Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 354/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Samorządu Słuchaczy przy Centrum Kształcenia
Ustawicznego […]
przeciwko Zakład Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanego: Centrum Kształcenia Ustawicznego […]
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej Samorządu Słuchaczy przy Centrum Kształcenia Ustawicznego
[…] od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 28 kwietnia 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Apelacyjny –III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 28 kwietnia 2009 r. oddalił apelację Samorządu Słuchaczy przy Centrum
Kształcenia Ustawicznego […] od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K. z dnia 11 lipca 2008 r. oddalającego odwołanie
Samorządu Słuchaczy przy Centrum Kształcenia Ustawicznego oraz ubezpieczeni:
[…] od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 maja 2007 r. i z dnia
25 maja 2007 r., stwierdzających, że ubezpieczeni w trakcie zatrudnienia w
Centrum Kształcenia Ustawicznego na podstawie stosunku pracy podlegali
pracowniczemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu i
chorobowemu w okresach, w których wykonywali pracę na rzecz Samorządu
Słuchaczy przy Centrum Kształcenia Ustawicznego na podstawie umowy zlecenia,
a także umarzającego postępowanie w zakresie odwołania Samorządu Słuchaczy
od decyzji z dnia 23 maja 2007 r. w zakresie podlegania ubezpieczeniom
społecznym przez A. B.
W sprawie tej ustalono, że przy Centrum Kształcenia Ustawicznego
[…]działa Samorząd Słuchaczy tej placówki oświatowej. Samorząd Słuchaczy przy
CKU przy prowadzeniu swej działalności powierzał w ramach umów zlecenia różne
prace ubezpieczonym będącym równocześnie pracownikami CKU, którzy nie byli
zgłaszani do ubezpieczeń emerytalnego, rentowego, wypadkowego i chorobowego
z tytułu zawartych umów zlecenia. Dyrekcja CKU nigdy nie polecała
ubezpieczonym aby w zakresie swych obowiązków pracowniczych wykonywali
jakiekolwiek prace na rzecz Samorządu Słuchaczy, który utrzymuje się z wpłat
dokonywanych przez członków, a decyzje w zakresie zatrudnienia podejmuje
zarząd Samorządu.
Decyzjami z dnia 23 i 25 maja 2003 r. wydanymi w stosunku do
ubezpieczonych organ ubezpieczeń społecznych stwierdził, że podlegają oni
pracowniczemu ubezpieczeniu emerytalnemu, rentowemu, wypadkowemu i
chorobowemu także z tytułu wykonywania pracy na podstawie umów zlecenia
zawieranych z Samorządem Słuchaczy, ponieważ w ramach umów zlecenia
zawartych z tym Samorządem wykonywali faktycznie pracę na rzecz swojego
pracodawcy (CKU). Dlatego podlegają pełnym ubezpieczeniom społecznym na
3
podstawie art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, zwanej
dalej ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych lub systemową).
Od tych decyzji odwołał się Samorząd Słuchaczy przy CKU oraz
ubezpieczeni, argumentując, że świadczenie pracy przez osoby objęte
zaskarżonymi decyzjami w ramach stosunków cywilnoprawnych nawiązanych z
Samorządem odbywało się tylko i wyłącznie na rzecz tego zleceniodawcy. Co
prawda, członkiem samorządu może być tylko i wyłącznie osoba będąca
słuchaczem CKU, ale nie oznacza to, że działania podejmowane przez Samorząd
były podejmowane na rzecz CKU. Celem działalności samorządu było działanie na
rzecz słuchaczy i ta działalność była finansowana z całkowitym pominięciem
środków finansowych CKU.
