Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 65/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
SSA Agata Pyjas-Luty
w sprawie z powództwa W. W.
przeciwko Urzędowi Kontroli Skarbowej w S.
o przywrócenie poprzednich warunków umowy o pracę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w S.
z dnia 21 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w S. do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 24 kwietnia 2012 r., Sąd Rejonowy Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w S. zasądził od pozwanego Urzędu Kontroli Skarbowej
w S. na rzecz powódki W. W. kwotę 21.517,26 zł tytułem odszkodowania w miejsce
przywrócenia poprzednich warunków umowy o pracę, oddalił powództwo w
pozostałym zakresie oraz orzekł o kosztach procesu i rygorze natychmiastowej
wykonalności.
Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2012 r., Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w S. oddalił apelację pozwanego Urzędu od wyroku
Sądu pierwszej instancji, wskazując, że "podstawę wyroku Sądu Rejonowego (...)
stanowiły ustalenia faktyczne i rozważania prawne zawarte na k. 381-399 akt
sprawy". Sąd drugiej instancji "w całości podzielił i przyjął za własne" ustalenia
faktyczne Sądu Rejonowego, bo uznał, że stan faktyczny sprawy w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji został prawidłowo ustalony w oparciu o należycie
zgromadzony materiał dowodowy. Jednocześnie Sąd Okręgowy zgodził się w
całości z rozważaniami prawnymi, które legły u podstaw orzeczenia Sądu
Rejonowego. W ślad za wywodami przedstawionymi w uzasadnieniu wyroku Sądu
pierwszej instancji, Sąd Okręgowy stwierdził, że stosunek pracy z powódką, który
pierwotnie został nawiązany na podstawie mianowania w rozumieniu art. 4 ustawy
z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (jednolity tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 ze zm.), uległ z mocy prawa przekształceniu z
dniem 1 stycznia 2008 r. w umowny stosunek pracy, przy czym jeszcze przed tym
przekształceniem (w dniu 7 lutego 1992 r.), powódka została przeniesiona do pracy
w pozwanym Urzędzie na podstawie art. 10 ust. 2 tej ustawy oraz powołana na
stanowisko inspektora kontroli skarbowej w oparciu o art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 28
września 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U. Nr 100, poz. 442 ze zm.; obecnie
jednolity tekst: Dz.U. z 2011 r. Nr 41, poz. 214 ze zm.). Powołanie powódki -
będącej inspektorem kontroli skarbowej - na stanowisko kierownika oddziału w
pozwanym Urzędzie nie spowodowało przekształcenia jej dotychczasowego
stosunku pracy w stosunek pracy z powołania, a jedynie zmianę zakresu
obowiązków służbowych i wynagrodzenia powódki, bo w dalszym ciągu zachowała
3
status inspektora kontroli skarbowej. Wskutek powierzenia powódce funkcji
kierownika oddziału za jej zgodą nastąpiła zatem zmiana treści stosunku pracy za
porozumieniem stron. Powódka nie utraciła uprawnień niezbędnych do
wykonywania czynności inspektora kontroli skarbowej a jedynie zmieniła
stanowisko pracy (została kierownikiem oddziału). Odwołanie powódki ze
stanowiska kierownika (dokonane na mocy jednostronnego oświadczenia woli
pracodawcy) wywołało z kolei skutek polegający na tym, że kontynuowała ona
zatrudnienie w pozwanym Urzędzie na stanowisku "zwykłego" inspektora kontroli
skarbowej. Sąd Okręgowy nie zgodził się ze stroną pozwaną, że stosunek pracy
powódki został przekształcony w stosunek pracy z mianowania na zasadach
określonych w ustawie z dnia 24 sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej (Dz.U. Nr 170,
poz. 1218 ze zm.). W tej sytuacji powódce przysługiwały roszczenia z tytułu
wadliwego rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem dokonanym przez
pracodawcę przewidziane w Kodeksie pracy (stosowane odpowiednio do
wypowiedzenia zmieniającego). Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, że przyczyny
wypowiedzenia zmieniającego przedstawione powódce w piśmie pozwanego
Urzędu z dnia 23 lutego 2009 r. zostały sformułowane w sposób ogólny (mało
skonkretyzowany), przez co nie spełniały wymagań z art. 42 k.p. Ponadto z
okoliczności sprawy nie wynika, aby powódka w inny sposób uzyskała informację o
zarzutach stawianych jej przez pracodawcę co do sposobu wykonywania przez nią
pracy na stanowisku kierowniczym. Przyczyny wskazane powódce w
wypowiedzeniu zmieniającym nie były dostatecznie konkretne, bowiem na ich
podstawie pracownica co najwyżej mogła dowiedzieć się, że z powodu zmian
organizacyjnych i "bliżej nieokreślonych wątpliwości co do prawidłowości" zostaje
przeniesiona na "zwykłe stanowisko inspektorskie". Brak prawidłowo sformułowanej
przyczyny wypowiedzenia zmieniającego uzasadniał dochodzenie przez powódkę
roszczeń przewidzianych w art. 45 § 1 k.p. Zdaniem Sądu Okręgowego, chociaż po
odwołaniu powódki ze stanowiska kierownika oddziału, zachowała ona tę samą
wysokość wynagrodzenia, to jednak ta okoliczność nie sprzeciwiała się zasądzeniu
na jej rzecz zryczałtowanego odszkodowania w związku z naruszeniem przez
pracodawcę przepisów prawa pracy o wypowiadaniu umów o pracę. W
podsumowaniu swego rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy stwierdził, że ustalenia
4
poczynione przez Sąd Rejonowy są prawidłowe, zaś ocena zgromadzonego
materiału dowodowego jest "jak najbardziej słuszna". W sytuacji, gdy stosunek
pracy łączący powódkę z pozwanym Urzędem opiera się na umowie o pracę, a nie
na powołaniu, to wnioski Sądu pierwszej instancji mają w pełni odzwierciedlenie w
przeprowadzonych dowodach i odpowiadają przepisom art. 42 § 1, art. 45 i art. 471
k.p.
