Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 461/13
POSTANOWIENIE
Dnia 10 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek
w sprawie z wniosku Gminy Z.
przy uczestnictwie K. W. i innych,
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w R.
z dnia 28 lutego 2013 r.
uchyla zaskarżone postanowienie i oddala apelację
uczestnika K. W. od postanowienia Sądu Rejonowego w R. z
dnia 3 kwietnia 2012 r. nie obciążając go kosztami postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego na rzecz wnioskodawcy.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 3 kwietnia 2012 r. Sąd Rejonowy w R. stwierdził, że
Gmina Z. nabyła przez zasiedzenie z dniem 1 stycznia 2001 r. własność
nieruchomości położonej w miejscowości B., gmina Z., oznaczonej jako działka nr
541 o pow. 0,6894 ha, objętej księgą wieczystą …9733/4 prowadzoną przez Sąd
Rejonowy w R.
Podstawą postanowienia były następujące ustalenia faktyczne.
Posiadaczem przedmiotowej działki według wpisu do ewidencji gruntów jest
J. W. Działka stanowiła część większej nieruchomości o obszarze 8,62 ha
stanowiącej gospodarstwo ogrodnicze. J. W. wydzielił przez swoje grunty od
głównej ulicy dojazd do sadu i działek ogrodniczych. Około 1960 r. podjął decyzję o
sprzedaży ziemi i w tym celu podzielił grunt na mniejsze działki. Ze swoich gruntów
zapewnił drogę dojazdową do nich o szerokości 3 m, zaś nabywcy działek mieli
3
zapewnić dalsze 3 m na drogę do łącznej jej szerokości 6 m. W 1961 r J. W. złożył
wniosek o odłączenie z pierwotnej księgi wieczystej prowadzonej dla całej dużej
nieruchomości (Kw nr … 6464) 25 wydzielonych z niej działek. Na sporządzonym
wówczas planie podziału wydzielone zostały również działki nr 6/17, 7/6 i 8/2 o
pow. 0,06970 ha przeznaczone na drogę mającą stanowić dojazd do
sprzedawanych przez niego działek. W 1964 r. wydana została decyzja Wydziału
Rolnictwa i Leśnictwa PPRN w R. dokonująca zmian w operacie ewidencji
gruntów, wyłączająca jako grunty zwolnione pod drogę w klasie V – 0,10 ha i w
klasie IV - 0,16 ha. J. W. zmarł w 1970 r., spadek po nim odziedziczyła żona i
dzieci. Droga, z której korzystają mieszkańcy wsi składa się z działek: nr 541
o powierzchni 0,6894 ha i nr 164 o powierzchni 0,1245 ha. Droga uważana jest za
drogę lokalną publiczną. W latach 70 – tych wzdłuż drogi została przeciągnięta linia
energetyczna. W pasie drogi Gmina Z. wybudowała sieć wodociągową. W 1999 r.
Gmina rozpoczęła w pasie drogi inwestycję polegającą na budowie sieci
kanalizacyjnej i sanitarnej. Droga została oświetlona ze środków Gminy. Na drodze
w części obejmującej działkę nr 164 został położony asfalt. Po modernizacji
ewidencji gruntów droga ma szerokość 6 – 7 m, a w jej powierzchni są cząstkowe
powierzchnie działek przyległych, dla których były urządzone księgi wieczyste.
Działka nr 541 odpowiada działkom hipotecznym nr 6/17 i 7/6, działka nr 164
odpowiada działce hipotecznej nr 8/2. W wyniku nowego opracowania operatu
ewidencji gruntów nastąpiła zmiana oznaczenia działek i różnica ich powierzchni.
Po śmierci J. W. nikt nie zgłaszał pretensji do działki nr 541 i nie wykonywał w
stosunku do niej żadnych czynności. Pozostałą po J. W. działkę ogrodniczą objął K.
W. W 1982 r. działki będące w jego posiadaniu zostały zlicytowane, a K. W.
zamieszkał w R. i przestał przyjeżdżać do miejscowości B. Po licytacji działka nr
164 została przekazana Gminie Z., która została wpisana w ewidencji jako
posiadacz samoistny. W 2002 r. K. W. zwrócił się do Gminy Z. o wypłacenie
odszkodowania za grunty zajęte pod drogę oznaczone jako działka nr 541 i został
poinformowany, że zarząd Gminy podejmie decyzje po przedstawieniu stanu
prawnego działki. W 2004 r. zapadły ustalenia, że K. W. przeprowadzi sprawę
spadkową po ojcu i aktem notarialnym przeniesie własność tej działki na Gminę za
rekompensatę w kwocie 10 tys. zł.
