Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 684/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 lipca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Owczarek (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości "F." Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w W.
przeciwko T. L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 18 lipca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w G.
z dnia 24 kwietnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanego kwotę 2 700 (dwa tysiące siedemset) zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powód Syndyk masy upadłości „F.” Spółki z o.o. pozwem z dnia 28 czerwca
2012 r. wniósł o zasądzenie od pozwanego T. L. prowadzącego działalność
gospodarcza pod firmą Przedsiębiorstwo „D.” kwoty 59 472 zł. Rozpoznający
powództwo Sąd Rejonowy w E. ustalił, co następuje.
Strony pozostawały w stałych kontaktach handlowych. Powódka -
przedsiębiorca „F.” sp. z o.o. nabywała od pozwanego - przedsiębiorcy
działającego pod firmą Przedsiębiorstwo „D." T. L. towary. Powódka kupiła od
pozwanego tarcicę sosnową: - w dniu 8 października 2009 r. za kwotę 21 202,60 zł
z odroczonym terminem płatności do 7 listopada 2009 r. - w dniu 27 października
2009 r. za kwotę 22 502,60 zł z odroczonym terminem płatności do 26 listopada
2009 r. – w dniu 2 listopada 2009 r. za kwotę 15 766,10 zł z odroczonym terminem
płatności do 3 grudnia 2009 r. Cały objęty umową stron towar został wydany przez
pozwanego powódce, która nie zgłosiła żadnych zastrzeżeń.
Postanowieniem Sądu Rejonowego w P. z dnia 3 listopada 2009 r.
ogłoszono upadłość kupującego - powódki z możliwością zawarcia układu,
pozostawiając zarząd własny upadłemu nad całym jego majątkiem.
W dniu 9 listopada 2009 r. powódka zapłaciła pozwanemu kwotę 21 000 zł
za towar sprzedany w dniu 8 października 2009 r., pozostałą część tej ceny –
202,60 zł zapłaciła 18 listopada 2009 r. Nadto 26 listopada 2009 r. powódka
zapłaciła pozwanemu kwotę 22 502,30 zł za towar sprzedany w dniu
27 października 2009 r. Następnie w dniu 22 grudnia 2009 r. powódka zapłaciła
pozwanemu kwotę 15 766,19 zł za towar sprzedany 2 listopada 2009 r.
Postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2011 r. Sąd Rejonowy w P. zmienił
postępowanie upadłościowe powódki z układowego na likwidacyjne.
Stan faktyczny istotny dla rozstrzygnięcia sprawy był między stronami
bezsporny. Pozwany przyznał okoliczności dotyczące umów sprzedaży tarcicy
sosnowej oraz zapłaty, która miała miejsce po ogłoszeniu upadłości.
Wyrokiem z dnia 12 października 2012 r. Sąd Rejonowy w E. oddalił
powództwo i orzekł o kosztach postępowania.
Oddalając apelację powoda Sąd II instancji stwierdził, że Sąd Rejonowy
poczynił w sprawie prawidłowe ustalenia faktyczne, które Sąd Okręgowy podziela
3
i przyjmuje za własne. Sąd II instancji wskazał, że ustawodawca w art. 87 ustawy
z dnia 28 lutego 2003 r.- Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst: Dz. U.
z 2012, poz. 1112 ze zm., dalej p.u.n.) zabronił upadłemu i zarządcy spełniania
świadczeń wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem,
w okresie od dnia ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu do dnia
uprawomocnienia się postanowienia o zatwierdzeniu układu albo o umorzeniu
postępowania. „Spełnianie świadczeń,”o którym mowa w tym przepisie, nie stanowi
nowej czynności prawnej, a jedynie realizację zobowiązania, które powstało już
wcześniej, przed ogłoszeniem upadłości. W badanej sprawie, zobowiązanie to
powstało w dniach 8 października 2009 r., 27 października 2009 r. i 2 listopada
2009 r., tj. w dniu zawarcie przez powódkę i pozwanego umów sprzedaży, na mocy
których powódka była zobowiązana do zapłaty ceny za zakupioną tarcicę sosnową.