Od wyroku Sądu Okręgowego strona pozwana wniosła skargę kasacyjną, w
której zarzuciła naruszenie: 1) art. 42 § 1 k.p. oraz art. 42 i 43 ustawy z dnia 28
września 1991 r. o kontroli skarbowej wskutek uznania, że zmiana warunków pracy
powódki, zajmującej stanowisko kierownika oddziału, mogła być dokonana na
podstawie wypowiedzenia zmieniającego; 2) art. 45 § 1 i 2 oraz art. 471
k.p.
polegające na przyjęciu, że powódce przysługiwało odszkodowanie za wadliwe
wypowiedzenie warunków pracy i płacy; 3) art. 42 § 1 i art. 68 k.p. oraz art. 8 ust. 3
ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (w brzmieniu
obowiązującym w dacie powołania powódki na stanowisko inspektora kontroli
skarbowej) w związku z art. 42 i 43 tej ustawy wskutek przyjęcia, że podstawą
istnienia stosunku pracy powódki była umowa o pracę, a nie powołanie; 4) art. 30 §
4 k.p. polegające na przyjęciu, że przyczyna wypowiedzenia wskazana powódce w
wypowiedzeniu zmieniającym jako "uzasadnione wątpliwości co do prawidłowego
zarządzania komórką organizacyjną" była zbyt ogólna (niewystarczająco
skonkretyzowana); 5) art. 233 oraz art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
polegające na "niewyjaśnieniu wszystkich okoliczności mających wpływ na treść
orzeczenia, co znalazło odzwierciedlenie w jego niepełnym i błędnym uzasadnieniu,
a także naruszeniu zasady dwuinstancyjności wyrażonej w art. 176 Konstytucji RP
przez akceptację w zaskarżonym wyroku sytuacji, w której pozwany został
pozbawiony prawa do poznania motywów rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji
w odniesieniu do oceny konkretności drugiej z przyczyn wypowiedzenia, przez co
uniemożliwiono stronie pozwanej zapoznanie z przesłankami którymi kierował się
Sąd I instancji wydając wyrok oraz uniemożliwiono wypowiedzenie się co do tych
motywów". W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych wywiedziono w szczególności, że
instytucja wypowiedzenia warunków pracy i płacy nie ma zastosowania w tych
przypadkach, w których stosunek pracy - w razie odmowy przyjęcia przez
5
pracownika zaproponowanych warunków zatrudnienia - nie może rozwiązać się z
upływem okresu wypowiedzenia (art. 42 § 3 k.p.). Skoro powódka była inspektorem
kontroli skarbowej i miał do niej zastosowanie art. 42 ustawy o kontroli skarbowej,
to odmowa przyjęcia przez nią zaoferowanych przez pracodawcę w lutym 2009 r.
nowych warunków pracy, nie mogła spowodować rozwiązania stosunku pracy z
upływem okresu wypowiedzenia. Zdaniem pozwanego Urzędu, skoro art. 42 k.p.
