Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 462/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa Z. A. S.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 lutego 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego
w W. z dnia 29 listopada 2011 r. i przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu w W. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 29 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił
powództwo powódki Z. S. skierowane przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie
M. o zapłatę kwoty 643 888 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu
do dnia zapłaty, tytułem odszkodowania za przejęcie przez Skarb Państwa
nieruchomości położonej w W. przy ulicy S. […]. Apelację powódki od tego wyroku
Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z dnia 5 lutego 2013 r.
Podstawę obydwu wyroków stanowiły ustalenia, zgodnie z którymi
nieruchomość przy ul. S. […] stanowiła własność S. i Z. P. i była objęta przepisami
dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na
obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. Nr 50, poz. 279 ze zm.). Dnia 23 lipca 1948 r. Z. P.
wystąpił z wnioskiem o ustanowienie prawa własności czasowej, który Prezydium
Rady Narodowej m. st. Warszawy w dniu 30 grudnia 1967 r. załatwiło odmownie.
Decyzja ta została w dniu 25 czerwca 1969 r. utrzymana w mocy przez Ministra
Gospodarki Komunalnej.
Spadkobiercy małżonków P. – Z. S. i S. P. uzyskali w dniu 31 października
2000 r. decyzję o stwierdzeniu nieważności decyzji Ministra Gospodarki
Komunalnej z dnia 25 czerwca 1969 r. W wyniku ponownego rozpatrzenia wniosku
z 1948 r. w dniu 31 grudnia 2004 r. wydana została decyzja o ustanowieniu prawa
użytkowania wieczystego a następnie zawarta w dniu 4 czerwca 2007 r. umowa
ustanowienia na rzecz powódki i jej brata na 99 lat prawa użytkowania wieczystego
do udziału wynoszącego 0,41802 części zabudowanego gruntu o pow. 182 m2
w
1/2 części i udziałach po 0,20901 oraz w stosunku do gruntu o pow. 56 m2
i gruntu
o pow. 153 m2
również co do 1/2 części na rzecz każdego z nich. Odmówiono
natomiast ustanowienia tego prawa w stosunku do udziału wynoszącego 0,58198
części gruntu, który został rozdysponowany na rzecz osób trzecich w wyniku
sprzedaży lokali mieszkalnych w latach 70-tych XX w. Powódka, wobec odmowy
ustanowienia na jej rzecz prawa użytkowania wieczystego gruntu w zakresie
udziałów przynależnych właścicielom lokali mieszkalnych sprzedanych w latach 70-
tych, wniosła wspólnie ze S. P. o stwierdzeniem nieważności tych decyzji
3
lokalowych. Decyzjami Samorządowego Kolegium Odwoławczego z dnia 30 lipca
2008 r. decyzje uznane zostały za wydane z rażącym naruszeniem prawa.
Stwierdzenie ich nieważności było niemożliwe, ponieważ wywołały nieodwracalne
skutki prawne.
Oddalając powództwo Sąd Okręgowy stwierdził, że powódce nie przysługuje
wywiedzione z art. 160 § 1 k.p.a. roszczenie o odszkodowanie za szkody, których
źródła upatruje w wydaniu z rażącym naruszeniem prawa decyzji o sprzedaży lokali
ponieważ nie była stroną postępowania administracyjnego, w którym decyzje
te wydano. Uznał ponadto za skuteczny zarzut przedawnienia roszczenia
odszkodowawczego, ponieważ powstanie szkody powódki poczytał za
konsekwencję bezprawnej decyzji odmawiającej poprzednim właścicielom
przyznania praw do nieruchomości na podstawie przepisów dekretu z 1945 r., która
zapoczątkowała ciąg zdarzeń, prowadzący do wydania decyzji o sprzedaży lokali
i ich wykonania. Akceptacja poglądu, że źródłem szkody były decyzje o sprzedaży
lokali prowadziłaby, zdaniem Sądu, do współistnienia kilku podstaw
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, wywodzonych z jednej
podstawy faktycznej i prowadziłaby do obejścia art. 160 k.p.a. Przy tym, gdyby nie
stwierdzono nieważności decyzji o odmowie oddania nieruchomości na własność
czasową, to same decyzje o sprzedaży lokali nie spowodowałyby szkody dla
powódki, co - zdaniem Sądu – wskazuje, że pomiędzy decyzjami lokalowymi
a szkodą wskazywaną przez powódkę nie ma normalnego związku przyczynowego.