Sąd Okręgowy oddalił odwołania, stwierdzając, że prace wykonywane przez
ubezpieczonych w ramach umów zlecenia zawartych z Samorządem Słuchaczy
stanowiły w istocie wykonywanie prac na rzecz pracodawcy, z którym pozostawali
w stosunku pracy. Zgodnie z ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm., zwanej dalej ustawą o
systemie oświaty) samorząd słuchaczy nie jest podmiotem mogącym w jakikolwiek
sposób działać w oderwaniu od statutowych zadań placówki oświatowej, bo
wszelkie jego działania podejmowane są dla wspierania działalności szkoły. Tym
samym wszelka jego aktywność ma na celu wspieranie działalności statutowej
placówki oświatowej. Prawidłowość decyzji organu rentowego potwierdzają nadto
zakresy czynności wykonywanych ewidentnie na rzecz CKU przez ubezpieczonych
w ramach spornych umów zlecenia.
Po rozpoznaniu apelacji Samorządu Słuchaczy, Sąd Apelacyjny uznał, że
samorząd w placówce oświatowej jest uprawniony do podejmowania działań przez
swoje organy - również na zewnątrz, jednak działalność samorządu jest
ograniczona zadaniami określonymi w postanowieniach regulaminu, który nie może
być sprzeczny ze statutem szkoły lub placówki (art. 55 ust. ustawy o systemie
oświaty). Wskazany w art. 55 tej ustawy katalog spraw, „dla których samorząd jest
powołany jako ciało opiniodawcze”, nie zawiera wprawdzie wyliczenia
enumeratywnego, to jednak wszystkie wymienione w ust. 5 tego przepisu rodzaje
4
działań nie wykraczają poza sferę, którą można określić jako „wspieranie
działalności statutowej placówki oświatowej". Podobnie z ust. 4 i 7 tego przepisu
wynika, że celem samorządu jest wspieranie działalności statutowej placówki
oświatowej, zaś środki finansowe pochodzące zarówno z dobrowolnych składek jak
i „innych źródeł” mają ściśle określone w ustawie przeznaczenie polegające na
„wspieraniu działalności statutowej szkoły lub placówki". Zgodnie z
postanowieniami regulaminu CKU, fundusz pochodzący ze składek członkowskich
samorządu słuchaczy jest przeznaczony na pokrycie kosztów, między innymi na
wyposażenie pracowni przedmiotowych, zakup podręczników do biblioteki szkolnej
CKU (§ 46). W przypadku likwidacji samorządu słuchaczy, jego majątek przechodzi
na rzecz CKU (§ 61). Sami słuchacze za pośrednictwem swoich przedstawicieli
przeznaczają zgromadzone przez siebie środki na udoskonalenie procesu
dydaktycznego szkoły (CKU). Mają zatem prawo zatrudniać na podstawie umów
cywilnoprawnych osoby, które wykonują zadania regulaminowe samorządu na
rzecz placówki oświatowej (CKU). W konsekwencji, działalności samorządu
słuchaczy nie można rozpatrywać w oderwaniu od jednostki, której służy. Zgodnie
bowiem ze statutem CKU, samorząd słuchaczy jako organ Centrum jest
zobowiązany do współdziałania z nim w realizacji jego zadań dydaktyczno-
wychowawczych, a także ma obowiązek współdziałać z innymi organami Centrum
„dla dobra słuchaczy i pracowników Centrum" (§ 4 ust. 3 i 4 statutu CKUE). Sprawia
to, że pracownicy CKU zatrudnieni na podstawie umów cywilnoprawnych przez
samorząd słuchaczy, nie mają umocowania do wykonywania czynności, które nie
służyłyby dobru swojego pracodawcy. Postanowienia umów zlecenia nie mogą
naruszać zasad określonych postanowieniami statutu placówki oraz regulaminu
samorządu słuchaczy, który nie może być sprzeczny z regulaminem CKU.