4
W ocenie prawnej przytoczonych ustaleń Sąd Rejonowy przyjął, że Gmina Z.
władała w sposób właścicielski działką nr 541, była jej samoistnym posiadaczem w
złej wierze od 11 grudnia 1970 r. tj. od śmierci J. W. Przed tą datą z drogi uważanej
za publiczną korzystali mieszkańcy wsi bez obciążeń na rzecz właściciela, a po
jego śmierci nie sprzeciwiali się temu jego spadkobiercy. Gmina dokonała szeregu
inwestycji i ponosiła wydatki związane z korzystaniem z drogi przez mieszkańców,
uzewnętrzniając w ten sposób wolę władania spornym pasem gruntu jak właściciel.
Takiej kwalifikacji posiadania Gminy będącej w złej wierze nie podważa fakt
podejmowania czynności zmierzających do uregulowania stanu prawnego
nieruchomości. Liczony od 1 stycznia 1971 r. trzydziestoletni termin zasiedzenia
upłynął w dniu 1 stycznia 2001 r.
Postanowieniem z dnia 28 lutego 2013 r. Sąd Okręgowy w R., na skutek
apelacji K. W., zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że wniosek
oddalił.
W uzasadnieniu postanowienia Sąd Okręgowy wskazał, że przed reformą
administracji państwowej, na podstawie uchwał dawnych WRN lub Ministra
Komunikacji drogi były zaliczane do określonej kategorii (gminna, wojewódzka,
krajowa). Każda inna droga zajmująca grunt prywatny, mimo posiadania
charakteru, czy spełniania funkcji drogi publicznej, przy braku aktu zaliczenia jej do
stosownej kategorii drogi w dacie nastąpienia skutku prawnego ex lege (1 stycznia
1999 r.) nie podlegała nacjonalizacji, czy komunalizacji w trybie art. 73 ustawy
z dnia 13 października 1998 r. – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące
administrację publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872). W odniesieniu do działki nr 541
taki akt administracyjny zaliczenia nie został wydany. W wyniku oceny
zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego Sąd Okręgowy doszedł do
odmiennych wniosków niż Sąd pierwszej instancji uznając, że władanie
przedmiotową nieruchomością przez Gminę nie było posiadaniem dla siebie
(animus rem sibi habendi), która to postać władztwa jest zgodnie z art. 336 k.c.
w zw. z art. 172 k.c. niezbędnym warunkiem prowadzącym do nabycia własności
przez zasiedzenie. Władanie nieruchomością dla dobra innych, tak jak w przypadku
wnioskodawcy – Gminy Z. nie spełnia przesłanki zasiedzenia jaką jest charakter
posiadania właścicielskiego. Stwierdził, że dla zaistnienia samoistności posiadania
5
konieczne jest – co pominął Sąd Rejonowy - wykonywanie przez posiadacza
czynności faktycznych wskazujących na samodzielny, rzeczywisty i niezależny od
woli innej osoby stan władztwa. Przymioty te nie zaistniały po stronie
wnioskodawcy, co uzasadniało oddalenie wniosku.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 172 § 2 k.c.
w zw. z art. 1 i 2 ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. i art. 33
k.c. polegające na nieuwzględnieniu, że zasady animus rem sibi habendi nie
można wyłączyć wobec gminy w związku z uregulowaniem zawartym w art. 1 i 2
ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (jedn. tekst Dz.U. z 2013 r.,
poz. 594 ze zm. – dalej u.s.g.) i posiadaniem przez gminę nieruchomość w związku
z realizacją zadań, do których została powołana.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, która weszła
w życie 27 maja 1990 r. powołała do życia gminy jako jednostki samorządu
terytorialnego wyposażone w osobowość prawną i samodzielność podlegającą
ochronie sądowej (art. 2). Z dniem 27 maja 1990 r., na podstawie ustawy z dnia
10 maja 1990 r. przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym
i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze zm. – dalej
jako p.w. u.s.t) mienie ogólnonarodowe (państwowe), w tym „należące” do
dotychczasowych gmin stało się z mocy prawa mieniem komunalnym (art. 7 ust. 1).