Oddalając apelację powódki Sąd Apelacyjny przyjął, że zdarzeniem
wyrządzającym szkodę była decyzja administracyjna z dnia 25 czerwca 1969 r.
odmawiająca przyznania prawa własności czasowej, która spowodowała szkodę
w postaci utraty prawa własności budynku i prawa własności czasowej
(użytkowania wieczystego) nieruchomości. Za logicznie sprzeczną uznał możliwość,
aby taka sama szkoda mogła powstać w przyszłości wskutek innego zdarzenia,
a konkretnie w wyniku decyzji administracyjnych o sprzedaży lokali.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniosła powódka, wyrok
ten zaskarżając w całości. W skardze opartej na podstawie z art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego przez błędną wykładnię
4
art. 361 § 1 k.c. w zw. z art. 160 k.p.a. polegającą na przyjęciu, że normalny
związek przyczynowy nie zachodzi pomiędzy wydaniem decyzji o sprzedaży lokali
mieszkalnych a szkodą powódki w postaci niemożności uzyskania prawa
użytkowania wieczystego całości gruntu i prawa własności całego budynku oraz art.
361 § 2 k.c. w zw. z art. 160 § 1 k.p.a. (w brzmieniu obowiązującym przed dniem
1 września 2004 r.) przez przyjęcie, że szkoda powódki wywołana niemożnością
uzyskania prawa użytkowania wieczystego całej nieruchomości wraz z prawem
własności całego budynku nie powstała, ponieważ zawierała się w szkodzie
spowodowanej wydaniem bezprawnej decyzji z 1969 r. Wnosiła o uchylenie
w całości wyroku Sądu Apelacyjnego oraz o uchylenie w całości wyroku Sądu
Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi l instancji,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany wniósł o jej oddalenie oraz
zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego kosztów postępowania kasacyjnego
według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego na rzecz
Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa na podstawie art. 11
ust. 3 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa
(Dz.U. nr 169, póz. 1417 ze zm.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 361 § 1 k.c. wyznacza granice odpowiedzialności
odszkodowawczej osoby odpowiedzialnej za szkodę poprzez określenie kryteriów,
według których selekcjonować należy następstwa działania szkodzącego
jako podlegające bądź niepodlegające naprawieniu. Odpowiedzialność
odszkodowawcza co do zasady ograniczona jest do normalnych następstw
działania (zaniechania) wskazanego jako przyczyna szkody, to znaczy do
następstw, które – oceniane obiektywnie, z uwzględnieniem wszystkich
okoliczności indywidualnego przypadku i zasad doświadczenia życiowego -
normalnie, a więc zwykłe i z wysokim prawdopodobieństwem powstają jako typowa
konsekwencja określonego zdarzenia szkodzącego. Badany związek przyczynowy
może być strukturą złożoną, wieloczłonową, w której jedno zdarzenie stworzyło
warunki do wystąpienia kolejnego, a szkodę spowodowało dopiero ostatnie
5
zdarzenie w ciągu zdarzeń, aby jednak można było uznać, że zdarzenie
powodujące szkodę spełnia wymaganie normalnego powiązania z przyczyną
sprawczą konieczne jest, aby poszczególne człony stanowiły łańcuch, w którym
ogniwa pozostają ze sobą w takim związku przyczynowo - skutkowym
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 1952, C 584/52, PiP 1953/8-
9/366 i z dnia 21 czerwca 1960 r., I CR 592/59, OSNC 1962/3/84, wyroki tego Sądu
z dnia 4 listopada 1977 r., II CR 355/77, OSNC 1978/11/205, .z dnia 27 listopada
2002 r., I CKN 1215/00, baza Lex nr 78330, z dnia 8 grudnia 2005 r., III CK 298/05,
baza Lex nr 172174, z dnia 14 grudnia 2004 r., II CK 249/04, baza Lex nr 284685,
z dnia 4 października 2012 r., I CSK 665/11, baza Lex nr 1228533, a także z dnia
21 czerwca 2013 r., I CSK 637/12, baza Lex nr 1324951).
Wskazaną przez powódkę podstawą szkody, polegającej na trwałej utracie
praw do części lokali i nieuzyskaniu prawa użytkowania wieczystego części
nieruchomości, są uznane ex post za wydane z naruszeniem prawa decyzje
administracyjne z lat 70-tych o sprzedaży lokali, umożliwiające zbycie przez Skarb
Państwa najemcom nieruchomości lokalowych wydzielonych w budynkach
poprzedników prawnych powódki, przejętych bezprawnie na podstawie przepisów
dekretu z 1945 r. Zdaniem Sądu Apelacyjnego nie mogą one stanowić źródła
szkody, ponieważ tę wywołała wcześniejsza decyzja z 1969 r., wydana na
podstawie art. 7 ust. 1 i art. 8 dekretu z 1945 r., odmawiająca prawomocnie
poprzednikom powódki ustanowienia prawa wieczystej dzierżawy (użytkowania
wieczystego), a jednocześnie odbierająca im prawo własności budynków. Jeśli zaś
powódka szkodę taką już poniosła, nie mogła jej doznać powtórnie w wyniku
późniejszego (już po pozbawieniu praw do nieruchomości) wydzielenia
i rozprzedania nieruchomości lokalowych wraz z odpowiednim udziałem w prawach
do gruntu. Rozumowanie to jednak pomija skutek jaki spowodowało stwierdzenie
nieważności decyzji Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 25 czerwca 1969 r.