wobec powódki może mieć zastosowanie tylko na zasadzie analogii, to rozwiązanie
z powódką stosunku pracy w trybie przewidzianym w art. 42 § 3 k.p. było
niemożliwe. W konsekwencji powódce nie przysługiwało roszczenie o
odszkodowanie z tytułu wadliwego rozwiązania umowy o pracę. Zastosowanie
art. 42 k.p. na zasadzie analogii rodziło po stronie powódki co najwyżej roszczenie
o wyrównanie wynagrodzenia. Ewentualną podstawę roszczeń odszkodowawczych
powódki związanych z nieprawidłową modyfikacją treści stosunku pracy, mogły
stanowić ogólne przepisy o odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 471 k.c. w
związku z art. 300 k.p.). Zdaniem pozwanego Urzędu, stosunek pracy powódki,
który pierwotnie został nawiązany na podstawie umowy o pracę, w dacie powołania
na stanowisko inspektora kontroli skarbowej przekształcił się w stosunek pracy na
podstawie powołania. Co się z kolei tyczy sposobu, w jaki przyczyna
wypowiedzenia zmieniającego została zredagowana, to pozwany Urząd stwierdził,
że powódka w chwili otrzymania wypowiedzenia znała zarzuty stawiane jej przez
pracodawcę i miała świadomość, że były one związane z oceną sposobu
zarządzania komórką organizacyjną, jakiej dokonano w dniu 6 lutego 2009 r. Z tego
względu należało przyjąć - wbrew temu co uznał Sąd Okręgowy - że przyczyna
wskazana powódce w wypowiedzeniu zmieniającym nie była ogólna. Skarżący
Urząd wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powódka wniosła o odmowę przyjęcia
skargi do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie, a ponadto o zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
6
Na wstępie należy podnieść, że zaskarżony wyrok w sposób oczywisty
narusza art. 328 § 2 k.p.c., bowiem w jego uzasadnieniu w ogóle nie przedstawiono
ustaleń faktycznych, które stanowiły podstawę rozważań prawnych Sądu
Okręgowego. Za wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia w rozumieniu
art. 328 § 2 k.p.c. (w związku z art. 391 § 1 k.p.c.) nie może być bowiem uznana
jednozdaniowa wypowiedź Sądu drugiej instancji, zgodnie z którą "podstawę
wyroku Sądu Rejonowego (...) stanowiły ustalenia faktyczne i rozważania prawne
zawarte na k. 381-399 akt sprawy". Sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę "w
granicach apelacji", co w pierwszej kolejności oznacza, że sąd ten rozpoznaje
sprawę merytorycznie w granicach zaskarżenia, dokonuje własnych ustaleń
faktycznych, prowadząc lub ponawiając dowody albo poprzestając na materiale
zebranym w pierwszej instancji (art. 381 i 382 k.p.c.) oraz ustala podstawę prawną
orzeczenia niezależnie od zarzutów podniesionych w apelacji (uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r.,
III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55). Jeżeli uzasadnienie orzeczenia
pierwszoinstancyjnego, sporządzonego zgodnie z wymaganiami art. 328 § 2 k.p.c.,
spotyka się z pełną akceptacją sądu drugiej instancji, to wystarczy, że da on temu
wyraz w treści uzasadnienia swego orzeczenia, bez powtarzania szczegółowych
ustaleń faktycznych i wnioskowań prawniczych zawartych w motywach
zaskarżonego orzeczenia (przykładowo postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
22 kwietnia 1997 r., II UKN 61/97, OSNAPiUS 1998 nr 3, poz. 104 oraz wyroki z
dnia 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX nr 180193 i z dnia 8 lutego 2007 r., I CSK
410/06, LEX nr 439229, a także wskazany przez Sąd Okręgowy wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 8 października 1998 r., II CKN 923/97, OSNC 1999 nr 3, poz.
60). Obowiązek sądu odwoławczego poczynienia własnych ustaleń faktycznych,
jeżeli są one tożsame z ustaleniami sądu pierwszej instancji, nie musi więc polegać
na "powtarzaniu" ustaleń sądu pierwszej instancji zawartych w uzasadnieniu
orzeczenia tego sądu, ale konieczne jest ich przedstawienie w uzasadnieniu
orzeczenia sądu drugiej instancji. Własne ustalenia faktyczne sądu drugiej instancji
muszą bowiem polegać na przedstawieniu konkretnych okoliczności faktycznych
(choćby opisanych zwięźle), a nie na wskazaniu poszczególnych kart w aktach
sprawy, na których znajduje się uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji. Taki
7
sposób przedstawienia podstawy faktycznej rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji,
jaki zastosował Sąd Okręgowy (powołanie się na karty w aktach sprawy, na których
mają znajdować się pisemne motywy rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego), jest
niedopuszczalny i narusza podstawowe zasady sporządzania uzasadnień orzeczeń
sądowych. Oznacza to, że Sąd Okręgowy w ogóle nie poczynił własnych ustaleń,
bo za wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia (art. 328 § 2 k.p.c.) nie
można uznać powołania wybiórczo pewnych faktów w części uzasadnienia
dotyczącej rozważań prawnych. Wprawdzie Sąd Okręgowy zaznaczył, że
"ustalenia Sądu I instancji w całości uznał i przyjął za własne", ale - skoro tych
ustaleń nie przedstawił - to uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie daje odpowiedzi
na pytanie, jakie konkretne ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego zostały przez
Sąd odwoławczy w pełni podzielone i "uznane za własne". Z tego względu
uzasadniony jest kasacyjny zarzut naruszenia art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c., gdyż zaskarżony wyrok nie poddaje się kontroli kasacyjnej (przykładowo
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1997 r., II CKN 157/97, LexPolonica nr
405137; z dnia 15 kwietnia 2005 r., I CK 756/04, LEX nr 301885; z dnia
7 października 2005 r., IV CK 122/05, LEX nr 187124 oraz z dnia 17 marca 2006 r.,
I CSK 63/05, LEX nr 179971). Powoduje to konieczność uchylenia wyroku Sądu
Okręgowego i przekazania temu Sądowi sprawy do ponownego rozpoznania.
