Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 376/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Ewa Zawisza
w sprawie z powództwa S. C.
przeciwko N. S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 8 maja 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 lutego 2013 r.,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 1.800,-
(jeden tysiąc osiemset) zł tytułem zwrotu kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 18 lipca 2012 r. ustalił nieważność umowy
pożyczki z dnia 14 października 1997 r., zawartej między powodem S. C. jako
pożyczkobiorcą a pozwanym N. S. jako pożyczkodawcą, w zakresie § 3,
nakładającego obowiązek zapłaty odsetek umownych w wysokości 1% wartości
pożyczki za każdy dzień zwłoki w jej zwrocie, oraz oddalił powództwo o ustalenie
nieważności jednostronnej czynności prawnej pozwanego, polegającej na
zarachowaniu wpłaconej przez osobę trzecią kwoty 45.000 zł na spłatę odsetek
umownych. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 27 lutego 2013 r. oddalił apelację
pozwanego opartą m.in. na zarzucie nieważności postępowania.
Podstawa faktyczna rozstrzygnięcia sądów obu instancji była tożsama.
Ustalono, że w dniu 14 października 1997 r. strony zawarły umowę, na podstawie
której pozwany udzielił powodowi pożyczki w kwocie 7.500 USD (odpowiednik
27.000 zł) z terminem zwrotu do dnia 31 grudnia 1997 r. Według twierdzeń powoda
wskazana kwota obejmowała także wynagrodzenie pozwanego, gdyż rzeczywista
kwota pożyczki wynosiła 5.000 USD. Strony postanowiły, że pożyczkobiorca za
każdy dzień zwłoki w zwrocie zapłaci odsetki umowne w wysokości 1% „wartości
pożyczki" (§ 3 umowy). Na zabezpieczenie roszczeń wynikających z umowy
pożyczki powód wystawił weksel na kwotę 27.000 zł, płatny w dniu 31 grudnia
1997 r. Powód poznał pozwanego za pośrednictwem powiązanego z nim rodzinnie
S. K. - prawnika, z którym współpracował w zakresie prowadzonej działalności
gospodarczej. W dniu 10 maja 1998 r. S. K. przekazał pozwanemu z własnych
środków kwotę 45.000 zł. W pokwitowaniu wskazano, że wpłata następuje „z tytułu
poręczenia wekslowego pożyczki", mimo że na wekslu brak adnotacji o poręczeniu,
ponadto pozwany oświadczył, że zwrot kwoty powoduje wygaśnięcie wszelkich jego
roszczeń wobec S. K., ale nie pozbawia możliwości dochodzenia roszczeń wobec
powoda. Sąd Wojewódzki wyrokiem zaocznym z dnia 25 listopada 1998 r. zasądził
od S. C. na rzecz N. S. na podstawie weksla kwotę 27.000 zł z 1% odsetkami za
każdy dzień zwłoki, począwszy od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia zapłaty. Wyrok
ten, doręczony pod adresem w Polsce, pod którym powód nie przebywał,
3
uprawomocnił się bez zaskarżenia. W oparciu o tytuł egzekucyjny wydany w tym
postępowaniu pozwany, po uzyskaniu klauzuli wykonalności, złożył wniosek o
wszczęcie egzekucji. Komornik pismem z dnia 19 kwietnia 2001 r. zawiadomił
powoda o wszczęciu postępowania egzekucyjnego, wzywając do spłaty długu w
kwocie 27.000 z. wraz z odsetkami w kwocie 325.350,00 zł. Sąd Okręgowy
wyrokiem z dnia 28 listopada 2005 r. oddalił powództwo o pozbawienie
wykonalności wskazanego tytułu wykonawczego wytoczone przez S. C. i jego żonę.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 czerwca 2006 r., zmienił to orzeczenie w części
i pozbawił wykonalności tytuł wykonawczy co do obowiązku zapłaty kwoty 45.000 zł
z odsetkami, uwzględniając spełnienie świadczenia przez osobę trzecią – S. K.
Postępowanie przygotowawcze przeciwko pozwanemu zostało umorzone.