Termin płatności za wydany towar był jednak odroczony na okres, który nastąpił już
po ogłoszeniu upadłości przez powódkę w dniu 3 listopada 2009 r.
Należy zatem przyjąć, że wierzytelność pozwanej, która została uregulowana
przez powódkę, wynikała z ważnej czynności prawnej stron, dokonanej przed
ogłoszeniem jej upadłości z możliwością zawarcie układu. Pomiędzy powódką,
a pozwanym istniał stosunek prawny, który powstał jeszcze przed ogłoszeniem
takiej upadłości. Podstawą powstania tego stosunku prawnego była dwustronna
czynność prawna, tj. umowa sprzedaży. Treścią powstałego zobowiązania były
wzajemne świadczenia stron. Pozwany był zobowiązany do przeniesienia
własności rzeczy (tarcicy sosnowej) i jej wydania, natomiast powód do zapłaty ceny.
Czynnością prawną w niniejszej sprawie była umowa sprzedaży, zawarta przez
obie strony. Ewentualna nieważność czynności prawnej mogła zatem odnosić się
do czynności prawnej kreującej stosunek zobowiązaniowy stron, tj. zawarcia
umowy. To zaś nastąpiło jeszcze przed ogłoszeniem upadłości naprawczej w dniu
3 listopada 2009 r.
Sankcja nieważności czynności prawnej dokonanej przez upadłego
w upadłości naprawczej została przewidziana wprost w art. 77 p.u.n., w sytuacji
gdy dotyczy ona mienia wchodzącego do masy upadłości, wobec którego upadły
utracił prawo zarządu. Przepis ten dotyczy zatem tylko czynności prawnych
4
dokonanych po ogłoszeniu upadłości i nie ma zastosowania do czynności prawnych
dokonanych przed tą chwilą.
Sąd Okręgowy nie podzielił przy tym wyrażonego w doktrynie poglądu, że
naruszenie normy zawartej w art. 87 ww. ustawy, pociąga za sobą nieważność
czynności prawnej, jaką jest spłata wierzytelności, stosownie do art. 58 k.c. Spłata
wierzytelności nie stanowi bowiem nowej czynności prawnej, którą można byłoby
oceniać w kategoriach ważności bądź nieważności, a stanowi jedynie fakt
wykonania zobowiązania powstałego wskutek innej, wcześniejszej (zaistniałej
przed ogłoszeniem upadłości) i ważnej czynności prawnej.
Dodatkowym argumentem dla przedstawionej wykładni przepisu art. 87
ustawy jest fakt, że ustawodawca w art. 77 p.u.n. wprost przewidział rygor
nieważności dla czynności prawnych upadłego dotyczących mienia wchodzącego
do masy upadłości, wobec którego upadły utracił prawo zarządu. Gdyby
ustawodawca zdecydował, że konsekwencją naruszenia art. 87 p.u.n. jest
nieważność czynności spełnienia świadczenia (wynikającego z zobowiązania
powstałego przed ogłoszeniem upadłości), to zostałoby to wprost wskazane. Poza
tym zważyć należy, iż przy przyjęciu argumentacji strony powodowej konsekwencją
naruszenia art. 87 p.u.n. powinno być, zgodnie z art. 76 ust. 2 p.u.n., uchylenie
zarządu własnego upadłego i ustanowienie zarządcy, czego jednak w niniejszej
sprawie nie dokonano. Oznacza to, że sędzia komisarz i nadzorca nie stwierdzili
w postępowaniu upadłego naruszenia przewidzianego art. 76 ust. 2 Prawa
upadłościowego i naprawczego.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia przez wyrok Sądu I instancji art. 411 pkt
1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie, Sąd Okręgowy stwierdził, iż Sąd Rejonowy
wcale tego przepisu nie zastosował, a jedynie na marginesie wskazał, że nawet
gdyby uznać to świadczenie za nienależne, to i tak żądanie powódki podlegałoby
oddaleniu ze względu na treść przepisu art. 411 pkt 1 k.c. W art. 410 k.c.
