Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 26/14
UCHWAŁA
Dnia 6 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie ze skargi dłużnika R.O. na czynność Komornika Sądowego przy Sądzie
Rejonowym w W. w przedmiocie ustalenia kosztów postępowania egzekucyjnego w
sprawie […]
przy uczestnictwie wierzyciela P. I. S. w Luksemburgu
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 6 czerwca 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w S.
postanowieniem z dnia 14 lutego 2014 r.
"1. Czy w świetle art. 30 ust. 2 w zw. z art. 33 ust. 1 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (tekst jedn.
Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376 ze zm.) aplikant komorniczy
w sprawie o świadczenie pieniężne, nie przekraczające kwoty
stanowiącej równowartość stukrotnego przeciętnego wynagrodzenia
miesięcznego w gospodarce narodowej w roku poprzednim,
w rozumieniu art. 33 ust. 1 ustawy, do skutecznego dokonania
czynności egzekucyjnych, w tym wydania postanowienia o ustaleniu
kosztów i zakończeniu postępowania, powinien legitymować się
upoważnieniem komornika do dokonania konkretnej czynności
egzekucyjnej czy też wystarczy upoważnienie ogólne do czynności
egzekucyjnych w danej sprawie?
2. W sytuacji gdy ogólne upoważnienie jest niewystarczające, czy
czynność dokonana na podstawie takiego upoważnienia jest
czynnością istniejącą, czy też wadliwą podlegającą uchyleniu?"
podjął uchwałę:
Upoważnienie aplikanta komorniczego przez komornika
sądowego na podstawie art. 30 ust. 2 w związku z art. 33 ust. 1
2
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych
i egzekucji (jedn. tekst: Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376 ze zm.)
do samodzielnego wykonywania określonych czynności
egzekucyjnych nie obejmuje wydania postanowienia o ustaleniu
kosztów egzekucji i zakończeniu egzekucji. Takie postanowienie
podpisane przez aplikanta komorniczego jest nieistniejące.
3
UZASADNIENIE
W sprawie o egzekucję świadczenia pieniężnego w wysokości 826,16 zł
komornik sądowy przy Sądzie Rejonowym w G. upoważnił aplikanta komorniczego
na podstawie art. 30 ust. 2 w związku z art. 33 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 sierpnia
o komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz.U. z 2011 r., Nr 231, poz. 137
ze zm., dalej: „u.k.s.e.” lub „ustawa o komornikach”) do dokonania w tej sprawie
czynności egzekucyjnych, niezbędnych dla prawidłowego postępowania
egzekucyjnego.
W dniu 9 października 2012 r. wydane zostało postanowienie o ustaleniu
kosztów postępowania egzekucyjnego, z wyszczególnieniem opłat, wydatków i ich
wysokości, obciążeniu nimi dłużnika oraz o zakończeniu postępowania
egzekucyjnego. W komparycji postanowienia jako wydający je wpisany został
komornik, natomiast jego sentencję i uzasadnienie podpisał aplikant komorniczy,
powołując się na upoważnienie komornika.
Sąd Rejonowy oddalił skargę dłużnika na to postanowienie, w której
kwestionował on obciążenie go obowiązkiem ponoszenia kosztów egzekucyjnych.
W zażaleniu dłużnik podniósł zarzut niezastosowania przez Sąd Rejonowy
art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. i nieuwzględniania, że
ryzyko niecelowego wszczęcia egzekucji obciąża wierzyciela.
Przy rozpoznawaniu zażalenia Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości,
którym dał wyraz w przedstawionym zagadnieniu prawnym. Dotyczą one kwestii
dopuszczalności podejmowania przez aplikanta komorniczego czynności
w postępowaniu egzekucyjnym, sposobu upoważniania go przez komornika do ich
wykonania i skutków podjęcia czynności na podstawie nieprawidłowego
upoważnienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W części trzeciej Kodeksu postępowania cywilnego zamieszczone zostały
przepisy regulujące postępowanie egzekucyjne. Zgodnie z art. 758 k.p.c.
