Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PZ 6/14
POSTANOWIENIE
Dnia 10 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. N. i J. L.
przeciwko M. W.
o wynagrodzenie za pracę i zwrot kosztów używania samochodu prywatnego do
celów służbowych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 czerwca 2014 r.,
zażalenia powodów od wyroku Sądu Okręgowego w L.
z dnia 11 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i pozostawia Sądowi Okręgowemu
w L. rozstrzygnięcie o kosztach postępowania zażaleniowego.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 17
stycznia 2013 r. zasądził od pozwanego M. W. na rzecz powoda M. N. kwotę 9.952
zł tytułem wynagrodzenia za pracę netto wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1
listopada 2010 r. do dnia zapłaty i kwotę 4.337 zł tytułem zwrotu kosztów używania
samochodu prywatnego do celów służbowych wraz z ustawowymi odsetkami od
dnia 1 listopada 2010 r. do dnia zapłaty, zaś na rzecz powoda J. L. kwotę
21.549,40 zł tytułem wynagrodzenia za pracę netto wraz z ustawowymi odsetkami
2
od dnia 1 listopada 2010 r. do dnia zapłaty i oddalił jego powództwo w pozostałej
części, obciążając stronę pozwaną kosztami postępowania.
Na skutek apelacji pozwanego, Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych wyrokiem z dnia 11 grudnia 2013 r. uchylił zaskarżone orzeczenie i
przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu – Sądowi Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach procesu za drugą instancję.
W ocenie Sądu drugiej instancji, Sąd Rejonowy nie rozpoznał istoty sprawy.
Nie dokonał bowiem właściwej oceny zgłoszonych roszczeń, gdyż nie odniósł się w
żaden sposób do istotnej modyfikacji żądań pozwu, dokonanej przez pełnomocnika
powodów pismem z dnia 13 lutego 2012 r. Wobec wcześniej zajmowanego przez
powodów stanowiska a także treści rozszerzonego powództwa, wątpliwy staje się
przedmiot sporu - zakres roszczenia o wynagrodzenie (za jaki okres, w jakiej
wysokości). W obliczu nieprecyzyjnego określenia przedmiotu sporu i zmian w tym
zakresie, które wystąpiły w toku postępowania, nie sposób odpowiedzieć na to
pytanie stanowczo i jednoznacznie.
Sąd Okręgowy stwierdził, że zaniechanie prowadzenia przez pracodawcę
ewidencji czasu pracy załogi nie oznacza równocześnie, iż każdorazowo i
bezkrytycznie należy przyjmować za miarodajną w tym zakresie wersję
przedstawianą przez pracownika. W niniejszym przypadku Sąd Rejonowy dokonał
dowolnej a nie swobodnej oceny materiału dowodowego, nie zauważając
niekonsekwencji stanowiska powodów w kwestii przepracowanego czasu pracy i
wypłaconego im przez pracodawcę wynagrodzenia oraz niespójności zeznań
świadków w tym zakresie. W sytuacji, gdy wydanie wyroku przez sąd odwoławczy
wymagałoby przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości, należy
uchylić zaskarżone orzeczenie pierwszoinstancyjne. Rozpoznając ponownie
sprawę Sąd Rejonowy powinien wezwać powodów do sprecyzowania żądania
pozwu tak, aby czyniło ono zadość wymaganiu art. 187 k.p.c. W celu dokonania
prawidłowych ustaleń Sąd ten przeprowadzi następnie dowody wskazane przez
strony oraz przesłucha ponownie strony i świadków na okoliczności powołane w
uzasadnieniu wyroku, a także przeprowadzi inne dowody, które uzna za celowe dla
wyjaśnienia spornych kwestii i oceni wiarygodność oraz moc owych dowodów.
3
Zdaniem Sądu Okręgowego, w sprawie doszło do nierozpoznania istoty
sprawy i brak jest podstaw do uznania, by Sąd pierwszej instancji prawidłowo
zastosował przepisy prawa materialnego, a zgromadzone dotychczas dowody nie
pozwalają na merytoryczne rozstrzygnięcie sporu.