Sąd Okręgowy wskazał, że w dacie zawarcia umowy pożyczki nie
obowiązywał jeszcze art. 359 § 22
k.c., zakazujący zastrzegania odsetek wyższych
niż maksymalne. Stwierdził, że podstawą nieważności umowy w zakresie odsetek
jest sprzeczność tego postanowienia z zasadami współżycia społecznego (art. 58
§ 2 k.c.), gdyż nałożył on obowiązek zakazany normami moralnymi. Zastrzeganie
w umowie pożyczki pomiędzy osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej,
nie mającej uzasadnienia w wysokości inflacji, ani w zyskach osiąganych w ramach
normalnej, rzetelnie prowadzonej działalności gospodarczej stanowi lichwę.
Istotą odsetek zasadniczo jest zrefundowanie osobie, z której środków pieniężnych
się korzysta, niemożności korzystania z nich w danym okresie czasu,
zrekompensowanie spadku wartości pieniądza i przyniesienie wierzycielowi
dochodu, jaki wynikałby z przeciętnej lokaty lub inwestycji pieniężnej w okresie,
w którym korzysta się z jego pieniędzy, także po terminie zwrotu. Nie powinny
to być zyski nadmierne, niemożliwe do uzyskania w normalnym obrocie,
w szczególności jako dochód z kapitału, również w okolicznościach, gdy
pożyczkobiorca pozostawał w zwłoce ze spełnieniem świadczenia.
Takie zachowanie wierzyciela jest moralnie naganne i powinno być oceniane
bardzo negatywnie. Sąd ocenił, że tak nadmierne oprocentowanie jest sprzeczne
z zasadami uczciwości, rzetelności i innych wartości, które kierują społeczeństwem.
Naliczanie odsetek w wysokości 1% wartości pożyczki za każdy dzień zwłoki
oznacza, że w skali roku wynosiłyby one aż 365%, co nie da się pogodzić
4
z podstawowymi zasadami obrotu gospodarczego, uczciwości międzyludzkiej,
a przede wszystkim z zasadą uczciwego zarobku i rzetelności strony udzielającej
pożyczki. W braku spłaty pożyczki w ustalonym terminie pozwany rokrocznie
uzyskałby dochód przekraczający trzykrotnie jej wysokość. Sąd przyjął, że w chwili
zawierania umowy pozwany nie miał zamiaru wykorzystania czy oszukania powoda.
Według wyliczeń Sądu pierwszej instancji w dacie orzekania dług, mimo
przeprowadzonej egzekucji z nieruchomości, nadal przekraczał kwotę 700.000 zł.
Sąd Okręgowy uznał, że wyrok Sądu Wojewódzkiego z dnia 25 listopada
1998 r., nie stanowi przeszkody do rozpoznania sprawy, gdyż brak powagi rzeczy
osądzonej, która wymaga tożsamości podmiotów i przedmiotu postępowania oraz
podstawy faktycznej żądania. Wprawdzie orzeczenie wydane w sprawie o zapłatę
zawiera w sobie ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego, jednak
zasada ta nie dotyczy postępowania zakończonego wyrokiem zaocznym, którego
podstawę stanowią, przyjęte za prawdziwe, twierdzenia powoda o okolicznościach
faktycznych przytoczone w pozwie. Sąd Apelacyjny uznał za nieuzasadniony
apelacyjny zarzut nieważności postępowania oparty na art. 379 pkt 3 k.p.c.
