Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 727/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa T. J.
przeciwko D. J. i A. G.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej D. J.
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 4 lutego 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Ostatecznie sprecyzowane przez powoda powództwo o ustalenie, że umowa
z dnia 26 października 1999 r. sprzedaży własnościowego spółdzielczego prawa
do lokalu mieszkalnego nr […], położonego przy ulicy D. […] w W., zawarta przez
pozwanych nie wywołała skutków prawnych, zostało uwzględnione wyrokiem Sądu
Okręgowego z dnia 4 czerwca 2007 r.
Po rozpoznaniu apelacji pozwanej, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia
11 grudnia 2007 r., uchylił ten wyrok i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania. Sąd ten zaznaczył, że od zasady niemożności uzyskania przy nabyciu
pochodnym więcej praw niż miał poprzednik są liczne wyjątki, mające na celu
ochronę interesów nabywcy. Wskazał na konieczność szczególnie wnikliwej oceny
wcześniej podejmowanych czynności prawnych i procesowych oraz rozważenia,
czy powód, pozwany i R. N. działali w zmowie i z góry powziętym zamiarem
dokonania czynności pozornej, a ich celem było wprowadzenie kontrahenta w błąd,
co do prawdziwego stanu rzeczy. Stwierdził, że w myśl art. 365 § 1 k.p.c. związanie
sądu prawomocnym wyrokiem wydanym w innej sprawie dotyczy brania pod uwagę
faktu jego istnienia i treści, nie pozbawia jednak sądu prawa dokonania
samodzielnej oceny podstaw jego wydania. Ponadto rozważeniu poddał również, w
miarę ewentualnej potrzeby, czy w szczególnych okolicznościach sprawy,
powołanie się przez powoda na nieważność czynności prawnej sprzedaży, nie
stanowi nadużycia prawa.
Wyrokiem z dnia 19 marca 2009 r. Sąd Okręgowy, po ponownym
rozpoznaniu sprawy, oddalił powództwo, przyjmując że wyrok ustalający
nieważność czynności prawnej udzielenia pełnomocnictwa R. N. i wyrok
stwierdzający nieważność umowy zamiany nie wiązały pozwanej, a zatem powód
nie mógł skutecznie powoływać się na nieważność umowy sprzedaży zawartej
przez pozwanych. Czynności w postaci zlecenia R. N. opisanych działań w imieniu
powoda oraz zawarcia umowy zamiany miały charakter pozorny, ponieważ
zmierzały jedynie do stworzenia sytuacji, w której możliwe byłoby zbycie osobie
trzeciej prawa do lokalu. Pozwana mogła powołać się na odpłatne nabycie i
3
działanie w dobrej wierze. Roszczenie powoda pozostaje w sprzeczności z zasadą
uczciwości, co przemawia za zasadnością zarzutu nadużycia prawa podmiotowego.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił objęte apelacją powoda
(wskazanie pozwanej było zapewne oczywistą omyłką) orzeczenie i uwzględnił
powództwo.
Rozstrzygnięcie to oparte zostało na następujących ustaleniach
i wnioskach:
Spółdzielcze własnościowe prawo do wskazanego lokalu mieszkalnego
przysługiwało powodowi, który nadużywał alkoholu i doprowadził do zadłużenia
z tytułu opłat eksploatacyjnych. W dniu 16 września 1999 r. powód udzielił A. G.
pełnomocnictwa do zamiany tego lokalu na inny. Następnie w dniu 30 września
1999 r. udzielił pełnomocnictwa R. N. do zamiany tego lokalu na inne prawo, w
szczególności do nieruchomości lub udziału w nieruchomości; nie odwołał
pełnomocnictwa udzielonego A. G. Wspólnie z tymi osobami spłacał zadłużenie
i przygotowywał lokal do sprzedaży, łącznie z uzyskaniem spółdzielczego
własnościowego prawa do niego.
W dniu 1 października 1999 r. R. N. sprzedał A. G. udział w rozmiarze ½
części w nieruchomości położonej w H. i tego samego dnia,
działając jako pełnomocnik T.J. zawarł z A. G. umowę zamiany, którą A. G. uzyskał
spółdzielcze własnościowe prawo do wymienionego lokalu w zamian za
przeniesienie na powoda udziału w nieruchomości położonej w H.
Powód okazywał lokal potencjalnym nabywcom, między innymi matce
pozwanej, którą poinformował, że formalności związane ze sprzedażą będą
załatwiane w obecności R. N. W późniejszym czasie matka pozwanej, która
zdecydowała się na nabycie tego lokalu dla córki, została poinformowana, że lokal
został sprzedany A. G., który jednak rozmyślił się i chce go sprzedać.