Z powodu braku dokonania ustaleń faktycznych stanowiących podstawę
wyroku Sądu drugiej instancji, na obecnym etapie postępowania nie jest możliwa
ocena pozostałych zarzutów kasacyjnych dotyczących wykładni i zastosowania
przepisów prawa materialnego. Sąd Najwyższy uznaje jednak za celowe
poczynienie w tym zakresie pewnych rozważań o charakterze abstrakcyjnym, które
mogą być traktowane jako niewiążąca wskazówka interpretacyjna.
Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 8 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 28 września
1991 r. o kontroli skarbowej, organami kontroli skarbowej byli: 1) Minister Finansów
jako naczelny organ kontroli skarbowej, 2) Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej
jako organ wyższego stopnia nad inspektorami kontroli skarbowej oraz
3) inspektorzy kontroli skarbowej, przy czym inspektorów kontroli skarbowej
powoływał i odwoływał Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej. Spośród
inspektorów kontroli skarbowej Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej powoływał
8
wicedyrektorów urzędów kontroli skarbowej oraz ich odwoływał (art. 10 ust. 2 pkt
4). W myśl aktualnie obowiązujących przepisów tej ustawy, inspektorów kontroli
skarbowej "powołuje i odwołuje" Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej (art. 39a
ust. 1). Odwołanie inspektora kontroli skarbowej z zajmowanego stanowiska
następuje wyłącznie w razie zaistnienia któregokolwiek z sześciu przypadków
enumeratywnie wymienionych w art. 42 ust. 1 ustawy o kontroli skarbowej, przy
czym odwołanie ze stanowiska inspektora kontroli skarbowej z powodu otrzymania
negatywnej oceny kwalifikacyjnej potwierdzonej ponowną negatywną oceną albo
utraty nieposzlakowanej opinii jest równoznaczne z rozwiązaniem stosunku pracy z
zachowaniem trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia (art. 42 ust. 2). Natomiast
odwołanie ze stanowiska inspektora kontroli skarbowej z pozostałych przyczyn
wymienionych w art. 42 ust. 1 ustawy o kontroli skarbowej (pkt 3-6) nie jest
równoznaczne z rozwiązaniem stosunku pracy, lecz powoduje modyfikację treści
stosunku pracy inspektora kontroli skarbowej. Nowe warunki pracy i płacy na
stanowisku zajmowanym lub równorzędnym z zajmowanym przed powołaniem na
stanowisko inspektora kontroli skarbowej proponuje dyrektor urzędu kontroli
skarbowej, w którym jest zatrudniony inspektor, albo dyrektor generalny urzędu
obsługującego ministra właściwego do spraw finansów publicznych, jeżeli inspektor
jest zatrudniony w tym urzędzie (art. 42 ust. 3). Ponadto należy zauważyć, że w
oparciu o art. 42a ustawy o kontroli skarbowej, Generalny Inspektor Kontroli
Skarbowej może (a więc nie musi) odwołać inspektora kontroli skarbowej z
zajmowanego stanowiska w trzech przypadkach: 1) w razie nieobecności
inspektora w pracy z powodu choroby trwającej dłużej niż rok; 2) w razie ciężkiego
naruszenia podstawowych obowiązków członka korpusu służby cywilnej, jeżeli wina
inspektora jest oczywista; 3) w razie popełnienia przez inspektora w czasie trwania
stosunku pracy przestępstwa, które uniemożliwia jego dalsze zatrudnienie, jeżeli
przestępstwo jest oczywiste. Odwołanie inspektora kontroli skarbowej z tych
przyczyn jest równoznaczne z rozwiązaniem stosunku pracy bez wypowiedzenia.
