Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 309/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa I. W., S. B., B. M. i P. F.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi […] o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 11 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo I.
W., S. B. i B. M. oraz rozstrzygnięcie o kosztach zastępstwa
procesowego i o kosztach procesu (pkt I a), w części oddalającej
powództwo P. F. i rozstrzygnięcie o kosztach zastępstwa
procesowego i kosztach procesu (pkt I b), rozstrzygnięcie o
kosztach zastępstwa procesowego
w postępowaniu apelacyjnym (pkt III) oraz o kosztach sądowych
(pkt IV, V, VI i VII) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 27 września 2011 r. Sąd Okręgowy w W. zasądził od
pozwanego na rzecz I. W., S. B. i B. M. po 1 433 577 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 3 czerwca 2011 r. do dnia zapłaty i po 7917 zł kosztów procesu (pkt I
sentencji) oraz na rzecz P. F. 8 601 462 z ustawowymi odsetkami od dnia 3
czerwca 2011 r. do dnia zapłaty i 9 052 zł kosztów procesu (pkt II sentencji), oddalił
powództwo w pozostałym zakresie (co do ustawowych odsetek za okres sprzed
dnia 3 czerwca 2011 r.) (pkt III sentencji) i obciążył Skarb Państwa nieuiszczonymi
przez powodów opłatami (pkt IV sentencji).
Sąd ustalił, że nieruchomość położona w W., oznaczona jako
„Nieruchomość […]”, stanowiła współwłasność H. z L. F., J. A. F., A. z F. K.
w częściach równych. J. A. F. sprzedała swój udział S. W. w dniu 5 sierpnia 1948 r.
Spadkobiercami współwłaścicieli nieruchomości są powód P. F. w 2/3 części a
pozostali powodowie po 1/9 części każdy z nich.
Pełnomocnik H. F. i J. F. wystąpił w dniu 16 lutego 1946 r. z wnioskiem o
przyznanie własności czasowej 2/3 nieruchomości. Prezydium Rady Narodowej m.
W. dnia 10 marca 1955 r. nie uwzględniło tego wniosku, a Minister Gospodarki
Komunalnej, który 17 maja 1955 r. rozpoznał odwołanie, nie znalazło podstaw do
zmiany tej decyzji.
W chwili wydania decyzji dekretowej nieruchomość nie była objęta planem
zagospodarowania przestrzennego. Przy rozpoznawaniu wniosku dekretowego
należało zatem uwzględnić ogólny plan zabudowy m. W., zatwierdzony przez
Ministerstwo Robót Publicznych z dnia 11 sierpnia 1931 r. Plan ten przewidywał na
nieruchomości frontową zabudowę zwartą pięciokondygnacyjną do wysokości 18
m i pozwalał zabudować 50% powierzchni gruntu. Na nieruchomości znajdował się
budynek frontowy murowany trzykondygnacyjny, podpiwniczony, o powierzchni 220
m2
, oficyna prawa murowana dwukondygnacyjna, podpiwniczona, o powierzchni
372 m2
, oficyna prawa murowana trzykondygnacyjna, podpiwniczona, mieszkalna,
3
o powierzchni 67 m2
i oficyna prawa murowana trzykondygnacyjna,
podpiwniczona, mieszkalna, o powierzchni 244 m2
. W budynkach były czynne
instalacje miejskich sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i elektrycznej.
Od 1977 r. sprzedano umowami zawartymi w formie aktów notarialnych
lokale nr 1-10, 18, 19, 21, 22, 24, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 14 i 14a; do wydania
decyzji nadzorczej zbyto 21 lokali mieszkalnych.
Minister Budownictwa decyzją z dnia 29 maja 2007 r. stwierdził, że decyzja
Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 17 maja 1955 r. i orzeczenie Prezydium
Rady Narodowej w W. z dnia 10 marca 1955 r. w części dotyczącej lokali
mieszkalnych nr 14, 14a, 38 i 39 oraz udziałów w częściach budynku i jego
urządzeniach, które służą do użytku wspólnego, a także w gruncie oddanym
w użytkowanie wieczyste zostały wydane z naruszeniem prawa, a w pozostałej
części są nieważne.