W skardze kasacyjnej samorząd słuchaczy przy CKU zarzucił naruszenie
przepisów prawa materialnego, w szczególności: 1/ art. 55 ustawy o systemie
oświaty przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na
przyjęciu, że wszelkie działania i aktywność samorządu słuchaczy podejmowane są
dla wspierania działalności statutowej placówki oświatowej, 2/ art. 8 ust. 2a ustawy
systemowej przez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
wszelkie umowy cywilnoprawne zawarte pomiędzy skarżącym a pracownikami CKU
5
wykonywane były na rzecz pracodawcy (CKU), także wówczas, gdy w ramach tych
umów wykonywane prace nie były bezpośrednio związane z działalnością
statutową placówki oświatowej (CKU), nie przynosiły jej bezpośrednich korzyści,
ponieważ polegały na wykonywaniu czynności technicznych, organizacyjnych
związanych z funkcjonowaniem samorządu słuchaczy, 3/ art. 8 ust. 2a ustawy
systemowej przez jego niewłaściwą wykładnię „polegającą na pominięciu ratio
legis, którym jest zapewnienie wpływów ze składek ubezpieczeniowych w sytuacji,
gdy pracodawca osiąga korzyść dzięki pracy swego pracownika świadczącego
usługę nie w ramach stosunku pracy lecz w ramach stosunku cywilnoprawnego
nawiązanego z innym podmiotem niż pracodawca”.
Okolicznością uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpoznania jest
występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego polegającego na
„wskazaniu kryteriów wedle których ma następować ustalenie, w jakich sytuacjach
praca świadczona w ramach umowy cywilnoprawnej zawartej przez pracownika z
innym podmiotem prawa niż pracodawca będzie pracą na rzecz pracodawcy w
rozumieniu art. 8 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.”
Zdaniem skarżącego, samorząd słuchaczy to samodzielny podmiot prawa
funkcjonujący w obrocie cywilnoprawnym, który może zaciągać zobowiązania oraz
nabywać prawa w relacjach z osobami trzecimi, jak również podejmować czynności
technicznie niezbędne dla jego funkcjonowania. Skarżący sam finansuje swoją
działalność, a na CKU nie ciąży obowiązek zapewnienia obsługi kadrowej czy
księgowej Samorządu Słuchaczy. Do czynności takich bez wątpienia nie można
zaliczyć tych, które w żadnej mierze nie przystają do działalności edukacyjno -
wychowawczej szkoły, a mają tylko charakter czynności technicznych. Do
zakwalifikowania świadczenia prac w ramach umów cywilnoprawnych na rzecz
pracodawcy, z którym zleceniobiorcy pozostają się w stosunkach pracy, musi
istnieć bezpośredni związek między korzyścią pracodawcy, która jest wymierna i
związana z realizacją jego celów statutowych a pracami wykonanymi przez jego
pracowników na podstawie umów cywilnoprawnych zawieranych z innym
podmiotem. Nie sposób dopatrzyć się jakiejkolwiek korzyści majątkowej jak i
niemajątkowej CKU czerpanej ze świadczenia przez jego pracowników usług w
ramach umów cywilnoprawnych zawieranych z samorządem słuchaczy, zwłaszcza
6
że usługi te „nie miały nic wspólnego z działalnością dydaktyczno-wychowawczą
szkoły, nie należały do obowiązków pracowniczych wynikających z umów o pracę
zawartych przez ubezpieczonych z CKU”.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu drugiej instancji w
całości i orzeczenie co do istoty sprawy przez uwzględnienie odwołania oraz o
zasądzenie od organu rentowego na rzecz skarżącego kosztów postępowania, w
tym kosztów zastępstwa procesowego według norm prawem przepisanych,
ewentualnie o uchylenie wyroków Sądów obu instancji w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie od organu rentowego na
rzecz skarżącego kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego
według norm prawem przepisanych.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, bo zaskarżony wyrok zapadł bez
koniecznego wyjaśnienia istotnych okoliczności do osądzenia sprawy, której
przedmiotem były decyzje o podleganiu ubezpieczeniom społecznym licznych
cywilnych kontrahentów Samorządu Słuchaczy przy CKU na podstawie art. 8 ust.