Powyższy wyrok został zaskarżony zażaleniem przez powodów.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucili naruszenie przepisów prawa materialnego:
1/ art. 94 § 9a k.p., art. 149 § 1 k.p., art. 6 k.c.; 2/ art. 80 k.p. i art. 78 § 1 i 2 k.p.;
3/ art. 29 § 2 i 3 k.p., art. 6 k.c.; 4/ błędne przyjęcie, że Sąd Rejonowy dokonał
istotnych ustaleń faktycznych w sposób sprzeczny z zebranym w sprawie
materiałem dowodowym; 5/ dokonanie istotnych ustaleń faktycznych w sposób
sprzeczny z zebranym w sprawie materiałem dowodowym. Ponadto zaskarżonemu
wyrokowi zarzucono naruszenie przepisów postępowania: 1/ art. 132 § 1 k.p.c., art.
371 k.p.c.; 2/ art. 193 § 1 k.p.c., art. 217 k.p.c.; 3/ art. 193 § 1 k.p.c., art. 217 k.p.c.;
4/ art. 212 k.p.c. i art. 299 k.p.c.; 5/ art. 233 § 2 k.p.c.; 6/ art. 386 § 4 k.p.c.; 7/ art.
233 § 2 k.p.c.; 8/ art. 328 k.p.c.
Żalący się wnieśli o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku oraz
umorzenie postępowania przed Sądem drugiej instancji, a ponadto o zasądzenie od
pozwanego na ich rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego
według norm przepisanych przed Sądem drugiej instancji oraz w postępowaniu
zażaleniowym przed Sądem Najwyższym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Treść zarzutów podniesionych przez żalących powoduje konieczność
wyjaśnienia celu regulacji wprowadzonej do Kodeksu postępowania cywilnego
przez art. 1 pkt 39 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks
postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 233, poz. 1381 -
dalej: "ustawa nowelizująca") oraz zakresu kognicji Sądu Najwyższego przy
rozpoznawaniu nowego środka odwoławczego.
Powołanym przepisem w art. 3941
k.p.c. nadano nowe brzmienie § 1 i 3, a
ponadto dodano § 11
, zgodnie z którym zażalenie do Sądu Najwyższego
przysługuje także w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu
4
pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Znowelizowany art. 3941
k.p.c. stosuje się do zaskarżania orzeczeń wydanych po
dniu 3 maja 2012 r. (art. 9 ust. 6 i art. 11 ustawy nowelizującej). W uzasadnieniu
projektu ustawy nowelizującej podkreślono, że według założeń obecnego modelu
postępowania cywilnego, druga instancja stanowi instancję merytoryczną, w
ramach której rozstrzygnięcie sprawy powinno nastąpić ex novo i zakończyć się
podjęciem merytorycznego rozstrzygnięcia kończącego spór między stronami. Zbyt
częste uciekanie się do uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji z równoczesnym
przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania prowadzi do wypaczenia tego
założenia i przedłużenia postępowania, w związku z czym celowe jest zapewnienie
Sądowi Najwyższemu możliwości kontroli tego rodzaju rozstrzygnięć (zob. Druk
Sejmowy nr 4332, VI kadencji).
Istotnie, postępowanie apelacyjne ma charakter merytoryczny, co oznacza,
że sąd drugiej instancji nie może ograniczać się do oceny zarzutów apelacyjnych,
lecz musi - niezależnie od ich treści - dokonać ponownych własnych ustaleń, a
następnie poddać je ocenie pod kątem prawa materialnego (zob. uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07,
OSNC 2008 nr 6, poz. 55). Zasadne wniesienie apelacji powinno zatem prowadzić
przede wszystkim do wydania orzeczenia reformatoryjnego, a wyjątkowo tylko
orzeczenia kasatoryjnego. Z art. 386 k.p.c. wynika, że sąd drugiej instancji może
uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w
trzech wypadkach: w razie stwierdzenia nieważności postępowania (art. 386 § 2
k.p.c.), w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo, gdy
wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości
(art. 386 § 4 k.p.c.).
Rozważając charakter zażalenia wprowadzonego w art. 3941
§ 11
k.p.c., Sąd
Najwyższy już niejednokrotnie wyjaśniał, że kontrola dokonywana w ramach tego
środka powinna mieć charakter formalny, skupiający się na przesłankach uchylenia
orzeczenia sądu pierwszej instancji, bez wkraczania w kompetencje sądu in merito.