prowadzenie spraw egzekucyjnych należy do właściwości sądów rejonowych
i działających przy nich komorników. Określenie rozumienia „sprawy egzekucyjne”
nie zostało dokonane ani w wymienionym przepisie, ani w dalszych uregulowaniach
4
tej księgi. W doktrynie i orzecznictwie jego znaczenie wyjaśniane jest przez
odniesienie do treści art. 1 k.p.c., skoro postępowanie egzekucyjne ma na celu
wyegzekwowanie świadczenia objętego tytułem wykonawczym, wydanym przez
sąd w sprawie cywilnej. Przyjmowane jest zatem, że sprawami egzekucyjnymi,
w rozumieniu art. 758 k.p.c., są sprawy dotyczące przymusowego wykonania
tytułów wykonawczych, wydanych przez sąd w sprawach z zakresu prawa
cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy, jak również w innych
sprawach, do których stosuje się przepisy kodeksu postępowania cywilnego, przy
użyciu środków przymusu przewidzianych w części trzeciej kodeksu postępowania
cywilnego oraz wyjątkowo, stosownie do art. 773 § 1 k.p.c., sprawy należące do
właściwości administracyjnych organów egzekucyjnych.
Czynności egzekucyjne z zasady należą do komorników, a kompetencja
sądu ograniczona została do tych czynności egzekucyjnych, które wskazują
przepisy szczególne (art. 759 § 1 k.p.c.). Poza funkcją organu egzekucyjnego sąd
wykonuje nadzór nad komornikami (art. 759 § 2 k.p.c.), polegający na dbaniu
o prawidłowy tok postępowania i legalność podejmowanych działań.
Czynności podejmowane w postępowaniu egzekucyjnym obejmują,
wyodrębnione w doktrynie, przy uwzględnieniu swoistych cech i funkcji jakie
realizują w tym postępowaniu, dwie kategorie: czynności egzekucyjne i czynności
postępowania egzekucyjnego. W przepisach kodeksu postępowania cywilnego
normujących postępowanie egzekucyjne ani w zamieszczonych w ustawie
o komornikach sądowych i egzekucji, nie zostało wyjaśnione rozumienie tych pojęć,
a ma ono znaczenie dla skonkretyzowania czynności, które komornik, co do zasady
uprawniony i zobowiązany do osobistego ich wykonywania, może zlecić asesorowi
lub przekazać aplikantowi, na podstawie upoważnienia.
W doktrynie podejmowane były liczne próby zdefiniowania pojęcia
„czynności egzekucyjne”, które doprowadziły do wypracowania cech tego rodzaju
aktywności, prowadzących do konkluzji, że czynnością egzekucyjną jest każde
określone co do czasu, formy, miejsca i treści działanie (faktyczne i prawne)
powołanego do tego organu, na podstawie przyznanych mu władczych uprawnień,
dla zaspokojenia wierzyciela, podejmowane w stosunku do osób podlegających
5
egzekucji, wyróżniające się stosowaniem środków przymusu, podjęte w toczącej
się egzekucji sądowej, ściśle z nią związane i wywołujące skutki w jej ramach.
Czynnościami postępowania egzekucyjnego to działania organu
egzekucyjnego podejmowane przed wszczęciem egzekucji lub poza nią, mające na
celu zapewnienie prawidłowej formy wniosku o przeprowadzenie egzekucji, żądanie
złożenia wyjaśnień, wysłuchanie stron, podjęcie decyzji w formie postanowień
w przedmiocie zawieszenia, umorzenia postępowania, ustalenia kosztów
postępowania egzekucyjnego, działania związane ze zbiegiem egzekucji
administracyjnej i sądowej, dotyczące złożenia uzyskanego w egzekucji przedmiotu
świadczenia do depozytu sądowego lub na rachunek depozytowy sądu,
podejmowane przez sąd działania nadzorcze nad czynnościami komornika.
Stanowią one niezbędne uzupełnienie czynności egzekucyjnych, ponieważ
w pośredni sposób umożliwiają doprowadzenie egzekucji do zamierzonego celu.
Działania uczestników postępowania uznawane są za czynności procesowe.