Podkreślił, że do ustalenia tożsamości roszczeń nie wystarczy identyczność
przedmiotu i podstawy faktycznej roszczenia. Objęcie w obecnym procesie tą
podstawą kwestii zgodności umowy z zasadami współżycia społecznego, nie
podnoszonej w poprzednim postępowaniu, przesądza o braku res iudicata i tym
samym braku nieważności postępowania w pierwszej instancji. Sąd Apelacyjny nie
podzielił również zarzutu naruszenia art. 58 § 2 k.c. przyjmując, że nie zachodzi
kolizja wartości powoływanych przez pozwanego. Do oddalenia powództwa nie
mogła prowadzić wola stron dotycząca wysokości odsetek, istniejąca w chwili
zawarcia umowy, gdyż swoboda kontraktowania doznaje ograniczeń i podlega
kontroli m. in. przez pryzmat zgodności umowy z zasadami współżycia społecznego
(art. 3531
k.c.), a wola stron nie prowadzi do konwalidacji bezwzględnie nieważnej
czynności prawnej. W ocenie Sądu Apelacyjnego powód błędnie odwoływał się do
możliwości zastosowania w sprawie art. 5 k.c., gdyż normatywna funkcja
zasad współżycia społecznego na gruncie przepisów art. 3531
i art. 58 k.c. jest
odmienna. Zasady współżycia społecznego zgodnie z art. 3531
k.c. ograniczają
swobodę kontraktową, w art. 58 § 2 k.c. wyznaczają granice dopuszczalnej treści
5
czynności prawnej, a w art. 5 k.c. służą określeniu zakresu wykonywania praw
podmiotowych. Sięganie do konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego w sytuacji,
gdy zastrzeżona wysokość odsetek jest rażąco wysoka i już z tego powodu umowa
pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego jest
bezprzedmiotowe, gdyż umowa w tym zakresie jest nieważna, zanim jeszcze może
dojść do czynienia z niej użytku. Nie można jednak z góry wykluczyć,
w wyjątkowych wypadkach, skutecznego powołania się przez dłużnika na art. 5 k.c.
wtedy, gdy odsetki stały się nadmierne po powstaniu zobowiązania, a brak podstaw
do zastosowania art. 3581
§ 3 i art. 3571
k.c. W ocenie Sądu Apelacyjnego
zastrzeżenie odsetek w wysokości 1% dziennie należało ocenić jako sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c. i art. 3531
k.c.,
zatem umowę stron w tej części należało uznać na podstawie art. 58 § 2 w zw.
z § 3 k.c. za bezwzględnie nieważną. Wskazał, że Sąd Okręgowy powołał przepis
art. 359 § 22
k.c. posiłkowo a nie jako podstawę rozstrzygnięcia. Chwila jego
wejścia w życie ani przepis przejściowy (art. 5) ustawy z dnia 7 lipca 2005 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 157, poz. 1316), nie stały na przeszkodzie uwzględnieniu przesłanek
określonych art. 359 § 22
k.c. także do oceny umów zawartych przed dniem 20
lutego 2006 r. Sąd Apelacyjny nie zgodził się z zarzutem, że powód uchylając się
od zwrotu pożyczki nie mógł żądać ochrony z odwołaniem do zasad współżycia
społecznego, gdyż sam te zasady naruszył. Sąd podkreślił ponadto, że już w dniu
10 maja 1998 r. pozwany otrzymał spłatę należności z tytułu pożyczki w kwocie
45.000 zł, dokonaną przez osobę trzecią.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł pozwany,
zaskarżając go w całości. W ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.c. zarzucił,
jako mające istotny wpływ na wynik sprawy, naruszenie art. 379 pkt 3 w zw. z art.
366 k.p.c., a w ramach podstawy z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. - naruszenie art. 58 § 2
k.c. wnosząc o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i odrzucenie pozwu,
ewentualnie o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powód wniósł o jej oddalenie
i zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
6
Sąd Najwyższy zważył:
W pierwszym rzędzie podkreślić należy, że Sąd Najwyższy rozpoznaje
skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw z tym,
że w granicach zaskarżenia z urzędu bierze pod rozwagę nieważność
postępowania (art. 39813
§ 1 k.p.c.). Związanie to oznacza, że ocenie Sądu
Najwyższego uchylają się wszystkie inne kwestie prawne, nie podniesione
w skardze, w tym odnoszące się do przesłanki interesu prawnego w procesie
o ustalenie, mocy wiążącej orzeczenia oraz prekluzji materiału faktycznego, który
mógłby być powołany w zakończonym postępowaniu o zapłatę.