Decyzją Prezydenta m. W. z dnia 18 marca 2008 r., na rzecz P. F.
ustanowiono prawo użytkowania wieczystego udziału wynoszącego 66 065/243
712 części oraz na rzecz B. M., I. W. i S. B. - udziałów wynoszących po 11 011/243
712 części w działce gruntu nr 52 o powierzchni 917 m2
; na działkach nr 51 i 53
ustanowiono prawo użytkowania wieczystego gruntu na rzecz I. W., S. B. i B. M.
po 1/9 części, a na rzecz P. F. 6/9 częściach. Odmówiono natomiast ustanowienia
prawa użytkowania wieczystego udziału wynoszącego 144 614/243 712 części w
działce nr 52 o powierzchni 917 m2
, związanego z własnością lokali nr 1-10, 18, 19,
21, 22, 24, 40, 41, 42, 43, z powodu zbycia tych lokali ich najemcom.
Wartość rynkowa zbytych lokali w stanie wolnym od obciążeń i według cen
z 2011 r. wynosi 12 902 194 zł.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwany podnosi odpowiedzialność za dochodzoną
szkodę na podstawie art. 160 k.p.a. Powodowie wykazali bowiem przesłanki tej
odpowiedzialności odszkodowawczej, tj. bezprawność działania (decyzja
nadzorcza), szkodę (utrata własności lokali) i związek przyczynowy między
wydaniem bezprawnej decyzji o odmowie przyznania własności czasowej a szkodą.
Pozwany twierdził, że ustalenie doznanej przez powodów szkody powinno
obejmować wartość utraconych lokali z obciążeniem ustawowym prawem
4
najmu oraz okoliczność, że urządzone w latach 2004-2007 na strychu lokale nr 39,
40, 41, 43 nie istniały w chwili wydania bezprawnej decyzji będącej źródłem szkody.
Zdaniem Sądu utrata lokali powstałych na strychu - wbrew stanowisku pozwanego -
stanowi poniesioną przez powodów szkodę. Rozpoznając złożony przez
poprzedników prawnych powodów wniosek o przyznanie własności czasowej
w dniu 18 marca 2008 r., prezydent m. W. nie mógł przyznanym powodom prawem
objąć także lokali powstałych na strychu, ponieważ wydanie bezprawnej decyzji o
odmowie przyznania prawa czasowego umożliwiło ich wcześniejszą sprzedaż. Nie
można zatem podzielić zapatrywania pozwanego, że szkoda obejmuje stan
nieruchomości z chwili wydania bezprawnej decyzji odmawiającej przyznania
własności czasowej i ograniczyć ją tylko do wartości strychu. Na skutek
wspomnianej bezprawnej decyzji i sprzedaży lokali do majątku powodów nie weszło
prawo do całego budynku, szkodę stanowi różnica między tym co zostało im
zwrócone, a tym czego nie uzyskali z powodu wydania bezprawnej decyzji o
odmowie przyznania prawa własności czasowej.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu pierwszej
instancji w pkt I ten sposób, że zasądzone kwoty na rzecz I. W., S. B. i B. M. po
1 433 577 zł obniżył do kwot po 591 095 zł, oddalił powództwo wymienionych
powodów o zasądzenie po 842 482 zł z ustawowymi odsetkami od 3 czerwca
2011 r. do dnia zapłaty, zniósł wzajemnie między I. W., S. B. i B. M. a pozwanym
koszty zastępstwa procesowego i zasądził od pozwanego na rzecz wymienionych
powodów w miejsce kwot po 7 917 zł kwoty po 717 zł tytułem zwrotu kosztów
procesu oraz w pkt II w ten sposób, że zasądzoną na rzecz P. F. kwotę 8 601 462
zł obniżył do kwoty 3 546 570 zł, oddalił powództwo o zasądzenie na rzecz tego
powoda 5 054 892 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 3 czerwca 2011 r. do dnia
zapłaty, zniósł wzajemnie między P. F. a pozwanym koszty zastępstwa
procesowego i zasądził od pozwanego na rzecz tego powoda w miejsce kwoty
9 052,20 zł kwotę 1 853,20 zł tytułem kosztów procesu, oddalił apelację
w pozostałej części, zniósł wzajemnie koszty zastępstwa procesowego stron
w postępowaniu apelacyjnym i orzekł o kosztach sądowych.