Ponadto zgodnie z art. 42b ustawy o kontroli skarbowej, rozwiązanie stosunku
pracy z inspektorem kontroli skarbowej może nastąpić w drodze porozumienia stron
lub za trzymiesięcznym wypowiedzeniem na skutek rezygnacji inspektora z
dalszego wykonywania pracy. Jest to zamknięty katalog sposobów (trybów,
9
przyczyn) rozwiązania stosunku pracy z inspektorem kontroli skarbowej, gdyż w
art. 42c zdanie pierwsze ustawy o kontroli skarbowej wyraźnie zastrzeżono, że
rozwiązanie stosunku pracy z inspektorem kontroli skarbowej może nastąpić tylko
w przypadkach określonych w art. 42-42b tej ustawy. A contrario oznacza to
prawną niedopuszczalność rozwiązania stosunku pracy z inspektorem kontroli
skarbowej w jakichkolwiek innych przypadkach (w szczególności przewidzianych w
Kodeksie pracy). Dla porządku należy dodać, że w zakresie dotyczącym przyczyn
(trybów) rozwiązania stosunku pracy z inspektorem kontroli skarbowej, nie stosuje
się nie tylko przepisów Kodeksu pracy, ale również ustawy o służbie cywilnej
(art. 42c zdanie drugie ustawy o kontroli skarbowej). Jedynie w pozostałych
sprawach dotyczących stosunku pracy inspektorów kontroli skarbowej,
nieuregulowanych w ustawie o kontroli skarbowej, należy stosować przepisy
ustawy o służbie cywilnej (art. 43 ustawy o kontroli skarbowej). Łączna analiza
powołanych przepisów pragmatycznych ustawy o kontroli skarbowej prowadzi do
wniosku, że trwałość stosunku pracy inspektora kontroli skarbowej (niezależnie od
podstawy jego zatrudnienia, a więc także w przypadku umowy o pracę na czas
nieokreślony) podlega bardzo silnej ochronie (jest nawet większa niż w przypadku
stosunku pracy mianowanego urzędnika służby cywilnej). Już z tego względu
należy stwierdzić, że umowny stosunek pracy inspektora kontroli skarbowej nie
może ulec rozwiązaniu w trybie określonym w art. 42 § 3 k.p. (odmowa przyjęcia
nowych warunków zatrudnienia), gdyż byłoby to oczywiście sprzeczne z art. 42c
zdanie pierwsze ustawy o kontroli skarbowej. To zaś prowadzi do wniosku, że
przepisy art. 42 k.p., a co za tym idzie także art. 45 § 1 i art. 30 § 4 k.p., nie mają
zastosowania do umownego stosunku pracy inspektora kontroli skarbowej.
Z powyższego wynika, że kwestia prawna, której tyle uwagi poświęcono w
toku sprawy, dotycząca podstawy prawnej stosunku pracy powódki, tak naprawdę
nie ma decydującego znaczenia. Bez względu na podstawę zatrudnienia inspektora
kontroli skarbowej (powołanie, mianowanie, umowa o pracę) rozwiązanie jego
stosunku pracy jest całościowo uregulowane w art. 42-42b ustawy o kontroli
skarbowej. Co się tyczy tej podstawy zatrudnienia inspektora kontroli skarbowej, to
zarówno w piśmiennictwie (por. I. Wołczak [w:] Ustawa o kontroli skarbowej.