Oznacza to, że w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia na orzeczenie o
uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego
rozpoznania na podstawie art. 386 § 2 k.p.c. Sąd Najwyższy poddaje kontroli
5
prawidłowość stwierdzenia nieważności postępowania przez sąd drugiej instancji, a
jeżeli przyczyną orzeczenia kasatoryjnego były przesłanki określone w art. 386 § 4
k.p.c. - bada, czy sąd drugiej instancji prawidłowo pojmował wskazane w tym
przepisie przyczyny uzasadniające uchylenie orzeczenia sądu pierwszej instancji i
czy jego merytoryczne stanowisko uzasadniało taką ocenę postępowania sądu
pierwszej instancji. Innymi słowy, bada czy rzeczywiście sąd pierwszej instancji nie
rozpoznał istoty sprawy albo czy rzeczywiście wydanie wyroku wymaga
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości. Dokonywana kontrola ma
przy tym charakter czysto procesowy, co oznacza, że Sąd Najwyższy nie może
wkraczać w merytoryczne kompetencje sądu drugiej instancji rozpoznającego
apelację. Zażalenie przewidziane w art. 3941
§ 11
k.p.c. nie jest bowiem środkiem
prawnym służącym kontroli materialnoprawnej podstawy orzeczenia,
zarezerwowanej wyłącznie do przeprowadzenia w postępowaniu kasacyjnym. Z tej
przyczyny odmienne ujęcie zakresu kognicji Sądu Najwyższego w postępowaniu
toczącym się na skutek zażalenia przewidzianego w art. 3941
§ 11
k.p.c. trzeba
uznać za niedopuszczalne (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 25
października 2012 r., I CZ 136/12; z dnia 25 października 2012 r., I CZ 139/12; z
dnia 25 października 2012 r., I CZ 143/12; z dnia 7 listopada 2012 r., IV CZ 147/12;
z dnia 9 listopada 2012 r., IV CZ 156/12; z dnia 28 listopada 2012 r., III CZ 77/12; z
dnia 15 lutego 2013 r., I CZ 5/13; z dnia 10 kwietnia 2013 r., IV CZ 21/13 i z dnia 23
maja 2013 r., IV CZ 50/13, niepublikowane).
Skarżący, błędnie pojmując charakter wniesionego środka odwoławczego,
znaczną część zarzutów i swoich wywodów poświęcili negowaniu trafności
stanowiska Sądu Apelacyjnego w kwestiach niemających znaczenia dla
rozstrzygnięcia o zasadności niniejszego zażalenia. Z przyczyn, o których była już
mowa, zarzuty te muszą pozostać poza zakresem kontroli Sądu Najwyższego.
Ocenie podlegać może jedynie zarzut naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. W przepisie
tym zostały sformułowane dwie przyczyny uchylenia wyroku z przekazaniem
sprawy do ponownego rozpoznania. Są nimi nierozpoznanie przez sąd pierwszej
instancji istoty sprawy i konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego
w całości. Obie te przesłanki legły też u podstaw zaskarżonego orzeczenia
kasatoryjnego Sądu Okręgowego.
6
Odnośnie pierwszej z powołanych przesłanek uchylenia wyroku do
ponownego rozpoznania w orzecznictwie Sądu Najwyższego zauważa się, że
Kodeks postępowania cywilnego posługuje się pojęciem "istota sprawy" w wielu
miejscach i w różnych kontekstach normatywnych. O wdaniu się w spór lub
złożeniu wyjaśnień co do istoty sprawy jest mowa w art. 25 § 2, art. 202, 221, 1105
§ 3, art. 1124, o odpowiedzialności co do istoty sprawy - w art. 105 § 2, o orzekaniu
(rozstrzyganiu, wyrokowaniu) co do istoty sprawy - w art. 386 § 1 i 4, art. 3938
§ 2,
art. 39315
, 405, 412 § 3, art. 47714
§ 2 i 3, art. 47934
§ 2, art. 518, 5191
§ 1, art. 521,
523, 524 § 1, art. 576 § 1, a o środku zaskarżenia co do istoty sprawy - w art. 394 §
1 pkt 9. Niekiedy - jak w art. 73 § 2 i art. 81 - Kodeks posługuje się zbliżonym
znaczeniowo zwrotem "istota spornego stosunku prawnego". Ten przegląd
unaocznia, że ilekroć ustawodawca odwołuje się do pojęcia "istota sprawy", zawsze
nawiązuje do jej meritum, a więc do tych czynników postępowania, które warunkują
orzeczenia o istocie żądań i twierdzeń stron. Przeważnie ustawodawca czyni to
zresztą w celi odróżnienia zagadnień merytorycznych od kwestii czysto
procesowych (formalnych, incydentalnych, wpadkowych). "Rozpoznanie istoty
sprawy" jest pojęciem węższym niż rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy w ogóle.