Uregulowanie art. 2 ust. 1 zdanie pierwsze u.k.s.e. odnosi się do art. 759 § 1
k.p.c. i określa domniemanie kompetencji komornika do wykonywania czynności
egzekucyjnych, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w innych ustawach.
Z treści art. 2 ustępu drugiego wynika obowiązek osobistego wykonywania tych
czynności przez komornika i możliwość, wykonywania ich przez inne podmioty, jeśli
zezwoli na to przepis prawa. Odnosi się ono do przepisów art. 30 ust. 2 art. 33, art.
oraz art. 36 u.k.s.e.
Zgodnie z art. 30 ust. 2 u.k.s.e., do samodzielnego wykonywania
określonych czynności egzekucyjnych, do których upoważniony jest asesor
komorniczy, może być upoważniony przez komornika aplikant komorniczy po
upływie roku od dnia rozpoczęcia aplikacji komorniczej. Upoważnienie powinno być
dokonane w formie pisemnej i wskazywać te czynności.
W art. 33 u.k.s.e. przewidziane zostało uprawnienie komornika do zlecenia
asesorowi komorniczemu przeprowadzenia egzekucji w sprawach o świadczenie
pieniężne oraz w sprawach o zabezpieczenie roszczenia pieniężnego, przy
uwzględnieniu określonej wysokości świadczenia i roszczenia, a w innych
sprawach (ust. 2) dokonanie określonych czynności, z wyłączeniem wskazanych
w punktach 1 do 6. Z zakresu wskazanych czynności, które komornik może zlecić
6
asesorowi komorniczemu wynika, że wyszczególnienie czynności ma charakter
wyczerpujący. W sprawach objętych ust. 1 może on wykonywać wszystkie
czynności egzekucyjne, a wyłączenie egzekucji z nieruchomości oraz podjęcia
działań wymienionych w ust. 2 dotyczy czynności uznanych przez ustawodawcę za
mogące stwarzać trudności, z uwagi na skomplikowany charakter lub dużą wartość
świadczenia. Nie ma przeszkód do określenia przez komornika węższego zakresu
uprawnienia asesora komorniczego.
Skoro art. 30 ust. 2 u.k.s.e. przewiduje możliwość samodzielnego
wykonywania przez aplikanta komorniczego konkretnych („określonych”) czynności
egzekucyjnych, to komornik nie może upoważnić go do dokonania czynności
należących do kategorii czynności postępowania egzekucyjnego, w tym wydania
postanowienia o ustaleniu kosztów postępowania egzekucyjnego. Powoływanie się
zatem przez aplikanta komorniczego, przy podejmowaniu czynności należącej do
zakresu czynności postępowania egzekucyjnego, na upoważnienie udzielone mu
przez komornika nie mogło odnieść zamierzonego skutku. Ponadto ogólnie
sformułowane upoważnienie nie określało uprawnienia do wydania postanowienia
o ustaleniu kosztów egzekucji. Postanowienie w tej kwestii może w zasadzie być
wydane dopiero po zakończeniu egzekucji albo pewnego etapu postępowania
egzekucyjnego. Za czynność egzekucyjną o charakterze faktycznym uznawane jest
natomiast ściągnięcie kosztów, dokonywane wraz z dochodzonym roszczeniem
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP37/11, OSNC 2012,
nr 3, poz. 32).
Wykonywanie czynności egzekucyjnych przez aplikanta komorniczego
stanowi wyjątek od obowiązku osobistego ich wypełniania przez komornika,
a zatem upoważnienie powinno być ściśle określone. Wskazanie „określonych
czynności egzekucyjnych” oraz zastrzeżenie pisemnej formy upoważnienia
oznacza, że upoważnienie powinno określać czynności, które aplikant może
wykonywać. Nie spełnia tych wymagań stwierdzenie, że upoważnienie dotyczy
„czynności egzekucyjnych, niezbędnych do prawidłowego postępowania
egzekucyjnego w niniejszej sprawie” W ramach zatem spraw określonych w art. 33
ust. 1 i 2 u.k.s.e., zleconych asesorowi i aplikant nie może być upoważniony do
podjęcia postanowienia o ustaleniu kosztów egzekucyjnych. Podkreślenia wymaga
7
również, że wydanie postanowienia o ustaleniu kosztów postępowania
egzekucyjnego należy do czynności o charakterze orzeczniczym, które może
wykonywać jedynie ustawowo upoważniony organ egzekucyjny i z tych względów
nie jest możliwe przekazanie tej kompetencji osobie, która nie jest takim organem.