Skarga kasacyjna w zakresie bezzasadnego nieuwzględnienia zarzutu
powagi rzeczy osądzonej, poprzez pominięcie prawomocnego rozstrzygnięcia,
które zapadło w sprawie o zapłatę toczącej się uprzednio z udziałem stron
obecnego procesu, mającego skutkować nieważnością postępowania (art. 379 pkt
3 w zw. z art. 366 k.p.c.), nie zasługuje na uwzględnienie. Negatywna przesłanka
procesowa res iudicata jest instytucją prawa procesowego, ale ściśle związaną
z prawem materialnym. Pomijając spory definicyjne, w tym odnoszące się do pojęć
prawomocności materialnej i formalnej, wskazać należy, że merytoryczne
orzeczenie sądu uzyskuje niewzruszalność i stabilność w wyniku dwóch cech
będących skutkiem powagi rzeczy osądzonej, tj. mocy wiążącej treści
rozstrzygnięcia, które stwarza między stronami indywidualną skonkretyzowaną
normę regulującą istniejący, ale sporny dotąd między nimi, stosunek prawny oraz
zakazu ponownego rozstrzygnięcia co do istoty tej samej sprawy. Celem
postępowania cywilnego jest urzeczywistnienie obowiązującej normy prawnej
i zapewnienie stanu pewności prawa w stosunkach cywilnoprawnych podmiotów
biorących udział w danym postępowaniu, ale wyłącznie co do tego co, w związku
z podstawą sporu, stanowiło między tymi stronami przedmiot rozstrzygnięcia
(art. 366 k.p.c.). Każdorazowo granice przedmiotu procesu są określone żądaniem
pozwu, skonkretyzowanym podstawą powództwa, zatem ramy procesu wyznacza
akt woli i wiedzy powoda (art. 321 § 1 k.p.c.). Związanie nim sądu wynika wprost
z zasad dyspozycyjności i autonomii praw prywatnych, obejmujących swobodę
dysponowania uprawnieniami o charakterze procesowym. Wyjście poza te granice
uzależnione jest od woli stron procesu i może mieć miejsce jedynie wtedy, gdy
7
dopuszcza to prawo procesowe. Przypomnieć zatem trzeba, że powód może
poszerzyć zakres dotychczasowych przytoczeń oraz przedmiotowo zmienić
powództwo, w zakresie żądania lub podstawy faktycznej dotychczasowego
powództwa, poszerzając twierdzenia faktyczne powołane w pozwie (art. 187 § 1 pkt
2 k.p.c.) o nowe okoliczności uzasadniające żądanie lub poprzez wystąpienie
z nowym roszczeniem zamiast lub obok poprzedniego w granicach poprzedniej,
poszerzonej lub nowej podstawy faktycznej (art. 193 k.p.c.). Zmiana taka jest
dopuszczalna w trakcie postępowania pierwszoinstancyjnego, w tym po wniesieniu
sprzeciwu od wyroku zaocznego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca
1988 r., III CZP 50/88, OSP 1990, nr 5-6, poz. 256, wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 31 marca 1998 r., II CKN 637/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 181). Powszechnie
akceptowane jest stanowisko, że możliwe jest również poszerzenie podstawy
faktycznej sporu przez pozwanego podejmującego obronę w procesie poprzez
zgłoszenie tzw. zarzutów umotywowanych.
Odnosząc powyższe uwagi do okoliczności sprawy podkreślić trzeba,
że powód był wystawcą weksla gwarancyjnego wydanego pozwanemu dla
zabezpieczenia roszczeń z łączącej ich umowy pożyczki. Podstawa faktyczna
powództwa w sprawie o zapłatę, która toczyła się pomiędzy wystawcą a remitentem
i została zakończona wyrokiem zaocznym z dnia 25 listopada 1998 r.,
była ograniczona wyłącznie do zobowiązania wekslowego. Wyrok ten zapadł
w oparciu o przyjęcie za prawdziwe twierdzeń powoda o wydaniu weksla
i potwierdzenie ważności tego papieru wartościowego, a stosunek podstawowy,
w tym kwestia ważności postanowień umowy łączącej strony, nie był w ogóle
przedmiotem sprawy.