W piśmiennictwie i orzecznictwie dominuje pogląd, że stwierdzenie nieważności
decyzji usuwa z mocą wsteczną wszystkie konsekwencje prawne jej wydania.
W rozpatrywanym stanie faktycznym oznacza to, że bieg zdarzeń oceniać należy
tak, jakby decyzja ta nie zapadła i nie spowodowała zmian w sytuacji prawnej
powódki i jej brata (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2003 r.,
6
III CZP 6/03, OSNC 2004/1/4). Uprawnionym po 1969 r. nadal więc przysługiwało
roszczenie o ustanowienie prawa wieczystej dzierżawy (użytkowania) i prawo
własności budynków na nieruchomości. Wniosek złożony w oparciu o art. 7 ust. 1
dekretu z 1945 r. został ostatecznie rozpatrzony decyzją z dnia 31 grudnia 2004 r.
Z jego treści wynika, że wniosek był uzasadniony i powinien zostać uwzględniony,
co oznaczałoby uzyskanie przez powódkę praw w zakresie przewidzianym w art. 5 i
art. 7 ust. 1 dekretu z 1945 r., do czego jednak nie doszło z przyczyn leżących po
stronie Skarbu Państwa, który sprzedał - wykonując własne decyzje - część lokali
i udziały w wieczystym użytkowaniu nieruchomości gruntowej najemcom tych lokali,
wywołując w ten sposób nieodwracalne zmiany w stanie prawnym nieruchomości.
Niewątpliwie działanie Skarbu Państwa było konsekwencją wydania w 1969 r.
decyzji na postawie art. 7 ust. 1 i 8 dekretu z 1945 r., w oparciu o którą
Skarb Państwa uznawał siebie za właściciela nieruchomości w pełnym zakresie.
Analizę związków przyczynowo-skutkowych poszczególnych zdarzeń oceniać
jednak należy według stanu z dnia wyrokowania, co oznacza, że nie można
pominąć faktu usunięcia z mocą wsteczną wszystkich skutków prawnych
stwierdzenia nieważności decyzji z 1969 r. Z tej perspektywy, zbycie lokali
najemcom wywołało szkodę w majątku powódki, ponieważ do tej pory pozostawała
właścicielką budynków (a więc także znajdujących się w nich lokali) i miała
uzasadnione roszczenie o ustanowienie na jej rzecz prawa użytkowania
wieczystego nieruchomości, które z chwilą zbycia praw do nieruchomości
lokalowych i powiązanych z nimi praw do gruntu utraciła bezpowrotnie. Wydanie
decyzji o sprzedaży lokali było koniecznym etapem postępowania w sprawie
sprzedaży lokali w budynkach należących do Skarbu Państwa, bez wydania tych
decyzji i ich przedłożenia przy zawieraniu umowy notarialnej do sprzedaży lokali by
nie doszło (art. 15a w zw. z art. 18 ust. 4 ustawy z dnia 14 lipca 1961 r.
o gospodarce terenami w miastach i osiedlach – tekst jedn. Dz.U. z 1969 r., Nr 22,
poz. 159 ze zm. i § 9, § 10 i § 11 rozporządzenia Ministra Gospodarki Komunalnej
z dnia 18 maja 1970 r. w sprawie trybu oddawania w użytkowanie wieczyste
terenów państwowych i sprzedaży położonych na nich budynków – Dz.U. Nr 13,
poz. 120 ze zm.).
7
Sąd Apelacyjny przyjął jednak inne założenie i rozważył powiązania
przyczynowo-skutkowe pomiędzy szkodą wskazywaną przez powódkę
a wydaniem decyzji o sprzedaży lokali z pominięciem konsekwencji stwierdzenia
nieważności decyzji z dnia 25 czerwca 1969 r. dla oceny zdolności wywołania
szkody w majątku powódki przez wydanie decyzji o sprzedaży. Tymczasem
prawidłowa wykładnia art. 361 § 1 i 2 k.c. wymagała uwzględnienia wszystkich
okoliczności występujących w obiektywnie rekonstruowanym i ocenianym ciągu
powiązań między przyczyną wskazywaną jako sprawcza a szkodą.
To, że określona szkoda może być uznana za normalne następstwo więcej niż
jednej przyczyny, przy czym przynajmniej niektóre z tych przyczyn stanowią
zdarzenia uzasadniające odpowiedzialność odszkodowawczą (w tym wypadku -
różne bezprawne decyzje administracyjne) nie pozbawia poszkodowanego prawa
wyboru okoliczności faktycznych, z których wywodzi swoje roszczenie.
Nie uzasadnia też obaw o nadużycie prawa dochodzenia roszczeń, które - oparte
na wybranej podstawie - nie uległy przedawnieniu, podczas kiedy dochodzone
w oparciu o inną podstawę faktyczną byłyby przedawnione.
Z tych względów zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika
z treści art. 39821
w zw. z art. 391 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.