciela w kontekście ustalenia, czy warunkiem koniecznym do
uzyskania prawa do emerytury przez nauczycieli urodzonych po 31 grudnia 1948 r.
a przed 1 stycznia 1969 r. jest także rozwiązanie stosunku pracy, była przedmiotem
kilku orzeczeń Sądu Najwyższego.
W orzecznictwie zwracano uwagę na kwestie podniesioną w skardze, że
zmiana konstrukcji przepisu (która weszła w życie 31 sierpnia 2007 r.), w której nie
ma odwołania do „emerytury, o której mowa w ust. 1”, lecz nawiązuje się do
„warunków do emerytury, określonych w ust. 1, z wyjątkiem warunku rozwiązania
stosunku pracy”, może rodzić istotną wątpliwość co do tego, czy ustawodawca
całkowicie odstąpił od warunku rozwiązania przez tę grupę nauczycieli stosunku
pracy, czy też mogą oni przejść na emeryturę po spełnieniu tego warunku, lecz bez
czasowego ograniczenia jego wypełnienia przed dniem 31 grudnia 2008 r., jeżeli
pozostałe warunki przewidziane w art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela wypełnią przed
tą datą (np. wyrok Sądu Najwyższego z 17 kwietnia 2009 r., I UK 308/08, niepubl.).
Ostatecznie opowiedziano się za drugim stanowiskiem (wyroki Sądu
Najwyższego z 20 listopada 2008 r., I UK 104/08, LEX nr 489009, z 17 kwietnia
2009 r., I UK 308/08, niepubl., z 10 listopada 2009 r., II UK 109/09, niepubl., z 24
marca 2009 r., I UK 261/08, niepubl., z 11 sierpnia 2009 r., III UK 28/09, LEX nr
551884, postanowienie Sądu Najwyższego z 5 maja 2010, II UK 62/10, niepubl.),
które skład rozpoznający niniejszą sprawę również podziela.
8
Należy przypomnieć najważniejsze argumenty przemawiające za takim
poglądem. Po pierwsze, uzyskania przez nauczyciela statusu emeryta z mocy
samego prawa z chwilą spełnienia warunku dotyczącego okresu zatrudnienia i
pozostania w stosunku pracy nie jest uzasadnione. Art. 88 Karty Nauczyciela
zakłada bowiem określoną procedurę przechodzenia na emeryturę. Nauczyciel nie
staje się emerytem z mocy samego prawa, lecz na skutek własnego działania,
przez wyrażenie woli przejścia emeryturę w postaci wniosku do właściwego organu
oraz rozwiązanie stosunku pracy. Art. 88 ust. 1 wyraża tę zasadę wystarczająco
jasno. Chodzi o określenie, że nauczyciele, jeżeli mają wymagany okres
zatrudnienia, to „mogą – po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy – przejść
na emeryturę”. Z takiego określenia nie wynika możliwość uzyskania prawa do
emerytury z tytułu wypełnienia wyłącznie warunku stażu.
Po drugie, za przyjętym stanowiskiem przemawia również, wbrew temu co
podniesiono w skardze, uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Karta
Nauczyciela (druk Nr 1929 z dnia 4 lipca 2007 r.). Zaproponowana zmiana Karty
Nauczyciela miała na celu umożliwienie nauczycielom, którzy spełnią warunki dla
przejścia na wcześniejszą emeryturę jej uzyskanie, niezależnie od terminu złożenia
wniosku o rozwiązanie stosunku pracy.
Po trzecie wreszcie, wykładni art. 88 ust. 2 lit. a Karty Nauczyciela, także w
brzmieniu nadanym od dnia 31 sierpnia 2007 r., nie można dokonywać w
oderwaniu od art. 88 ust. 1, i interpretować w sposób prowadzący do zróżnicowania
zasad przechodzenia na emeryturę nauczycieli wyłącznie według kryterium daty
urodzenia.
Skoro wnioskodawczyni nie rozwiązała stosunku pracy, nie mogła nabyć
prawa do wcześniejszej emerytury.
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono jak w sentencji
wyroku.