Nie może być też utożsamiane ani kojarzone z rozpoznaniem tylko kwestii
formalnoprawnych. Może ono bowiem oznaczać wyłącznie zbadanie materialnej
(istotnej) podstawy żądania pozwu oraz, ewentualnie, merytorycznych zarzutów
pozwanego; a zatem a contrario, nierozpoznanie istoty sprawy to zaniechanie przez
sąd tego właśnie badania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r.,
II CKN 897/97, OSNC 1999 nr 1, poz. 22).
W judykaturze pojęcie to interpretowane jest jako wadliwość rozstrzygnięcia
polegająca na wydaniu przez sąd pierwszej instancji orzeczenia, które nie odnosi
się do tego, co było przedmiotem sprawy, bądź na zaniechaniu zbadania
materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony z powodu
bezpodstawnego przyjęcia, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa
unicestwiająca roszczenie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 23
września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC z 1999 nr 1, poz. 22; z dnia 15 lipca 1998 r.,
II CKN 838/97, LEX nr 50750; z dnia 3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, LEX nr
519260; z dnia 9 listopada 2012 r., LEX nr 1231340; z dnia 26 listopada 2012 r.,
7
I CZ 147/12, LEX nr 1284698 oraz wyroki tego Sądu z dnia 12 lutego 2002 r.,
I CKN 486/00, OSP 2003 nr 3, poz. 36; z dnia 21 października 2005 r., III CK
161/05, LEX nr 178635; z 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, OSNP 2009 nr 1-2,
poz. 2). Przykładami nierozpoznania istoty sprawy jest oddalenie powództwa przez
sąd pierwszej instancji z uwagi na przyjęcie braku legitymacji procesowej strony
albo w wyniku stwierdzenia wygaśnięcia lub przedawnienia roszczenia bez
przeprowadzenia pełnego postępowania dowodowego - w wypadku, kiedy sąd
drugiej instancji nie podzieli stanowiska o wystąpieniu tych podstaw oddalenia
żądań (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97,
OSNC 1999 nr 1, poz. 22; z dnia 14 maja 2002 r., V CKN 357/00, LEX nr 55513).
Nierozpoznanie istoty sprawy zachodzi wówczas, gdy sąd pierwszej instancji
rozstrzygnął nie o tym, co było przedmiotem sprawy lub zaniechał w ogóle
zbadania materialnej podstawy żądania; pominął całkowicie merytoryczne zarzuty
zgłoszone przez stronę; rozstrzygnął o żądaniu powoda na innej podstawie
faktycznej niż zgłoszona w pozwie; nie uwzględnił (nie rozważył) wszystkich
zarzutów pozwanego dotyczących kwestii faktycznych czy prawnych rzutujących na
zasadność roszczenia powoda.
