Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 387/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Maria Szulc
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa R. Zakładów […]
Spółki Akcyjnej w M.
przeciwko E. W. i Z. W.
o ustanowienie rozdzielności majątkowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 11 grudnia 2012 r.,
1) uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację,
2) zasądza od pozwanych na rzecz strony powodowej kwotę
1410 ( jeden tysiąc czterysta dziesięć) zł tytułem zwrotu kosztów
procesu w pierwszej i drugiej instancji i w postępowaniu
kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
R. Zakłady […] w pozwie z dnia 23 czerwca 2010 r. skierowanym przeciwko
małżonkom Z. W. i E. W. wniosły o ustanowienie między pozwanymi rozdzielności
majątkowej. W uzasadnieniu pozwu strona powodowa wskazała, że jest
wierzycielem pozwanego Z. W. i mimo podjętych prób nie wyegzekwowała swych
należności z jego majątku osobistego.
Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2012 r uwzględnił
powództwo.
Sąd ten ustalił, że prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w R. z dnia 6
lutego 2009 r. została zasądzona od pozwanego na rzecz strony powodowej kwota
31.381,21 zł z odsetkami ustawowymi i kosztami procesu, a prawomocnym
nakazem zapłaty Sądu Rejonowego w R. z dnia 15 kwietnia 2009 r. wydanym w
postępowaniu upominawczym – kwota 31.000,20 zł; również z odsetkami
ustawowymi i kosztami procesu. Zobowiązania pozwanego wynikały z umów
zawartych w związku z prowadzeniem działalności […]. Komornik prowadził
przeciwko pozwanemu cztery postępowania egzekucyjne na łączną kwotę 101
416,46 zł, w tym dwa na wniosek strony powodowej. Dokonał zajęcia samochodu
osobowego o wartości 14.000 zł, należącego do majątku osobistego pozwanego,
ale nie było chętnych do jego nabycia. Innego majątku osobistego pozwany nie ma.
Nie uzyskuje dochodów. Wobec bezskuteczności egzekucji komornik
postanowieniem z dnia 5 sierpnia 2010 r. umorzył postępowanie egzekucyjne
przeciwko pozwanemu.
Pozwani są małżeństwem od 28 kwietnia 1984 r. Ich majątek wspólny
w ramach ustawowej wspólności małżeńskiej obejmuje: dom o powierzchni 160 m2
z garażem i gospodarstwo rolne o powierzchni 2,30 ha, w którym pozwani
uprawiają porzeczki i truskawki; nieruchomość o powierzchni 0,0312 ha przy ul. B.
w S. (działka 1539); zabudowaną nieruchomość o powierzchni 0,007 ha przy ul. B.
(działka nr 1537); nieruchomość położoną w D. (działka nr 1733).
3
W przeszłości pozwana zajmowała się wychowaniem – obecnie już
dorosłych - dzieci. Nie uczestniczyła w działalności […] męża. Od wielu lat ma
problemy z nerkami. Była operowana. Od trzech lat choruje również na boreliozę.
W ocenie Sądu Rejonowego ustalony stan faktyczny uzasadniał
uwzględnienie powództwa na podstawie art. 52 § 1a k.r.o. Według tego przepisu,
ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd może żądać także wierzyciel
jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności
stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku
wspólnego małżonków.
Wyrokiem z dnia 11 grudnia 2012 r. Sąd Okręgowy zmienił na skutek
apelacji pozwanych wyrok Sądu Rejonowego z dnia 27 kwietnia 2012 r. i oddalił
powództwo. Odwołał się do zasady ochrony rodziny i służebnych wobec tej zasady
funkcji ustroju ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej oraz konieczności
oceny dochodzenia uprawnienia przewidzianego w art. 52 § 1a k.r.o. w świetle
zasad współżycia społecznego. Zgodnie z art. 5 k.c., uprawniony nie może
wykonywać swego prawa sprzecznie z zasadami współżycia społecznego.