2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Przepis ten stanowi, że za
pracownika, w rozumieniu tej ustawy, uważa się także osobę wykonującą na
podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie
usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym, stosuje się przepisy dotyczące
zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym
pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na
rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. W rozpoznawanej
sprawie nie występuje sytuacja, że osoby ze spornym tytułem pracowniczego
ubezpieczenia społecznego byli zatrudnieni na podstawie umów zlecenia przez
swojego pracodawcę, którym było CKU, ponieważ pozostawali w stosunkach
zlecenia z Samorządem Słuchaczy tego Centrum, a zatem do rozważenia
pozostawała kwestia, czy w ramach zawieranych umów zlecenia wykonywali oni
prace na rzecz pracodawcy, z którym pozostawali w stosunku pracy i ten konieczny
zakres warunkujący prawidłowe osądzenie sporu został pominięty w
7
dotychczasowym postępowaniu sądowym. Wprawdzie w skardze kasacyjnej
zabrakło adekwatnych proceduralnych podstaw skargi kasacyjnej, które na ogół są
wymagane do wyjaśnienia tego typu istotnych okoliczności sprawy, ale Sąd
Najwyższy uznał, że jest to możliwe w ramach kasacyjnego zarzutu naruszenia
materialnoprawnych podstaw skargi kasacyjnej, tj. w ramach kasacyjnych zarzutów
naruszenia art. 55 ustawy o systemie oświaty i potrzeby sprawdzenia legalności
objęcia zleceniobiorców obowiązkiem podlegania pracowniczym tytułom
ubezpieczenia społecznego na podstawie art. 8 ust. 2a ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Wymaga to zweryfikowania twierdzeń skarżącego
Samorządu Słuchaczy, że konkretne prace - wykonywane na podstawie umów
zlecenia przez osoby objęte zaskarżonymi decyzjami o podleganiu pracowniczym
ubezpieczeniom społecznym - nie była wykonywane na rzecz pracodawcy, z
którym osoby te pozostawały w stosunkach pracy (CKU).
Już wstępne rozeznanie stanu prawnego rozpoznawanej sprawy sprawia, iż
nie można twierdzić, że Samorząd Słuchaczy CKU, który wykonuje zadania
wspierania działalności statutowej „macierzystej” placówki oświatowej (art. 55
ustawy o systemie oświaty), zostaje pozbawiony możliwości podejmowania działań
niepolegających na wykonywaniu przez jego cywilnoprawnych kontrahentów pracy
na rzecz pracodawcy (CKU), z którym ci zleceniobiorcy pozostają w stosunkach
pracy. Zgodnie z art. 55 ust. 3 i 4 ustawy o systemie oświaty, zasady działania
organów samorządu uczniowskiego określa jego regulamin, który nie może być
sprzeczny ze statutem szkoły lub innej placówki oświatowej. W szczególności,
samorząd w szkole dla dorosłych lub placówce kształcenia ustawicznego, w celu
wspierania działalności statutowej szkoły lub placówki, może gromadzić fundusze z
dobrowolnych składek i innych źródeł, a zasady wydatkowania tych funduszy
określa regulamin tego samorządu (art. 55 ust. 7 tej ustawy). Postanowienia tego
regulaminu przewidują określone formy działania tego Samorządu (§ 5), dla których
realizacji dopuszczają, między innymi: zatrudnianie przez zarząd pracowników
najemnych, z którymi zawarto umowę zlecenia (§ 27d), angażowanie pracownika
najemnego w charakterze głównego księgowego na podstawie umowy zlecenia (§
33), oraz angażowanie pracowników najemnych (pracowników artystycznych,
pedagogicznych, administracyjnych, obsługi i innych) na podstawie umowy zlecenia
8
(§ 34 tego regulaminu). Z powyższych regulacji wynika, że dla potrzeb
prawidłowego osądzenia rozpoznawanej sprawy, a w szczególności zweryfikowania
spornej legalności objęcia osób pozostających w stosunkach cywilnoprawnych z
samorządem słuchaczy obowiązkowymi tytułami pracowniczego ubezpieczenia
społecznego konieczne byłoby zakwestionowanie zgodności z ustawą lub statutem
placówki kształcenia ustawicznego (CKU) wymienionych postanowień regulaminu
tego Samorządu, czego w motywach zaskarżonego wyroku zabrakło. Ponadto w
tym zakresie należy mieć na uwadze, z wprawdzie status prawny organów
samorządu uczniowskiego nie jest klarowny, ale na ogół przyjmuje się, że skoro
samorząd i jego organy funkcjonują w ramach określonych struktur
organizacyjnych, które zachowują samodzielność i niezależność od organów szkoły
lub innej placówki oświatowej, to mogą być kontrahentami obrotu prawnego, gdyż
za podejmowane działania własne ponoszą odpowiedzialność w ramach
jurysdykcyjnie przyznanej im zdolności sądowej (por. uchwałę Sądu Najwyższego z
dnia 20 lutego 2000 r., III CZP 29/99, OSNC 2000 nr 6, poz. 26). Nie można zatem
odmówić racji skarżącemu Samorządowi, którego procesowa pozycja strony
postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie jest kwestyjna,
że przysługuje mu prawo angażowania na podstawie umów zlecenia osób
niezbędnych do realizacji jego celów i zadań regulaminowych, które nie są
sprzeczne z ustawą ani statutem macierzystej placówki oświatowej (CKU).