Nie stanowi natomiast nierozpoznania istoty sprawy niewzięcie pod rozwagę
wszystkich dowodów, które mogły służyć do należytego rozpatrzenia sprawy lub
nierozważenie wszystkich okoliczności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 3 czerwca 2011 r., III CSK 330/10, LEX nr 885041), bądź wszystkich
wchodzących w grę podstaw odpowiedzialności pozwanego i nieustalenie
wysokości szkody (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2003 r., II CK
293/02, Lex Polonica nr 405129). Co do zasady zatem przez pojęcie
"nierozpoznania istoty sprawy" należy rozumieć nierozstrzygnięcie żądań stron,
czyli niezałatwienie przedmiotu sporu. W świetle wykładni językowej, systemowej i
funkcjonalnej tego zwrotu, należy przyjąć, że wszelkie inne wady rozstrzygnięcia,
dotyczące naruszeń prawa materialnego, czy też procesowego - poza
nieważnością postępowania i nieprzeprowadzeniem postępowania dowodowego w
całości - nie uzasadniają uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania. Sąd drugiej instancji władny jest we własnym zakresie uzupełnić
postępowanie dowodowe, a granice aktywności dowodowej tego sądu wyznacza
8
art. 386 § 4 k.p.c. Przepis ten jest podstawą do uchylenia wyroku sądu pierwszej
instancji i przekazania sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania, jeśli
postępowanie dowodowe w sprawie miałoby być przeprowadzone w całości.
Wracając na grunt niniejszej sprawy wypada stwierdzić, że nie została
spełniona żadna ze wskazanych w art. 386 § 4 k.p.c. przesłanek uchylenia wyroku.
Nie można bowiem łączyć nierozpoznania istoty sprawy z sugerowanym przez Sąd
drugiej instancji niedoprecyzowaniem przez powodów żądania pozwu i
nieodniesieniem się przez Sąd Rejonowy do rozszerzonego powództwa. Wbrew
stawianemu w tym zakresie zarzutowi, Sąd pierwszej instancji w uzasadnieniu
swego wyroku odniósł się zarówno do pierwotnego żądania powodów, jak i do jego
modyfikacji dokonanej pismem procesowym pełnomocnika strony z dnia 13 lutego
2012 r. Jak słusznie zauważył Sąd Okręgowy, przedmiotem niniejszego sporu jest
należne a niewypłacone przez pozwanego pracodawcę wynagrodzenie powodów
za wykonaną pracę, zaś w przypadku powoda M. N. – także zwrot kosztów podróży.
Tak też zostało ono zakwalifikowane, rozpoznane i rozstrzygnięte przez Sąd
pierwszej instancji. Jako materialno-prawną podstawę orzeczenia o roszczeniach
pozwu Sąd ten trafnie powołał art. 78 i art. 80 k.p. i poczynił ustalenia faktyczne
niezbędne dla subsumpcji tychże przepisów. Ustalenia te oparł zaś na obszernym
materiale dowodowym (w postaci dokumentów, zeznań siedmiu świadków i
przesłuchania stron), który poddał analizie, a swoją ocenę wiarygodności i mocy
poszczególnych dowodów przedstawił w pisemnych motywach wyroku. Chybiona
jest zatem teza o nierozpoznaniu przez Sąd Rejonowy istoty sprawy, skoro orzekł
on o tym, co stanowiło przedmiot sporu, nie przekraczając przy tym granic
zakreślonych przez samych powodów w pozwie i piśmie modyfikującym ich
roszczenia. Z zawartych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku wytycznych dla
Sądu Rejonowego wynika, iż przyczyną uchylenia orzeczenia
pierwszoinstancyjnego było niepodzielenie przez Sąd Okręgowy oceny już
zgromadzonego materiału sprawy oraz potrzeba powtórzenia niektórych dowodów i
ewentualnie dopuszczenia kolejnych, jakie zawnioskują strony. Żadna z tych
przesłanek nie oznacza jednak konieczności przeprowadzenia przez sąd
odwoławczy całego postępowania dowodowego i nie usprawiedliwia uchylenia
wyroku z jednoczesnym przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania.
9
Wskazane braki materiału dowodowego mogą być bowiem uzupełnione w ramach
postępowania apelacyjnego, a cały zgromadzony materiał powinien zostać
oceniony przez Sąd drugiej instancji i stanowić postawę ustaleń faktycznych
niezbędnych dla subsumpcji przepisów prawa materialnego, z których wywodzone
są żądania pozwu.
Podzielając zarzut naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 386 § 4 k.p.c. przy
ferowaniu zaskarżonego wyroku, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§ 1 w związku z
art. 3941
§ 3 k.p.c. orzekł jak w sentencji.