Komentarz, pod red. K. Kanduta i A. Sędkowskiej, Warszawa 2011 - teza 4 do
10
art. 39a i teza 2 do art. 43), jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego (wprost lub
pośrednio) wyrażany jest pogląd, że przepis art. 39a ust. 1 ustawy o kontroli
skarbowej (poprzednio art. 8 ust. 3 tej ustawy), zgodnie z którym inspektorów
kontroli skarbowej powołuje i odwołuje Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej, nie
stanowi podstawy do nawiązania stosunku pracy w następstwie powołania, lecz
jedynie określa formę aktu powierzającego funkcję inspektora kontroli skarbowej. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie wskazywano, że "powołanie" na
określone stanowisko w przypadku pracownika, do którego stosuje się w pierwszej
kolejności regulacje szczególne zawarte w pragmatykach służbowych, nie zawsze
oznacza nawiązanie stosunku pracy na podstawie powołania w rozumieniu art. 68 §
1 k.p., bowiem przyjęcie możliwości zatrudnienia na podstawie powołania wymaga
wskazania wyraźnego przepisu stwierdzającego jednoznacznie, że dotyczy on
podstawy nawiązania stosunku pracy (por. przykładowo wyroki z dnia 13
października 1998 r., I PKN 345/98, OSNAPiUS 1999 nr 22, poz. 719; z dnia
28 lipca 1999 r., I PKN 175/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 787; z dnia 9 lutego
2000 r., I PKN 518/99, OSNAPiUS 2001 nr 13, poz. 433; z dnia 6 czerwca 2000 r.,
I PKN 698/99, OSNAPiUS 2001 nr 24, poz. 710; z dnia 2 sierpnia 2000 r., I PKN
766/99, OSNAPiUS 2002 nr 5, poz. 104 i z dnia 7 grudnia 2000 r., I PKN 62/00,
OSNAPiUS 2002 nr 14, poz. 328). Problem dotyczący charakteru prawnego
"powołania" i "odwołania" wynika z niekonsekwencji ustawodawcy polegającej na
używaniu w systemie prawa sformułowań dotyczących "powołania i odwołania"
(zwłaszcza w aktach prawnych sprzed 1996 r.), które nierzadko oznaczają
powierzenie funkcji (stanowiska), a nie podstawę nawiązania stosunku pracy
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2000 r., I PKN 480/99,
OSNAPiUS 2001 nr 10, poz. 349 i przykłady wskazane w jego uzasadnieniu). Z tej
przyczyny w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7 sierpnia 2002 r., III PZP 16/02,
(OSNAPiUS 2002 nr 23, poz. 563) przyjęto, że do powołania i odwołania naczelnika
urzędu skarbowego na podstawie art. 5 ust. 4 ustawy z dnia 21 czerwca 1996 r. o
urzędach i izbach skarbowych, nie mają zastosowania przepisy art. 68 i 70 k.p.
(por. także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2007 r., III PZP 2/07, OSNP
2008 nr 1-2, poz. 1 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2008 r., I PK
76/08, OSNP 2010 nr 9-10, poz. 116). Ten sam pogląd Sąd Najwyższy przedstawił
11
przy ocenie charakteru zatrudnienia kwestora szkoły wyższej, wskazując, że
"powołanie" kwestora uczelni oznacza powierzenie mu takiego stanowiska, a nie
powoduje nawiązanie stosunku pracy z powołania w rozumieniu art. 68 § 1 k.p.
(wyrok z dnia 12 lipca 2007 r., I PK 45/07, OSNP 2008 nr 17-18, poz. 255;
Gdańskie Studia Prawnicze-Przegląd Orzecznictwa 2009 nr 2, s. 111, z glosą
K. Paczoski).
Konkretnie w odniesieniu do podstawy zatrudnienia inspektora kontroli
skarbowej Sąd Najwyższy przyjmuje, że akt powołania na stanowisko inspektora
kontroli skarbowej określonego stopnia jest tylko przejawem powierzenia konkretnej
osobie pełnienia funkcji organu kontroli skarbowej, co oznacza, że odwołanie z tego
stanowiska nie powoduje rozwiązania stosunku pracy (wyroki z dnia 15 kwietnia
1999 r., I PKN 611/98, OSNAPiUS 2000 nr 12, poz. 474 oraz z dnia 23 czerwca
2009 r., II PK 310/08, LEX nr 521925). Nietrafny w tym kontekście jest pogląd
wyrażany w orzecznictwie sądowoadministracyjnym, na który powołano się w
skardze kasacyjnej. Rzeczywiście Naczelny Sąd Administracyjny w
postanowieniach z dnia 13 sierpnia 1999 r., II SA 923/99 (LEX nr 37775) oraz z
dnia 3 września 1999 r., II SA 1152/99 (LEX nr 654674) stwierdził, że inspektor
kontroli skarbowej jest pracownikiem zatrudnionym na podstawie powołania.
Jednakże pogląd ten został wyrażony ubocznie (bez głębszej argumentacji) przy
rozważaniu dopuszczalności wniesienia do sądu administracyjnego środka
prawnego od decyzji odwołującej inspektora kontroli skarbowej z zajmowanego
stanowiska. We wskazanych orzeczeniach Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że
czynność polegająca na odwołaniu inspektora kontroli skarbowej z dotychczas
zajmowanego stanowiska nie podlega zaskarżeniu do sądu administracyjnego,
bowiem jest to sprawa z zakresu stosunku pracy i z tej przyczyny podlega kognicji
sądu powszechnego-sądu pracy. Do tego stwierdzenia nie było potrzeby oceny
jaka jest podstawa tego stosunku pracy.
Reasumując tę część rozważań, należy przyjąć, że powołanie na stanowisko
inspektora kontroli skarbowej nie oznacza nawiązania (przekształcenia) stosunku
pracy na podstawie powołania (art. 68 k.p.). Zgodnie z art. 110 ustawy z dnia 24
sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej, stosunki pracy nawiązane na podstawie
mianowania na zasadach określonych w ustawie z dnia 16 września 1982 r.