Sąd odwoławczy podzielił zarzut apelującego, że Sąd Okręgowy wadliwie
ustalił wysokość szkody, ponieważ nie uwzględnił obciążenia lokali prawem najmu
5
oraz nieistnienia w chwili wydania decyzji stanowiącej źródło szkody lokali
urządzonych na strychu nieruchomości. Zdaniem Sądu odszkodowanie powinno
być ustalone zgodnie z art. 363 § 2 k.c. w związku z art. 160 § 2 k.p.a. według
stanu nieruchomości z chwili wydania decyzji będącej źródłem szkody i według cen
z chwili ustalania odszkodowania. Odszkodowanie powinno odpowiadać różnicy
między obecnym stanem majątkowym poszkodowanego a tym stanem, jaki
istniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę, tj. hipotetycznym
stanem majątkowym.
Zdaniem Sądu, nawet w wypadku wydania prawidłowej decyzji dekretowej
korzystanie przez właścicieli z lokali podlegałoby ograniczeniom spowodowanym
wprowadzeniem publicznej gospodarki lokalami. W tej sytuacji poprzednicy prawni
powodów (powodowie) dysponowaliby, także w razie zachowania własności
nieruchomości, prawem o obiektywnie niższej wartości. Odszkodowanie powinno
zatem uwzględniać ograniczenia związane z lokalami. Wartość lokali - poza
lokalami urządzonymi na strychu i lokalami nr 9 i 22 - z uwzględnieniem obciążenia
ustawowym prawem najmu ustalona według stanu z chwili wydania decyzji będącej
źródłem szkody i według cen z dnia wydania w sprawie opinii przez biegłego
(2 czerwca 2011 r.) wynosi 4 229 767 zł. Stan, który zaistniałby, gdyby nie doszło
do zdarzenia powodującego szkodę, oznacza przyjęcie hipotetycznej sytuacji,
w której zapadłaby decyzja zgodna z prawem, tzn. poprzednikom prawnym
powodów przyznano by własność czasową w 1955 r. W rezultacie otrzymaliby oni
lokale objęte publiczną gospodarką lokalami (ich wartość rynkowa byłaby mniejsza
niż lokali bez takich ograniczeń) oraz powierzchnię strychową, a nie urządzone
tam lokale.
Wartość strychu Sąd odwoławczy ustalił na kwotę 359 412 zł, a wartość
lokali nr 9 i 22, o powierzchni przekraczającej 80 m2
, na kwotę 730 676 zł.
Łączna wartość szkody wynosi więc 5 319 855 zł (4 229 767 + 730 676 + 359 412
zł. Odszkodowanie należne P. F. wynosi 3 546 570 (wartość 2/3 udziału) a
pozostałym powodom po 591 095 zł (wartość 1/9 udziału).