Umową z dnia 26 października 1999 r. A. G. sprzedał D. J. spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego za kwotę 85 000 zł.
Sąd Okręgowy w P. prawomocnym wyrokiem zaocznym z dnia 29 listopada
2001 r. uwzględnił powództwo, wniesione przez powoda w dniu 4 grudnia 2000 r. i
stwierdził nieważność czynności prawnej udzielenia w dniu 30 września 1999 r.
4
pełnomocnictwa R. N. do zamiany opisanego lokalu. Sąd Okręgowy w W.
prawomocnym wyrokiem zaocznym z dnia 22 stycznia 2003 r. ustalił nieważność
umowy zamiany zawartej w dniu 1 października 1999 r. przez A. G. i R.
N.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że nie było podstaw do przyjęcia pozorności
w odniesieniu do czynności prawnych zlecenia przez powoda wskazanym osobom
działania w jego imieniu oraz zamiany spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu na udział w nieruchomości. Zamiarem R. N. i A. G. było wywołanie takich
skutków, jakie wynikają z treści składanych przez nich oświadczeń woli. Powód
chciał dokonać zamiany swego lokalu na inny, a nie na udział w nieruchomości
położonej poza Warszawą, mimo braku takiego ograniczenia uprawnienia
pełnomocnika w treści samego pełnomocnictwa. Wobec tego oświadczenia złożone
w umowach z dnia 1 października 1999 r. nabycia przez A. G. udziału w
nieruchomości położonej w H. oraz zamiany tego udziału na lokal należący do
powoda nie miały charakteru pozorności. Pozwana nie nabyła prawa do lokalu w
dobrej wierze, której nie domniemywa się, skoro powód poinformował ją, że
umocował do sprzedaży R. N., a prawo do lokalu nabyła od A. G.
Stwierdzenie nieważności czynności prawnej udzielenia przez powoda
pełnomocnictwa do zbycia prawa do lokalu i przeniesienia na A. G. tego prawa,
były wiążące w rozpoznawanej sprawie. Oznacza to, że nieważność umowy
zamiany spowodowała niemożność przeniesienia przez pozwanego prawa do
wymienionego lokalu, skoro go skutecznie nie nabył. Za niedopuszczalne uznał
stosowanie art. 5 k.c. w ramach powództwa opartego na podstawie art. 189 k.p.c.
Pozwana oparła skargę kasacyjną na obu podstawach przewidzianych w art.
3983
§ 1 k.p.c. Błędną wykładnię art. 189 k.p.c. powiązała z uznaniem, że powód
miał interes prawny w żądaniu ustalenia bezskuteczności umowy z dnia
26 października 1999 r., w sytuacji, gdy przysługiwało mu roszczenie z art. 59 k.c.,
jak też, że art. 189 k.p.c. obejmuje również żądanie ustalenia bezskuteczności
czynności prawnej. Naruszenie art. 7 k.c. polegało na nietrafnym stwierdzeniu,
że dobrej wiary nie domniemywa się. Błędna wykładnia art. 5 k.c. w związku z art.
189 k.p.c. była przyczyną przyjęcia, że niedopuszczalne było stosowanie art. 5 k.c.
5
w ramach powództwa z art. 189 k.p.c. Niewłaściwe zastosowanie art. 5 u.k.w.h.
polegało na nieuwzględnieniu tego, że umowa sprzedaży została zawarta
z uprawnionym wpisanym do księgi wieczystej. Z naruszeniem art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. nie wyjaśnił Sąd Apelacyjny podstawy prawnej
wyroku, nie przytoczył przepisu prawa, na którym oparł stanowisko, że A. G. nie
mógł przenieść na pozwaną więcej praw niż sam posiadał, co uniemożliwia
kontrolę kasacyjną rozstrzygnięcia. Przyjęcie na podstawie art. 365 § 1 k.p.c.
związania prawomocnymi wyrokami zaocznymi pozostawało w sprzeczności z
treścią tego przepisu, stwierdzającą, że prawomocny wyrok wiąże inne osoby
jedynie w przypadkach w ustawie przewidzianych. Do uwzględnienia bezzasadnej
apelacji powoda doszło z naruszeniem art. 386 § 1 w związku z art. 385 k.p.c.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Naruszenie przez sąd drugiej instancji przepisu art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. może wypełnić podstawę kasacyjną ujętą w art. 3983
§ 1 pkt 2
k.p.c., jeżeli skarżący wykaże, że zaskarżone orzeczenie uniemożliwia sprawdzenie
merytorycznej prawidłowości rozstrzygnięcia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
17 lipca 1997 r., III CKN 149/97, OSP 2000, nr 4, poz. 63, z dnia 11 maja 2000 r.,
I CKN 272/00, niepubl.). Uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji nie musi
zawierać wszystkich reguł przewidzianych w art. 328 § 2 k.p.c. dla uzasadnienia
wyroku sądu pierwszej instancji, ponieważ w postępowaniu apelacyjnym
ma on odpowiednie zastosowanie, stosownie do art. 391 § 1 k.p.c.