Przejęcie to obejmowało mienie, do którego poprzednicy mieli tytuł prawny, ale
także posiadane bez takiego tytułu (art. 5). Wraz z nabyciem mienia następowało
przeniesienie posiadania. Gmina stała się następcą prawnym Skarbu Państwa, co
w warunkach określonych w art. 176 k.c. pozwala doliczyć do czasu, przez który
sama jest posiadaczem, czas posiadania swego poprzednika.
Gmina jako osoba prawna może nabywać w obrocie cywilnoprawnym
majątek (art. 44 pkt 5 u.s.g.), z ograniczeniem jednak do majątku, który jest
niezbędny do wykonywania jej statutowych zadań. Możność nabywania majątku
obejmuje także jego nabywanie w drodze zasiedzenia.
Dla istnienia posiadania samoistnego niezbędne jest faktyczne władanie
rzeczą. Przy posiadaniu samoistnym odpowiadającym prawu własności oznacza to
korzystanie z rzeczy w taki sposób jak właściciel. W okolicznościach przedmiotowej
6
sprawy faktyczne władztwo nad nieruchomością (corpus posesionis) po stronie
wnioskodawcy w zakresie odpowiadającym prawu własności zostało przyjęte
zgodnie przez oba Sądy orzekające. W różny sposób Sądy oceniły natomiast drugi
element tego władztwa, stanowiący kryterium odróżnienia posiadania samoistnego
od posiadania zależnego, w postaci woli władania dla siebie (animus rem sibi
habendi). Przejawia się ona w wykonywaniu czynności, manifestujących
przekonanie posiadacza, że faktyczny stosunek do rzeczy stanowi jego własną
i nieograniczoną sferę dyspozycji. Posiadacza obciąża obowiązek wykazania faktu
władania rzeczą, nie ma natomiast obowiązku dowiedzenia, że włada rzeczą „dla
siebie”. Czynnik woli jako składnika posiadania należy do kwestii prawa
materialnego, natomiast jej zewnętrzne przejawy sytuują się w sferze -
przynależnych do problemów procesowych ustaleń faktycznych i oceny dowodów.
Okoliczności uzyskania władania nieruchomością nie mają znaczenia dla
oceny tego władania jako posiadania samoistnego. Władanie przez Skarb Państwa
cudzą nieruchomością uzyskaną w ramach sprawowania władzy publicznej może
być posiadaniem samoistnym prowadzącym do zasiedzenia (uchwała całej izby
Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., III CZP 30/07, OSNC 2008, nr 5,
poz. 43). W sprawie nie zostało ustalone, że objęcie przedmiotowej działki we
władanie przez Skarb Państwa miało cechy czynności z zakresu funkcji publicznej
Państwa.
Rzeczy wyłączone z obiegu nie mogą stanowić przedmiotu obrotu cywilnego,
co wyłącza możliwość ich zasiedzenia, chyba że utraciły charakter dobra
publicznego. Wyłączenie to obejmuje miedzy innymi dobra publiczne takie jak
drogi. Sama możliwość korzystania z drogi publicznej nie ma cech posiadania na
gruncie prawa cywilnego, lecz stanowi korzystanie ze sfery wolności
gwarantowanej obywatelowi przez państwo. Przedmiotowa nieruchomość - jak
ustalił Sąd Okręgowy - nie jest jednak drogą w znaczeniu prawnym.
Zasadnie na tym tle zarzuca skarżący błędną ocenę ustalonego w sprawie
i niespornego między stronami stanu faktycznego, pod kątem zastosowania art.
172 k.c., u podstaw której legło błędne utożsamienie przez Sąd Okręgowy woli
władania przez wnioskodawcę nieruchomością dla siebie ze sposobem
wykorzystywania posiadanej nieruchomości dla realizacji ustawowo określonych
7
zadań gminy, pośród których art. 7 ust. 1 pkt 2 u.s.g. wymienia jako zadanie własne
sprawę gminnych dróg, a w pkt 3 sprawy wodociągów, zaopatrzenia w wodę,
kanalizacji, zaopatrzenia w energię elektryczną, bezpieczeństwa.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
uchylił zaskarżone postanowienie i oddalił apelację uczestnika K. W. od
postanowienia Sądu Rejonowego, nieobciążając go kosztami postępowania na
rzecz wnioskodawcy, z uwagi na brak podstaw do odstąpienia od zasady
określonej w art. 520 § 1 k.p.c.