Wyrok zaskarżyli powodowie w części zmieniającej wyrok Sądu pierwszej
instancji przez oddalenie powództwa oraz rozstrzygnięcie o kosztach zastępstwa
6
procesowego w instancji odwoławczej i o zasądzonych od powodów kosztach
sądowych. W skardze kasacyjnej, opartej na pierwszej podstawie, pełnomocnik
powodów zarzucił naruszenie art. 363 k.c. w związku z art. 361 § 1 k.c., art 160 § 1
i § 2 k.p.a., art. 156 § 1 i § 2 k.p.c. i art. 158 § 2 k.p.a. w związku z art. 5 ustawy
z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych
ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1692; dalej: „ustawa nowelizująca”), art. 7 ust. 1 i 2 oraz
art. 5 dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na
obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz. 279; dalej: „dekret”), art. 361 § 2 k.c.
w związku art. 363 k.c., art. 156 § 1 i § 2 k.p.a., art. 158 § 2 k.p.a., art. 5 ustawy
nowelizującej i art. 7 ust. 1 dekretu, art. 363 k.c. w związku z art. 361 § 2, art. 156
§ 1 i § 2 k.p.a., art. 158 § 2 k.p.a., art. 160 § 2 k.p.a., art. 5 ustawy nowelizującej,
art. 7 ust. 1 i 2 dekretu. Powołując się na tę podstawę wniósł o uchylenie wyroku
w zaskarżonej części i oddalenie apelacji albo o uchylenie wyroku w zaskarżonej
części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przytoczonych w skardze kasacyjnej przepisów prawa
zmierza w istocie do zakwestionowania zasadności obniżenia przez Sąd
odwoławczy zasądzonego powodom odszkodowania. Zdaniem skarżących szkoda
zostało ustalone z naruszeniem zasad dyferencyjnej metody ustalenia szkody,
ponieważ nie uwzględnia wszystkich kształtujących hipotetyczny stan majątkowy
powodów zdarzeń, zwłaszcza dotyczących zmian w zakresie publicznej
gospodarki lokalami.
Sąd ustala wysokość szkody w chwili orzekania (art. 316 § 1 k.p.c.).
Według przyjmowanej na gruncie polskiego prawa cywilnego metody dyferencyjnej
(„teorii różnicy”) rozmiar podlegającej naprawieniu zgodnie z art. 361 § 2 k.c.
szkody majątkowej ustala się przez porównanie dwóch stanów majątkowych:
tego, w jakim rzeczywiście poszkodowany znajduje się w chwili ustalania szkody
i stanu hipotetycznego, to znaczy tego, w jakim znajdowałby się w chwili ustalania
szkody, gdyby nie nastąpiło zdarzenie będące przyczyną szkody (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 11 lipca 1957 r., II CR 304/55, OSNCK z 1958 r., nr 3, poz. 76,
z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 193/04, OSP z 2006 r., nr 7-8, poz. 89
7
i z dnia 15 kwietnia 2010 r., II CSK 544/09, OSNC-ZD z 2010 r., nr 4, poz. 113).
W orzecznictwie przyjmuje się też, że mimo, iż w Kodeksie cywilnym nie ma
odpowiednika art. 158 § 1 kodeksu zobowiązań, nakazującego ustalenie
odszkodowania z uwzględnieniem wszelkich zachodzących okoliczności, również
obecnie nie ulega wątpliwości obowiązywanie takiej normy; w odniesieniu do
szkody majątkowej można ją wywieść z art. 361 § 2 k.c. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia z dnia 13 października 2005 r., I CSK 185/05, OSNC z 2006 r.,
nr 7-8, poz. 133 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia z dnia 12 marca 2010 r.,
III CZP 7/10, nie publ.).
Stanowiący niezbędną przesłankę dyferencyjnej metody ustalenia szkody
stan hipotetyczny majątku poszkodowanego pozwala - zgodnie z dynamicznym
charakterem szkody, stanowiącym jej zasadniczą cechę - uwzględniać zmiany,
jakie nastąpiły w majątku poszkodowanego po wystąpieniu zdarzenia będącego
przyczyną szkody, pozostające w granicach adekwatnego związku przyczynowego
(art. 361 § 2 k.c.). Wprawdzie roszczenie odszkodowawcze powstaje z chwilą
wystąpienia w majątku poszkodowanego pierwszych negatywnych konsekwencji
zdarzenia będącego przyczyną szkody, jednakże - co podkreśla się także
w literaturze - jego treść może ulegać przemianom, zależnie od ukształtowania
hipotetycznego stanu majątku. Roszczenie każdorazowo obejmuje szkodę nie
zaistniałą niegdyś, tuż po zajściu zdarzenia, które ją spowodowało, lecz istniejącą
w chwili orzekania.