W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęte zostało, że zakres tego
zastosowania jest uzależniony od treści wydanego orzeczenia, przebiegu
postępowania apelacyjnego, a także działań procesowych, wyznaczonych
rodzajem zarzutów apelacyjnych i zakresem zaskarżenia. W razie zmiany
orzeczenia sądu pierwszej instancji istnieje możliwość oparcia orzeczenia sądu
drugiej instancji na ustaleniach faktycznych i ocenie dowodów dokonanych przez
sąd pierwszej instancji, jeśli uznaje ich prawidłowość. Ma jednak obowiązek
szczegółowego odniesienia się do tych ustaleń i ocen, które były kwestionowane.
Wszystkie zarzuty apelacyjne powinny być przedmiotem oceny połączonej
6
z przytoczeniem przepisów prawnych i wyjaśnieniem podstawy prawnej wydanego
orzeczenia. Oznacza to obowiązek niewątpliwego określenia podstawy faktycznej,
stanowczej i wyczerpującej argumentacji prawnej oraz odniesienia się do
wszystkich zarzutów podniesionych w apelacji.
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie spełnia tych wymagań, ponieważ
nie zostały rozważone wszystkie okoliczności poprzedzające zawarcie umowy
przez pozwanych. Sąd Apelacyjny nie powołał ani nie omówił podstawy prawnej
rozstrzygnięcia, poza uznaniem za nietrafną oceny pozorności czynności prawnych
podjętych przez powoda, pozwanego i R. N.; brak w uzasadnieniu wymaganej
analizy podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Błędnie stwierdził Sąd drugiej instancji,
że dobrej wiary nie domniemywa się, a przyczyny przyjęcia, że pozwana nie
działała w dobrej wierze nie uwzględniają wszystkich okoliczności sprawy. Nie ma
również jakiejkolwiek motywacji stanowiska, że w odniesieniu do powództwa
opartego „o treść art. 189 k.p.c. nie jest dopuszczalne stosowanie przepisu art. 5
k.c.”
Nie można odmówić słuszności zarzutowi naruszenia przez Sąd Apelacyjny
art. 365 § 1 k.p.c. przez przyjęcie związania w rozpoznawanej sprawie opisanymi
wyrokami zaocznymi, a niedostatek wypowiedzi w uzasadnieniu, co do charakteru
tego związania i jego zakresu oznacza, że przyjęte zostało związanie również
podstawą faktyczną tych orzeczeń. Zagadnienie prawomocności materialnej
wyroku wydanego przez sąd w innej sprawie odnosi się do faktu jego istnienia,
a przejawia się w mocy wiążącej, ocenianej od strony podmiotowej i przedmiotowej.
Granice podmiotowe wyznaczone są składem uczestników postępowania
prawomocnie zakończonego, chyba że ustawa wyraźnie wskazuje na związanie
także innych osób (art. 365 § 1 in fine k.p.c.), przykładowo: art. 435, 452, 458 k.p.c..
Jeśli nie zachodzi tożsamość podmiotowa, to rozstrzygnięcie określonego
zagadnienia prawnego w jednej sprawie nie wyłącza dopuszczalności jego badania
i oceny w innej sprawie. Oznacza to, że osoby, które nie były stronami
i których nie obejmuje rozszerzona prawomocność materialna wcześniejszego
wyroku, nie są pozbawione możliwości realizowania swego prawa we własnej
sprawie, także wtedy, gdy łączy się to z kwestionowaniem oceny, wyrażonej w innej
sprawie, w zakresie przesłanek orzekania (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
7
22 czerwca 2010 r., IV CSK 359/09, OSNC 2011, nr 2, poz. 16; z dnia 7 grudnia
2012 r., II CSK 143/12, niepubl.). Wiąże się to z koniecznością zapewnienia stronie
prawa do sądu umożliwiającego właściwą ochronę jej praw.