Zdaniem Sądu Okręgowego, przepis ten sprzeciwiał się uwzględnieniu powództwa,
ponieważ pozwana nie uczestniczyła w działalności […] męża, z którą łączą się
dochodzone od niego długi, pozostawała na jego utrzymaniu, zajmowała się
dziećmi, domem, jest przewlekle chora, utrzymuje się z gospodarstwa rolnego.
Skarżąc wyrok Sądu Okręgowego strona powodowa zarzuciła naruszenie
art. 5 k.c. przez wyłączenie na jego podstawie zastosowania w sprawie art. 52 § 1a
k.r.o., a ponadto - uchybienie przepisom art. 385, 386 § 1 i art. 328 § 2 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 52 k.r.o. w pierwotnym brzmieniu umożliwiał zniesienie przez sąd
istniejącej między małżonkami wspólności majątkowej na żądanie jednego z nich
uzasadnione ważnymi powodami. Przyznane w § 1 każdemu z małżonków
uprawnienie do żądania z ważnych powodów zniesienia przez sąd wspólności
majątkowej stanowi środek ochrony ich interesów oraz interesów założonej przez
nich rodziny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1997 r., III CKN 51/97).
4
Nowelizacja art. 52 k.r.o. z mocą od 20 stycznia 2005 r. (ustawa z dnia
17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw, Dz. U. 2004.162.1691) nie zmieniła funkcji tego przepisu,
ani przesłanek jego zastosowania. Zastąpienie w § 1 zwrotu „zniesienie wspólności
majątkowej” zwrotem „ustanowienie rozdzielności majątkowej” miało na celu
objęcie zakresem zastosowania art. 52 k.r.o., oprócz ustrojów wspólności
majątkowej, ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków (art. 512
-
515
k.r.o.), wprowadzonego ustawą nowelizującą. Doprecyzowanie zaś w § 2
czasowego zasięgu skutków orzeczenia sądu było zgodne z wynikami
dotychczasowej wykładni art. 52 § 2 k.r.o. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
11 grudnia 2008 r., II CSK 371/08).
Istotne zmiany przyniosła nowelizacja art. 52 k.r.o. dokonana z mocą od
20 stycznia 2008 r. przez art. 32 i art. 48 pkt 2 ustawy z dnia 7 września 2007 r.
o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. 2007.192.1378). Dodany
wówczas § 1a przyznał uprawnienie do żądania ustanowienia przez sąd
rozdzielności majątkowej między małżonkami także wierzycielowi jednego z nich.
Uprawnienie to uzależnił od stwierdzenia wierzytelności tytułem wykonawczym i od
uprawdopodobnienia, że zaspokojenie tej wierzytelności wymaga dokonania
podziału majątku wspólnego małżonków.
Przyjęta w dziedzinie stosunków majątkowych małżeńskich przez Kodeks
rodzinny i opiekuńczy jako ustrój ustawowy wspólność majątkowa małżonków
opierała się na założeniu (art. 31 w brzmieniu obowiązującym do 19 stycznia
2005 r.), że majątek wspólny małżonków obejmuje, z zastrzeżeniem wyjątków
przewidzianych w art. 33 pkt 2-10 w brzmieniu obowiązującym do 19 stycznia
2005 r., prawa majątkowe nabyte w czasie trwania tego ustroju zarówno przez
oboje, jak i jednego z małżonków. Drugą, niejako negatywną stroną tego założenia
była statuowana w art. 41 § 1 k.r.o. w brzmieniu obowiązującym do 19 stycznia
2005 r., z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w art. 41 § 2 i 3 k.r.o.
w brzmieniu obowiązującym do 19 stycznia 2005 r., odpowiedzialność majątkiem
wspólnym za długi, które powstały w czasie trwania wspólności w wyniku działania
jednego tylko z małżonków. Sprzężenie obu zasad uzasadniano potrzebą ochrony
wierzycieli jednego tylko z małżonków oraz słusznością. Skoro w wyniku nabycia
5
prawa przez jednego z małżonków prawo to nabywa również drugi małżonek,
a zatem korzyść odnoszą oboje małżonkowie, oboje powinni być także zubożeni
przez zaspokojenie się wierzyciela jednego z małżonków z majątku wspólnego (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 1997 r., II CKU 47/97).