Rozpoznając skargę kasacyjną od wyroku wydanego w sprawie, w której
powodowie domagali się - tak, jak w niniejszej sprawie - odszkodowania za szkodę
w postaci utraty prawa do sprzedanych lokali oraz związanych z nimi udziałów
w częściach wspólnych budynku i w prawie użytkowania wieczystego gruntu,
powstałą na skutek wydania z naruszeniem art. 7 dekretu decyzji odmawiającej
przyznania prawa własności czasowej, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia
27 listopada 2002 r., I CSK 1215/00 (OSP z 2004 r., nr 7-8, poz. 99) stwierdził,
że ustalenie wysokości doznanej przez pierwotnych właścicieli nieruchomości
szkody - ze względu właśnie na dyferencyjną metodę jej ustalania - powinno
uwzględniać ograniczenia, jakim podlegałaby nieruchomość, gdyby nie doszło do
jej bezprawnego przejęcia, począwszy od wprowadzenia publicznej gospodarki
8
lokalami w 1945 r. do chwili orzekania. Kwestia, czy ustalenie wysokości szkody
spowodowanej sprzedażą lokali powinno uwzględniać obciążenie związane
z obowiązywaniem publicznej gospodarki lokalami czy też nie powinna uwzględniać
tego obciążenia zależy zatem od wyjaśnienia, czy w chwili orzekania zbyte lokale
mieszkalne podlegały już wolnemu obrotowi czy też zajmowały je jeszcze osoby
objęte zasadami publicznej gospodarki lokalami.
Mając na względzie powyższe, należało podzielić zarzut skarżących,
że oddalenie roszczenia o odszkodowanie w zakresie przekraczającym zasądzone
odszkodowanie nastąpiło na skutek ustalenia szkody z naruszeniem przytoczonych
w skardze kasacyjnej przepisów prawa, polegającym na tym, że stanowiący
przesłankę dyferencyjnej metody ustalenia szkody hipotetyczny stan majątku
poszkodowanych nie uwzględnia wszystkich kształtujących go zdarzeń, zwłaszcza
dotyczących zmian w zakresie publicznej gospodarki lokalami. Nie można podzielić
z przedstawionych wyżej powodów stanowiska Sądu odwoławczego, że ustalenie
wysokości szkody z tytułu utraty sprzedanych lokali nie wymaga uwzględnienia
pozostających w granicach adekwatnego związku przyczynowego zdarzeń,
zaistniałych po wystąpieniu zdarzenia będącego przyczyną szkody, dotyczących
zmian w zakresie publicznej gospodarki lokalami powodujących, że zbyte
lokale w chwili ustalania szkody nie podlegały już obciążeniom związanym
z publiczną gospodarką lokalami. Nie powinno też ulegać wątpliwości, że na
stronach procesu - zgodnie z zasadą kontradyktoryjności - spoczywa obowiązek
przedstawienia Sądowi materiału niezbędnego do ustalenia hipotetycznego stanu
majątkowego poszkodowanych z uwzględnieniem wspomnianych okoliczności.
Również ustalenie szkody z tytułu sprzedaży lokali urządzonych na strychy
wymaga ustalenia hipotetycznego stanu majątkowego poszkodowanych w chwili
orzekania z uwzględnieniem wszystkich zdarzeń powstałych po wystąpieniu
zdarzenia będącego przyczyną szkody, pozostających w granicach adekwatnego
związku przyczynowego.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.).
9