12
o pracownikach urzędów państwowych, pozostawały w mocy nie dłużej niż do dnia
31 grudnia 2007 r. i z dniem 1 stycznia 2008 r. przekształciły się w stosunki pracy
na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony. Od dnia 1 stycznia 2008 r.
inspektor kontroli skarbowej (jeżeli nie uzyskał mianowania w służbie cywilnej) jest
więc pracownikiem zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na czas
nieokreślony. Powołanie inspektora kontroli skarbowej na stanowisko kierownicze w
urzędzie kontroli skarbowej (np. kierownika oddziału) również nie powoduje
nawiązania nowego stosunku pracy na podstawie powołania, lecz jest
powierzeniem funkcji kierowniczej w danym urzędzie. W konsekwencji odwołanie
pracownika z takiej (kierowniczej) funkcji nie oznacza (nie może oznaczać)
rozwiązania stosunku pracy, lecz powoduje "tylko" pozbawienie stanowiska
kierowniczego i ewentualnie dalsze konsekwencje w zakresie warunków
zatrudnienia (płacy). Jest to więc czynność prawna oznaczająca zmianę warunków
pracy i/lub płacy.
Powstaje wobec tego problem, w drodze jakiej czynności prawnej należy
dokonać takiej zmiany warunków zatrudnienia inspektora kontroli skarbowej
zatrudnionego na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, gdyż nie jest to
uregulowane w ustawie o kontroli skarbowej (nie wchodzi też w grę przeniesienie
na inne stanowisko podyktowane "szczególnymi potrzebami urzędu" na zasadach
określonych w ustawie o pracownikach urzędów państwowych; por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 28 października 2009 r., II PK 116/09, LEX nr 558298, z dnia
1 czerwca 2012 r., II PK 253/11, LEX nr 1250566 oraz z dnia 5 października
2011 r., II PK 40/11, LEX nr 1299171). W myśl art. 43 ustawy o kontroli skarbowej
należy w tej sytuacji zastosować przepisy ustawy o służbie cywilnej. Uważna
lektura przepisów o służbie cywilnej prowadzi do wniosku, że przeniesienie
inspektora kontroli skarbowej zatrudnionego na podstawie umowy o pracę na inne
stanowisko w trybie przewidzianym w przepisach o służbie cywilnej również nie jest
możliwe. Należy bowiem zauważyć, że regulacja zawarta w art. 31 ust. 1 ustawy z
dnia 24 sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej, uprawniająca dyrektora generalnego
urzędu do przeniesienia w każdym czasie urzędnika służby cywilnej na inne
stanowisko w tym samym urzędzie, jeżeli było to uzasadnione potrzebami urzędu,
dotyczyła tylko urzędnika służby cywilnej, a więc osoby zatrudnionej na podstawie
13
mianowania. Analogiczne rozwiązanie w kwestii przeniesienia na inne stanowisko
służbowe zawiera aktualnie obowiązujący art. 62 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada
2008 r. o służbie cywilnej (Dz.U. Nr 227, poz. 1505 ze zm.). Oznacza to, że
zatrudniony na podstawie umowy o pracę inspektor kontroli skarbowej w razie
odwołania go z funkcji kierowniczej, nie może być przeniesiony przez pracodawcę
na inne stanowisko na podstawie stosowanego wprost art. 62 ust. 1 ustawy o
służbie cywilnej z 2008 r. (art. 31 ust. 1 ustawy z 2006 r.) w związku z art. 43
ustawy o kontroli skarbowej. Jak wyżej powiedziano, do modyfikacji treści
umownego stosunku pracy inspektora kontroli skarbowej nie można też stosować
wprost art. 42 k.p. z mocy podwójnego odesłania z art. 9 ust. 1 ustawy o służbie
cywilnej z 2008 r. (art. 7 ust. 1 ustawy z 2006 r.) w związku z art. 43 ustawy o
kontroli skarbowej. W tym zakresie występuje zatem luka prawna, którą należy
wyeliminować w drodze analogii, a konkretnie przez zastosowanie na zasadzie
analogii przepisów prawa materialnego, których charakter jest najbardziej
odpowiedni. Jeszcze bardziej konkretnie, należy dokonać wyboru, czy stosować w
drodze analogii art. 42 k.p., czy też art. 62 ust. 1 ustawy o służbie cywilnej z 2008 r.
(art. 31 ust. 1 ustawy z 2006 r.).