Nie może zastąpić komornika w podjęciu tej czynności aplikant komorniczy.
Wskazuje na to treść art. 770 zdanie trzecie k.p.c., stwierdzając, że komornik ustala
koszty egzekucji postanowieniem, jeżeli przeprowadzenie egzekucji należy do
niego, a nie do sądu, stosownie do art. 759 § 1 k.p.c. Nie ma także podstaw do
przyjęcia, że samodzielną czynnością aplikanta mogłoby być podpisanie
postanowienia o ustaleniu kosztów egzekucji, w którego komparycji wpisany jest
komornik jako wydający to postanowienie.
Dopuszczalność wykonywania czynności egzekucyjnych przez aplikanta
komorniczego podyktowana była względami szkoleniowymi, praktycznym
przyuczaniem się do wykonywania zadań komornika. Stosownie do § 3
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 grudnia 2007 r. w sprawie
organizacji i przebiegu aplikacji komorniczej (Dz.U. Nr 244, poz. 1804 ze zm.)
aplikant komorniczy odbywa praktykę u komornika, której celem jest zapoznanie się
z całokształtem czynności należących do zakresu obowiązków komornika,
w szczególności przygotowuje projekty dokumentów sporządzanych
w poszczególnych sprawach przez komornika sadowego. Przyznanie mu
uprawnienia do wykonania samodzielnie określonych czynności stanowi kolejny,
zaawansowany etap szkolenia. Aplikant może również wykonywać czynności
związane z obsługą kancelarii komorniczej o charakterze technicznym, w ramach
łączącej go z komornikiem umowy o pracę (art. 36 ust. 2 u.k.s.e.), bez
upoważnienia ze strony komornika.
Zgodnie z treścią art. 324 § 3 k.p.c. sentencję wyroku podpisuje cały skład
sądu. W odniesieniu do uzasadnienia wyroku obowiązek taki przewiduje art. 330
k.p.c., z uwzględnieniem przewidzianych wyjątków. Do postanowień stosuje się
odpowiednio te same zasady, stosownie do art. 361 k.p.c., z tym, że postanowienie
wydane na posiedzeniu niejawnym, zgodnie z art. 358 k.p.c., wiąże sąd od chwili,
w której zostało podpisane wraz z uzasadnieniem. Uregulowania te są wyrazem
obowiązku sądu jako organu uprawnionego do wydawania orzeczeń i w tym
8
podejmowania osobiście czynności prowadzących do skonstruowania prawnie
skutecznego orzeczenia. Z ogólnego odesłania przewidzianego w art. 13 § 2 k.p.c.,
wynika, że przepisy o procesie, trybie postępowania cywilnego wyczerpująco
uregulowanego, stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowania
cywilnego, jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Oznacza to, że zasady
dotyczące wymagania podpisywania orzeczeń stosuje się także wprost do
postanowień wydawanych przez komornika. Dotyczy to również postanowienia
o ustaleniu kosztów egzekucji, skoro art. 770 zdanie trzecie k.p.c. wskazuje na
niego jako organ egzekucyjny w sprawie należącej do jego kompetencji.
Złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie urzędowym (art. 244 § 1
k.p.c.), do których należą orzeczenia wydawane w postępowaniu cywilnym, w tym
i w postępowaniu egzekucyjnym, lub na dokumencie prywatnym (art. 245 k.p.c.),
przez osobę uprawnioną do sporządzenia dokumentu, decyduje o jego
autentyczności i mocy prawnej, oznacza zgodność treści dokumentu z wolą osoby
podpisującej. Podpis złożony pod orzeczeniem wydanym przez sąd, jak i pod
postanowieniem wydanym przez komornika, należy do elementów konstrukcyjnych
orzeczenia. Łączy się z nim wiarygodność dokumentu i przyjęcie przez
podpisującego odpowiedzialności za treść i skutki orzeczenia. Brak podpisu osoby
wskazanej jako sporządzająca dokument, uniemożliwia uznanie go za dokument
urzędowy. Podpisanie sentencji orzeczenia przez cały skład orzekający,
a w odniesieniu do postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym także
uzasadnienia, jest wymaganiem bezwzględnym (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 18 kwietnia 1979 r., III CRN 60/79, niepubl.; uzasadnienie uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 7 lutego 1997 r., III CZP 125/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 5).