Reformując gruntownie prawo majątkowe małżeńskie nowelą, która weszła
w życie 20 stycznia 2005 r., zachowano co do istoty pierwszą zasadę (art. 31 i 33
pkt 2-10 k.r.o.), natomiast istotnie zmodyfikowano drugą; Możliwość zaspokojenia
się z majątku wspólnego wierzyciela jednego tylko z małżonków ograniczono do
zobowiązań zaciągniętych za zgodą drugiego małżonka (art. 41 § 1 k.r.o.); gdy
chodzi o inne zobowiązania powstałe w czasie trwania wspólności – wierzyciel
jednego z małżonków ma możliwość zaspokojenia się jedynie z niektórych,
wymienionych w art. 41 § 2 i 3 k.r.o. składników majątku wspólnego.
W konsekwencji wprowadzonego ograniczenia możliwości zaspokojenia się
z majątku wspólnego przez wierzycieli jednego tylko z małżonków pojawiły się
w praktyce trudności w uzyskaniu przez tych wierzycieli zaspokojenia swych
należności od dłużników pozostających w związku małżeńskim i podlegających
ustrojowi wspólności majątkowej. Szczególnie silnie trudności te ujawniły się
w odniesieniu do wierzytelności alimentacyjnych.
Dodanie § 1a w art. 52 k.r.o. było reakcją na te trudności, próbą wyważenia na
nowo interesów małżonków i ich wierzycieli. Dodany przepis został przejęty w toku
prac nad obywatelskim projektem ustawy – Fundusz Alimentacyjny (Sejm RP V
kadencji, druk nr 176) i poselskim projektem ustawy o funduszu alimentacyjnym
(Sejm RP V kadencji, druk nr 1393) z rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy
– Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Sejm RP V kadencji,
druk nr 1166).
Pozostawiając na uboczu kwestię, czy art. 52 § 1a k.r.o. zawiera trafne
rozwiązanie wskazanego wyżej problemu, należy zauważyć, że w sprawie
przesłanki zastosowania tego przepisu (uzyskanie tytułu wykonawczego oraz
uprawdopodobnienie, o którym w tym przepisie mowa) zostały wykazane nawet
z naddatkiem, ponieważ strona powodowa wykazała bezskuteczność egzekucji
wobec majątku osobistego pozwanego.
6
W piśmiennictwie na tle art. 52 § 1 k.r.o. wyrażone zostało zapatrywanie,
że w przypadkach dochodzenia przez małżonka z ważnych powodów w procesie
przeciwko współmałżonkowi żądania ustanowienia przez sąd rozdzielności
majątkowej (dawniej: zniesienia wspólności majątkowej), art. 5 k.c. nie ma
zastosowania, ponieważ ocena tego żądania z punktu widzenia zasad współżycia
społecznego, w szczególności w aspekcie winy powoda oraz ochrony rodziny
i pozwanego małżonka, powinna być dokonywana już w ramach ustalania ważnej
przyczyny uzasadniającej to żądanie. Zapatrywanie to jednak nie przekonuje.
Opowiedzenie się za nim oznaczałoby powrót do poddanych trafnej krytyce
podejmowanych dawniej prób włączenia do pojęcia „ważnych powodów” czynników
niewspółmiernych, z jednej strony, mających w ramach tego pojęcia kluczowe
znaczenie elementów majątkowych, a z drugiej strony, całkowicie od nich różnych
elementów ze sfery stosunków osobistych (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
13 maja 1997 r., III CKN 51/97, i 11 grudnia 2012 r., II CSK 371/08 – w oryginalnej
wersji). Trafnie zatem w orzecznictwie dopuszcza się wyjątkowo uwzględnienie,
z jednej strony, winy małżonka - powoda, a z drugiej, takich wartości jako dobro
rodziny oraz dobro pozwanego małżonka, w ramach oceny dochodzonego żądania
z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, do których odsyła art. 5 k.c.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2003 r., II CKN 78/01).