W dotychczasowym orzecznictwie na tle podobnych sytuacji przyjmowano
stosowanie w drodze analogii art. 42 k.p. Jest to uzasadnione potrzebą
zapewnienia pracownikowi odpowiedniej ochrony przed "zaskakiwaniem" go nagłą
("z dnia na dzień") zmianą warunków zatrudnienia na jego niekorzyść, chociaż
wskazywano, że pracodawca nie ma obowiązku szczegółowego wyjaśniania
pracownikowi (w akcie przenoszącym go na inne stanowisko), jakie konkretne
okoliczności faktyczne uzasadniają potrzebę zmiany warunków zatrudnienia (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2010 r., II PK 276/09, LexPolonica nr
2441168 i powołane tam orzecznictwo). Stosowanie art. 42 k.p. (w drodze analogii)
powinno być oczywiście odpowiednie, a w szczególności polegać na tym, że jeśli
przeniesienie powoduje obniżenie wynagrodzenia, to pracownik nie ma podstaw
domagania się powrotu na poprzednie warunki zatrudnienia, ale może wnosić o
wyrównanie wynagrodzenia za czas odpowiadający okresowi wypowiedzenia w
powszechnym prawie pracy lub równe temu odszkodowanie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2012 r., I PK 64/12, OSNP 2013 nr 15-16,
14
poz. 176). Zasadą prawa pracy jest bowiem dopuszczalność jednostronnego
obniżenia przez pracodawcę wynagrodzenia pracownika wyłącznie za
wypowiedzeniem (uprzedzeniem) i dlatego, w razie braku określenia okresu
wypowiedzenia przez przepisy prawa dopuszczające jednostronne obniżenie przez
pracodawcę wynagrodzenia, należy na zasadzie analogii stosować odpowiednie
przepisy o wypowiedzeniu warunków pracy lub płacy, ale wyłącznie w zakresie
ustanawiającym zachowanie okresu wypowiedzenia co do wywołania skutku w
postaci obniżenia wynagrodzenia pracownika (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 6 stycznia 2010 r., I PK 130/09, LEX nr 558223 i z dnia 13 stycznia 2010 r.,
II PK 175/09, LEX nr 821142 oraz uzasadnienie wyroku z dnia 14 stycznia 2011 r.,
I PK 176/10, LexPolonica nr 2619539).
Należy jednak zważyć, że art. 43 ustawy o kontroli skarbowej - w sprawach
nieuregulowanych w tej ustawie - w pierwszej kolejności odsyła do stosowania
ustawy o służbie cywilnej. Takimi regulacjami są przepisy art. 62 ust. 1 ustawy o
służbie cywilnej z 2008 r. (art. 31 ust. 1 ustawy z 2006 r.), określające tryb
przenoszenia urzędników służby cywilnej na inne stanowisko służbowe w tym
samym urzędzie, jeśli wymagają tego "potrzeby urzędu". Stosowanie per analogiam
do inspektorów kontroli skarbowej zatrudnionych na podstawie umowy o pracę
rozwiązań prawnych przewidzianych dla urzędników służby cywilnej oznaczałoby,
że w razie wystąpienia potrzeb (organizacyjno-kadrowych) urzędu, w którym
inspektor kontroli skarbowej świadczy pracę, może być on przeniesiony na inne
stanowisko służbowe adekwatne do jego kwalifikacji w tym samym urzędzie, przy
czym takiemu przeniesieniu inspektor kontroli skarbowej nie może się skutecznie
przeciwstawić przez "odmowę" przyjęcia nowego stanowiska oraz nie może żądać
przywrócenia poprzednich warunków zatrudnienia. Nie oznacza to jednak, że
podyktowana "potrzebami urzędu" decyzja pracodawcy o przeniesieniu inspektora
kontroli skarbowej na inne stanowisko byłaby wyłączona spod kontroli sądu pracy.
Inspektor kontroli skarbowej zatrudniony na podstawie umowy o pracę, który został
odwołany z funkcji kierowniczej i przeniesiony na niższe stanowisko w danym
urzędzie, nie mógłby występować z roszczeniem o przywrócenie do pracy lub o
odszkodowanie z art. 471
k.p. Gdyby jednak został przeniesiony na inne stanowisko
w wyniku decyzji kadrowej nieuzasadnionej "potrzebami urzędu" i doznał szkody, w
15
szczególności przez obniżenie wynagrodzenia, to mógłby żądać od pracodawcy
stosownej rekompensaty na zasadach ogólnych przewidzianych w przepisach o
cywilnej odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 k.c. w związku z art. 300 k.p.),
ewentualnie - gdyby zaistniały ku temu odpowiednie podstawy - według zasad
dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu naruszenia przez
pracodawcę zasady zakazu dyskryminacji (art. 183d
k.p.) lub z tytułu mobbingu
(art. 943
§ 4 i 5 k.p.).
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy, uwzględniając skargę kasacyjną
pozwanego Urzędu, wyrokował na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., pozostawiając
Sądowi drugiej instancji rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego w
oparciu o art. 108 § 2 k.p.c.