Wykonywanie na podstawie umów zlecenia przez zleceniobiorców samorządu
słuchaczy różnego rodzaju usług lub prac na rzecz tego samorządu nie zawsze jest
równoznaczne lub może być kwalifikowane jako wykonywanie zatrudnienia
wyłącznie na rzecz szkoły, z którą zleceniobiorcy pozostają w stosunkach pracy,
zwłaszcza gdy za wykonane usługi samorząd słuchaczy zapłacił jako
zleceniodawca z funduszów własnych pochodzących z dobrowolnych składek i
innych źródeł, których zasady wydatkowania określa regulamin tego samorządu
(art. 55 ust. 7 tej ustawy). Konieczne jest zatem precyzyjne ustalenie, czy skarżący
Samorząd przy pomocy osób angażowanych na podstawie umów zlecenia
wykonywał własne zadania samorządowe, czy też jedynie zastępował lub wyręczał
zainteresowanego pracodawcę (CKU) w wypełnianiu jego ustawowych powinności
oświatowych. Kontestowane decyzje mogłyby się ostać po precyzyjnym ustaleniu,
9
że na podstawie spornych umów zlecenia wykonywane były prace wyłącznie na
rzecz pracodawcy, z którym zleceniobiorcy pozostawali w stosunkach pracy
umówionego rodzaju prac za wynagrodzeniem obarczającym pracodawcę (CKU), a
nie wykonywane na rzecz zleceniodawcy (skarżącego Samorządu słuchaczy), który
z funduszów własnych wynagradzał zleceniobiorców. W tego typu kolizyjnych
sytuacjach, składki na pracownicze ubezpieczenia społeczne za zleceniobiorców
samorządu słuchaczy obarczałyby bowiem także pracodawcę (CKU), który
formalnie nie zapłacił wynagrodzeń zleceniobiorcom skarżącego samorządu, chyba
że wynagrodzenia te były realizowane z części czesnego pochodzącego do
słuchaczy, które były nieformalnie lub nielegalnie przekazywane samorządowi
przez szkołę w celu wykonywania jej obowiązkowych zadań, które nie były
zadaniami skarżącego Samorządu. Istotne przy osądzeniu sporu może być także
to, czy dla wykonania zleconych zadań skarżący samorząd mógł obyć się bez
zatrudniania innych osób, które zlecano wyłącznie zleceniobiorców będącym
pracownikami zainteresowanego CKU w granicach obarczających ich powinności
pracowniczych. W każdym razie prawidłowe wyrokowanie w sprawie wymaga
zweryfikowania konkretnej sytuacji faktycznej i prawnej każdego indywidualnego
zleceniobiorcy wykonującego konkretne zlecenia w uzgodnionym okresie
(okresach) na rzecz skarżącego Samorządu albo na rzecz szkoły (CKU). Bez tego
typu konkretnych ustaleń faktycznych sprawa nie dojrzała do prawidłowego
merytorycznego osądu kontestowanych decyzji, przeto Sąd Najwyższy wyrokował
jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.