Dominujący jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd, że wynikająca
z art. 356 § 1 k.p.c. moc wiążąca wyroku dotyczy wyłącznie jego sentencji, a nie
uzasadnienia i zawartego w nim ustalenia oraz oceny prawnej, a zatem przesłanek
faktycznych i prawnych, przyjętych za jego podstawę (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 2000 r., II CKN 655/98; z dnia 23 maja 2002 r.,
IV CKN1073/00, 12 maja 2006 r., V CSK 59/06; z dnia 15 listopada 2007 r., II CSK
347/07, niepubl.). Na takie rozumienie mocy wiążącej nie wskazuje zaskarżone
orzeczenie, przyjmujące bez bliższej motywacji i przeprowadzenia samodzielnej
oceny ich podstaw, związanie wymienionymi wyrokami wydanymi w sprawach,
w których pozwana nie brała udziału i kwestionowała istnienie podanych przyczyn
nieważności czynności prawnych. Na sądzie spoczywał natomiast obowiązek
szczególnie rozważnego i wnikliwego osądu, uwzględniającego także argumenty,
które mogłyby prowadzić od odmiennych wniosków.
Nie może stanowić samodzielnej podstawy skargi kasacyjnej naruszenie art.
386 § 1 k.p.c., polegające na błędnym uwzględnieniu apelacji przez sąd drugiej
instancji i dokonaniu zmiany wyroku sądu pierwszej instancji. Do jego naruszenia
mogłoby dojść, gdyby sąd drugiej instancji stwierdził, że apelacja była bezzasadna,
a mimo tego zmienił zaskarżony wyrok (por. postanowienie Sądu najwyższego
z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CSK 524/09; wyroki z dnia 15 kwietnia 2010 r.,
II CSK 515/09, niepublikowane i z dnia 16 grudnia 2008 r., I PK 96/08. OSNP 2010,
nr 11-12, poz.138). Tylko w takim zakresie można mówić o związku obu
wskazanych przepisów. Nie ma podstaw do uznania, że taka sytuacja miała
miejsce w sprawie.
Nie można odmówić słuszności zarzutowi naruszenia art. 189 k.p.c.,
a wobec niepowołania przez Sąd Apelacyjny podstawy prawnej zaskarżonego
wyroku, wskazać należy, że nie było przesłanek do zastosowania tego przepisu.
Zgodnie z art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub
nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Przyjęte
8
zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego, że możliwe jest również żądanie
ustalenia faktu prawotwórczego, a zatem takiego, którego ustalenie zmierza
w istocie do ustalenia prawa lub stosunku prawnego (por. orzeczenia z dnia
8 października 1952 r., C 1514/52, P i P z 1953 r. nr 8-9; z dnia 11 września 1953 r.,
IC 581/53, OSN 1954 r. nr 3, poz. 65; wyroki: z dnia 14 lipca 1989 r., II CR 270/89,
niepubl.; z dnia 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10, niepubl.). Dopuścił również Sąd
Najwyższy, w szczególnych okolicznościach rozpoznawanej skargi, możliwość
żądania ustalenia bezskuteczności faktu prawotwórczego (wyrok z dnia 10 czerwca
2011 r., II CSK 568/10).
Powód, dochodząc roszczenia o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub
prawa, obowiązany jest wykazać fakt istnienia stosunku prawnego lub prawa oraz
interesu prawnego w wytoczeniu powództwa przeciwko konkretnemu pozwanemu.
Interes prawny jako materialnoprawna przesłanka powództwa o ustalenie stosunku
prawnego lub prawa dotyczy szeroko rozumianych praw i stosunków prawnych,
może wynikać z bezpośredniego zagrożenia prawa powoda lub zmierzać do
zapobieżenia temu zagrożeniu, gdy ma miejsce niepewność prawa lub stanu
prawnego w sensie obiektywnym. Ocena istnienia interesu prawnego powinna
uwzględniać jego wykładnię celowościową, okoliczności konkretnej sprawy, to, czy
istnieje możliwość uzyskania ochrony w drodze innego powództwa, zwłaszcza
o świadczenie, jak też szeroko pojmowany dostęp do sądu dla uzyskania właściwej
ochrony prawnej (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 10 czerwca 2011 r., II CKN
568/10, niepubl.; z dnia 18 marca 2011 r., III CSK 127/10, niepubl. z dnia
18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09, niepubl.; z dnia 2 lutego 2006 r., II CK 395/05,
niepubl.; z dnia 2 lutego 1999 r., II CKN 804/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 171).