Obecnie judykatura powszechnie przyjmuje, że źródłem zobowiązania
wekslowego jest umowa dochodząca do skutku poprzez wydanie remitentowi
weksla przez wystawcę, przy czym czynności prawne, z których wynikają
zobowiązania wekslowe, nie określają celu gospodarczego lub społecznego
wynikającego z nich przysporzenia. Określa go dopiero umowa leżąca u podstaw
zaciągnięcia zobowiązania wekslowego, wskazująca tzw. stosunek podstawowy
(kauzalny) dla tego zobowiązania (tu: pożyczka). Wykazanie nieważności lub
unieważnienie umowy, będącej źródłem zobowiązania wekslowego, jest
8
jednoznaczne ze stwierdzeniem nieistnienia tego zobowiązania (por. m.in. uchwała
7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r. III CZP 19/66, OSNCP 1968,
nr 5, poz. 79, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2004 r., IV CK 712/03,
OSNC 2005, nr 7-8, poz. 143, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 marca 2012 r., II
CSK 35/11,M.Pr. Bank. 2012, nr 12). Wadami, skutkującymi nieważnością lub
uzasadniającymi unieważnienie (wzruszenie) przez uchylenie się od skutków
prawnych oświadczenia woli, może być dotknięta zarówno umowa mająca być
źródłem zobowiązania wekslowego jak i umowa mająca rodzić stosunek
podstawowy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1998 r., I PKN 560/97,
OSNAPUS 1999, nr 5, poz. 160, z dnia 17 czerwca 1999 r., I CKN 51/98, OSNC
2000, nr 2, poz. 27, z dnia 18 listopada 1999 r., I CKN 215/98, OSNC 2000, nr 7-8,
poz. 128 i z dnia 10 października 2000 r., V CKN 98/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 88).
W razie nieistnienia lub nieprawidłowości stosunku podstawowego dłużnikowi
wekslowemu (wystawcy) przysługują wobec remitenta zarzuty subiektywne, tzn.
oparte na osobistych stosunkach, w tym zarzut nienależnego świadczenia, a gdy
sumę wekslową już zapłacił - roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia. W tej
relacji podmiotowej bowiem zasada abstrakcyjności weksla doznaje ograniczenia.
Orzecznictwo przyjęło, że wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym na
podstawie weksla umożliwia, w wypadku wniesienia zarzutów, poszerzenie
podstawy faktycznej i prawnej sporu o stosunek podstawowy zarówno z inicjatywy
powoda jak i pozwanego, jednak zawsze w granicach nakazu, przy czym nie
kwalifikuje takich czynności jako zmiany powództwa (por. uchwała Izby Cywilnej i
Izby Pracy Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1972 r., III PZP 17/70, OSNC
1973, nr 5, poz. 72, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 1997 r., I CKN
48/97, OSNC 1997, nr 9, poz. 124, z dnia 24 czerwca 2005 r., V CK 780/04, nie
publ., z dnia 22 czerwca 2006 r., V CSK 86/06, nie publ., z dnia 20 czerwca 2008 r.,
IV CSK 65/08, nie publ., postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2005
r., I CK 44/05, nie publ.). Konstrukcja ta znajduje odpowiednie zastosowanie w
postępowaniu rozpoznawczym, w którym pozew oparty był na wekslu i zapadł
wyrok zaoczny.
Stwierdzić zatem należy, że skoro powód zgłosił żądanie zapłaty na
podstawie weksla, do niego ograniczył podstawę faktyczną powództwa, a następnie
9
nie dokonał poprzez zmianę przytoczeń przeniesienia sporu z płaszczyzny
stosunku prawa wekslowego na płaszczyznę stosunku prawa cywilnego oraz nie
doszło do takiego przeniesienia z inicjatywy pozwanego, wobec nie zaskarżenia
wyroku zaocznego, to tak wyznaczona podstawa sporu odpowiednio określiła
przedmiot rozstrzygnięcia sądu. Konsekwentnie brak tożsamości przedmiotowej
roszczeń w sprawie o zapłatę, zakończonej prawomocnym wyrokiem, i w obecnej
sprawie o ustalenie nieważności umowy pożyczki, gdyż nie tylko zgłoszono inne
żądania, które zmierzały do osiągnięcia innego celu, ale także różna była podstawa
faktyczna i prawna sporu oraz nie objęto osądem, wobec niezgłoszenia, zarzutu
nienależności świadczenia z weksla wobec nieistnienia ważnego zobowiązania.
Nie ulega wątpliwości, że tym samym inny był przedmiot rozstrzygnięcia sądu,
a powaga rzeczy osądzonej obejmuje jedynie wyrok orzekający o zobowiązaniu
wekslowym. Zachodzi zatem różnica w porównaniu ze stanem, będącym
przedmiotem oceny w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 1998 r,
I PKN 266/98 (OSNP 1999, nr 17, poz. 554). Co do zasady, podniesiony
w poprzedniej sprawie i rozstrzygnięty w niej prejudycjalnie, zarzut nieważności
umowy podstawowej skutkowałby powagą rzeczy osądzonej wydanego w niej
orzeczenia, skuteczną także w obecnym postępowaniu o ustalenie (por. uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 23 września 2009 r. III CZP 50/09, OSNC 2010, nr 3,
poz. 41). Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela stanowisko przedstawione
w uchwale z dnia 21 listopada 2013 r., III CZP 67/13, Biul. SN 2013, nr 11, poz. 12
i powołanych w jej uzasadnieniu licznych judykatach.