W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2000 r., III CZP 29/00,
OSNC 2001, nr 2, poz. 25 wyrażony został pogląd, podzielony przez skład Sądu
Najwyższego rozpoznający przedstawione zagadnienie prawne, że wyrok, którego
sentencji skład sądu nie podpisał, nie istnieje w znaczeniu prawno-procesowym,
także wówczas, gdy został ogłoszony. Sąd Najwyższy podkreślił, że pogląd ten
dotyczy braku podpisów sędziów pod sentencją wyroku, zaaprobowany został
również w postanowieniu z dnia 4 kwietnia 2003 r., III CZP 10/03, niepubl.)
Nie prowadzi jednak do odmiennej oceny sytuacja, w której orzeczenie podpisane
9
zostało przez sędziego, który nie brał udziału w wydaniu orzeczenia (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2007 r., IV CSK 366/06, niepubl.), przez osobę
nieposiadającą kompetencji do wydania orzeczenia, brak strony przeciwnej, czy
niespełnianie przez orzeczenie elementarnych składników, przewidzianych
w ustawie.
Przedstawione reguły mają również zastosowanie do postanowień
wydawanych przez komornika jako organ egzekucyjny. Podpisanie postanowienia
przez osobę niewymienioną w komparycji jako wydająca je i nie mającej do tego
kompetencji, sprawia, że postanowienie takie nie może być ocenione jako
orzeczenie wydane przez właściwy organ i ma moc dokumentu urzędowego.
Powołanie się przez podpisującego na upoważnienie udzielone przez osobę
uprawnioną, nie sanuje braku dotyczącego bezwzględnego wymagania. Komornik
nie może powierzyć kompetencji przyznanej mu przez ustawę innej osobie, wobec
braku upoważnienia w ustawie w tej kwestii. Wydanie postanowienia przez innego
komornika lub asesora komorniczego mogłoby mieć miejsce po wyznaczeniu ich
zastępcą komornika, stosownie do art. 27 u.k.s.e. Nie dotyczy to jednak zastępstwa
w złożeniu podpisu pod postanowieniem, w którego komparycji został wymieniony
komornik jako wydający postanowienie. Ograniczony zakres czynności
egzekucyjnych, do wykonywania których komornik może upoważnić aplikanta
komorniczego nie obejmował i nie mógł obejmować wydania postanowienia
o ustaleniu kosztów egzekucji ani składania podpisu na nim. Z tego względu
postanowienie komornika podpisane przez aplikanta komorniczego nie spełnia
bezwzględnych wymagań, pozwalających na uznanie go za dokument będący
postanowieniem uprawnionego organu, istniejący w znaczeniu prawno-
procesowym. Nie ma znaczenia dla takiej oceny wskazanego postanowienia fakt,
że komornik zlecił asesorowi komorniczemu przeprowadzenie egzekucji w tej
sprawie.
Utrwalone zostało w doktrynie i orzecznictwie sądowym zapatrywanie (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2000 r., III CZP 29/00), podzielone
przez skład sędziów rozpoznających przedstawione zagadnienie prawne, że
niedopuszczalny jest środek odwoławczy od nieistniejącego orzeczenia, podobnie,
jak i w innych przypadkach tego rodzaju sytuacji (por. postanowienia Sądu
10
Najwyższego z dnia 28 maja 1998 r., III CKN 409/98; z dnia 14 maja 2004 r., IV CK
324/03; z dnia 16 stycznia 2009 r., V CZ 88/08, niepublikowane).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę wyrażoną
w sentencji.