Skuteczne powołanie się na interes prawny wymaga wykazania, że oczekiwane
rozstrzygnięcie wywoła takie konsekwencje w stosunkach między stronami,
w następstwie których ich sytuacja prawna zostanie określona jednoznacznie i tym
samym zostanie usunięta niepewność co do istnienia określonych uprawnień oraz
ryzyko ich naruszenia w przyszłości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
15 marca 2002 r., II CKN 919/99, niepubl.). Wyrok uwzględniający powództwo
o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa ma charakter
deklaratoryjny.
9
Ustalenia zaskarżonego wyroku, jak i fragmentaryczne rozważania prawne
nie wskazują na istnienie albo nieistnienie stosunku prawnego lub prawa, którego
ustalenia powód się domagał, jak też na jego interes prawny. Samo roszczenie
w istocie dotyczy żądania wydania konstytutywnego orzeczenia, zmierzającego do
pozbawienia czynności prawnej cechy skuteczności. Pominięta została jednak
konieczność wskazania jego podstawy oraz rozstrzygnięcia kwestii związania
wyrokami stwierdzającymi nieważność wskazanych czynności prawnych
w rozpoznawanej sprawie, w odniesieniu do pozwanej. Odwołanie się do zasady
stwierdzającej, że przy pochodnym nabyciu rzeczy od niewłaściciela, nabywca
nie może uzyskać więcej praw niż miał zbywca, było nadmiernym uproszczeniem,
nie może stanowić podstawy rozstrzygnięcia. Stwierdzenie, czy zasada ta może
mieć zastosowanie, wymaga właściwego wyjaśnienia sytuacji pozwanej,
w kontekście czynności podejmowanych przez powoda, pozwanego i R. N. oraz
tego, że konsekwencją stwierdzenia nieważności umowy zamiany było uzyskanie
przez powoda roszczenia w stosunku do pozwanego.
Nie miał zastosowania do oceny roszczenia powoda art. 59 k.c.
Do przesłanek tego powództwa należą: zawarcie umowy przez umawiające się
strony, stan całkowitej lub częściowej niemożliwości zaspokojenia roszczenia osoby
trzeciej, związek przyczynowy pomiędzy zawarciem umowy a niemożliwością
świadczenia, świadomość obu stron umowy albo nieodpłatność umowy. Chronione
świadczenie musi istnieć w chwili dokonywania czynności uniemożliwiającej jego
realizację. Poza upływem zawitego, rocznego terminu od zawarcia umowy,
nie istniało przed jej zawarciem roszczenie powoda, co czyni bezprzedmiotowe
rozpatrywanie kwestii odpłatności umowy oraz wiedzy pozwanej o jego roszczeniu.
Z uwagi na odmienny charakter powództwa ustalającego oraz powództwa
obejmującego żądanie stwierdzenia bezskuteczności względnej umowy nie ma
podstaw do przyjęcia, że spełniają one te same funkcje. Podlegają odrębnej
regulacji prawnej.
Naruszenie art. 7 k.c. było oczywiste, skoro Sąd Apelacyjny zaprzeczył
uregulowanemu w nim domniemaniu, którego obalenie było rzeczą powoda.
Powołane w uzasadnieniu wyroku przyczyny, mające wskazywać na złą wiarę nie
uwzględniają wszystkich okoliczności sprawy.
10
Wyłączenie dopuszczalności stosowania art. 5 k.c.
w sprawach dotyczących powództw opartych na art. 189 k.p.c. nie zostało w ogóle
uzasadnione. Nie zasługuje na podzielenie arbitralne wyłączenie stosowania
klauzuli generalnej, mającej znaczenie dla całego systemu prawnego,
bez rozważenia całokształtu okoliczności sprawy i wyważenia interesów obu stron
(por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu najwyższego z dnia 7 czerwca 1971 r.,
III CZP 87/70, OSNC 1972, nr 3, poz. 42; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia
17 października 2000 r., SK 5/99, OTK 2000 nr 7, poz. 354; wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 16 marca 2012 r., IV CSK 322/11, niepubl.; z dnia 11 maja
2012 r., II CSK 540/11, niepubl.).
Zarzut naruszenia art. 5 u.k.w.h. był nieuzasadniony, ponieważ dla
spółdzielczego własnościowego prawa do nabytego przez pozwaną lokalu
mieszkalnego nie była założona księga wieczysta.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok został uchylony, a sprawa
przekazana do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39816
§ 1 k.p.c. oraz
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego, stosownie do art. 108 § 2
w związku z art. 39821
k.p.c.
jw