Jak podniesiono w początkowej części rozważań, wobec niewskazania
w skardze na prekluzję materiału faktycznego, istniejącego w chwili wydawania
poprzedniego orzeczenia, i ewentualnie wynikające z niej zarzuty (por. uchwałę 7
sędziów Sądu Najwyższego - zasadę prawną - z dnia 23 października 1954 r., I CO
41/54, OSN 1956, Nr 1, poz. 3, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 1954
r., II CO 26/54, OSN 1955, Nr 2, poz. 30, z dnia 21 lipca 2010 r., III CZP 477/10
OSNC 2010, Nr 2, poz. 165, z dnia 2 lutego 2011, III CZP 128/10, OSNC 2011, nr
10 poz. 108, z dnia 23 maja 2012 r., III CZP 16/12 OSNC 2012, Nr 11, poz. 129,
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2012 r., V CSK 541/11, nie publ.),
10
rozważanie przez Sąd Najwyższy czy w okolicznościach sprawy miałaby ona
zastosowanie jest niedopuszczalne.
Chybiona jest również podstawa kasacyjna obejmująca naruszenie art. 58
§ 2 k.c. Upatruje go skarżący w błędnej ocenie, że przyjęcie odsetek w takiej
wysokości jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, podczas gdy nie
miały one służyć uzyskaniu nadmiernego wynagrodzenia, tylko zdyscyplinowaniu
powoda w zakresie terminowego zwrotu pożyczki, niemożności powoływania się
przez powoda na tę sprzeczność wobec uchylania się od spłaty pożyczki, ponadto
niewydaniu przez sąd orzeczenia określającego inną wysokość odsetek
„co najmniej na poziomie znacznie wyższym jak odsetki ustawowe". Sąd Najwyższy
podziela stanowisko, że przed zmianą przepisów kodeksu cywilnego, polegającą na
wprowadzeniu art. 359 § 22
k.c., zakazującego zastrzegania odsetek wyższych niż
maksymalne, podstawą stwierdzania nieważności postanowień umów w tym
przedmiocie jest art. 58 § 3 w zw. z 58 § 2 k.c. i art. 3531
k.c. (por. uchwałę 7
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r., III CZP 15/91, OSNCP 1992, nr
1, poz. 1; uchwałę 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 1992 r., III CZP
141/91, OSNCP 1992, nr 6, poz. 90, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia
2003 r., II CKN 1097/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 55, wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 23 czerwca 2005 r., II CK 742/04, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia
27 maja 2010 r., III CSK 230/09, nie publ.). Wyrok ustalający bezwzględną,
następującą z mocy prawa nieważność postanowienia umowy w chwili jej zawarcia
ma charakter deklaratywny i wywołuje skutek wsteczny (ex tunc). Powództwo nie
zmierzało do uzyskania wyroku kształtującego, a pozwany nie zgłosił w tym
przedmiocie stosownego wniosku opartego na zarzucie obezwładniającym żądanie
pozwu w części. Z tych względów Sąd z urzędu nie mógł orzec o innym
ukształtowaniu między stronami wysokości odsetek. Trafne i należycie
umotywowane jest stanowisko sądu drugiej instancji co do oceny lichwiarskich
odsetek jako naruszających zasady współżycia społecznego oraz braku podstaw
zastosowania tzw. „zasady czystych rąk”.
W tym stanie rzeczy, wobec braku uzasadnionych podstaw kasacyjnych, Sąd
Najwyższy oddalił skargę pozwanego (art. 39814
k.p.c.). O zwrocie kosztów
postępowania kasacyjnego na rzecz powoda postanowiono w oparciu o zasadę
11
odpowiedzialności za wynik sprawy (art. 108 § 1 w zw. z art. 98 § 1, art. 39821
i art.
391 § 1 k.p.c.).