Tym bardziej należy dopuścić, w drodze wyjątku, w szczególnie
uzasadnionych wypadkach, możliwość zastosowania przewidzianej w art. 5 k.c.
konstrukcji nadużycia prawa w sprawach, w których wierzyciel jednego
z małżonków dochodzi na podstawie art. 52 § 1a k.r.o. w procesie przeciwko
obojgu małżonkom ustanowienia między nimi rozdzielności majątkowej. Argument,
który powołują autorzy sprzeciwiający się stosowaniu art. 5 k.c. do oceny żądania
ustanowienia rozdzielności majątkowej przez małżonka w procesie przeciwko
współmałżonkowi, jest tu w ogóle nieaktualny. Uwzględnienie żądania przez
wierzyciela ustanowienia rozdzielności majątkowej nie zostało uzależnione od
„ważnych powodów”, o których mowa w art. 52 § 1 k.r.o.
Jednakże w okolicznościach sprawy nie było podstaw do zakwalifikowania
żądania strony powodowej ustanowienia rozdzielności majątkowej między
pozwanymi jako zachowania stanowiącego nadużycie prawa w rozumieniu art. 5
7
k.c. ze względu na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Takie
okoliczności, jak rodzaj działalności, w związku z którą powstały zobowiązania
pozwanego i nieuczestniczenie w tej działalności pozwanej, prowadzenie przez nią
domu, zajmowanie się dziećmi, udział w prowadzeniu gospodarstwa rolnego –
które legły u podstaw zastosowania przez Sąd Okręgowy art. 5 k.c. – mogłyby mieć
ewentualnie wpływ na zastosowanie tego przepisu w sprawie o ustanowienie
rozdzielności majątkowej na żądanie małżonka w procesie przeciwko
współmałżonkowi, natomiast w sprawie o ustanowienie rozdzielności majątkowej na
żądanie wierzyciela małżonka w procesie przeciwko obojgu małżonkom są
pozbawione doniosłości. Wierzyciel będący osobą fizyczną może też mieć rodzinę,
podobnie jak mogą mieć rodziny pracownicy wierzyciela będącego osobą prawną
zagrożoną upadłością wskutek nieotrzymywania zapłaty od dłużników – a stosunki
w tych rodzinach mogą układać się podobnie jak u pozwanych. Dlaczego akurat
sama tylko sytuacja rodzinna pozwanych miałaby mieć wpływ na zastosowanie art.
5 k.c. Choroba pozwanej mogłaby zaś rzutować na możliwość zastosowania art. 5
k.c. jedynie wtedy, gdyby uwzględnienie powództwa mogło mieć radykalnie
niekorzystny wpływ na warunki jej egzystencji. W sprawie jednak tak niewątpliwie
nie jest. Nie można zapominać, że skutkiem uwzględnienia powództwa wierzyciela
o ustanowienie rozdzielności majątkowej jest wyłącznie otwarcie się możliwości
zaspokojenia należności wierzyciela z udziałów małżonka – dłużnika
w przedmiotach należących do majątku wspólnego.
Podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut bezpodstawnego zastosowania
przez Sąd Okręgowy art. 5 k.c. okazał się więc zasadny.
Nie naruszył natomiast Sąd Okręgowy art. 328 § 2 k.p.c., ponieważ treść
uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie uniemożliwiała przeprowadzenia kontroli
kasacyjnej tego wyroku.
Podniesione w skardze kasacyjnej także zarzuty naruszenia art. 385 i 386
§ 1 k.p.c. nie miały samoistnego znaczenia. Ocena, czy Sąd Okręgowy powinien
apelację oddalić, zgodnie z art. 385 k.p.c., czy też uwzględnić i zmienić zaskarżony
apelacją wyrok, zgodnie z art. 386 § 1 k.p.c., zależała od wyniku rozpoznania
zarzutu bezpodstawnego zastosowania przez Sąd Okręgowy art. 5 k.c.
8
Ze względu na zasadność przytoczonego w skardze kasacyjnej zarzutu
naruszenia art. 5 k.c., Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.