ustawodawca wskazał, że przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu stosuje się
w szczególności do świadczenia nienależnego, tj. takiego, gdy ten, kto je spełnił,
nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której
świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel
5
świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do
świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
W ocenie strony powodowej zapłata przez powoda należności wynikającej
z przedmiotowego zobowiązania była w istocie świadczeniem nienależnym,
bowiem odpadła podstawa świadczenia. W apelacji powód powołał się na wyrażony
w doktrynie pogląd, że odpadnięcie podstawy świadczenia może polegać na takim
przekształceniu stosunku prawnego lub sytuacji prawnej, która zmienia zakres
i charakter świadczenia należnego drugiej stronie w taki sposób, że otrzymane już
świadczenie nie mieści się w tych ramach prawnych i uzyskuje charakter
świadczenia nienależnego. O ile przywołany pogląd, w ocenie Sądu Okręgowego,
uznać należy za słuszny, to jednak nie znajduje on zastosowania w niniejszej
sprawie. Wskazać bowiem należy, że skoro spłata wierzytelności nie została
uznana za nieważną czynność prawną, to nie odpadła podstawa prawna
świadczenia i nie miało ono charakteru świadczenia nienależnego.
Dodatkowo wskazać należy, że zgodnie z art. 410 § 1 k.c. przepisy artykułów
poprzedzających, tj. art. 405-409 k.c. o bezpodstawnym wzbogaceniu, stosuje się
w szczególności do świadczenia nienależnego. Tym samym ustawodawca wskazał,
że szczególnym rodzajem bezpodstawnego wzbogacenia jest świadczenie
nienależne. Niezbędnym zaś elementem bezpodstawnego wzbogacenia jest
uzyskanie korzyści majątkowej kosztem innej osoby. W niniejszej zaś sprawie
pozwany wydał powódce towar o wartości równej zapłacie, którą otrzymał, na
podstawie ważnej czynności prawnej, tj. umowy sprzedaży Okoliczność ta była
w niniejszej sprawie bezsporna. Tym samym nie można uznać, że pozwany po
otrzymaniu zapłaty ceny towaru był bezpodstawnie wzbogacony. W ocenie Sądu
Okręgowego przepis art. 411 pkt 1 k.c. w ogóle nie znajduje zastosowania
w niniejszej sprawie, bowiem nie doszło do bezpodstawnego wzbogacenia
pozwanego i spełnienia przez powoda świadczenia nienależnego.
Sąd Okręgowy podziela także stanowisko Sądu Rejonowego, że nawet
gdyby przyjąć, iż w sprawie doszło do świadczenia nienależnego, to żądanie
powoda i tak nie zasługiwało na uwzględnienie z uwagi na treść przepisu art. 411
pkt 1 k.c. W takiej bowiem sytuacji należałoby przyjąć, iż zarząd upadłej spółki miał
świadomość treści art. 87 p.u.n., a ewentualna okoliczność sentencji wyrok
6
przeciwna winna zostać udowodniona przez powoda. Wprawdzie to pozwany
powołuje się na treść art. 411 pkt 1 k.c., jednakże przepis art. 87 p.u.n. jest nie
tylko przepisem powszechnie obowiązującym opublikowanym w Dzienniku Ustaw,
ale stanowi podstawową regulację dotyczącą obowiązków upadłego w upadłości
z możliwością zawarcie układu. Zarząd upadłego miał w postępowaniu obowiązek
znać jego treść, skoro Sąd w postanowieniu z dnia 3 listopada 2009 r. ustanowił
zarząd własny upadłego nad całym jego majątkiem.
Dodatkowo warto podkreślić, że powódka jest przedsiębiorcą, który ubiegał
się o ogłoszenie upadłości z opcją układu. Rację ma skarżący, że użyte przez Sąd
Rejonowy określenia „zapewne” odnoszące się do faktu pouczenia powódki przez
nadzorcę sądowego o treści art. 87 Prawa upadłościowego i naprawczego jest
niefortunne, jednakże nie zmienia to faktu, że w niniejszej sprawie istniały podstawy
dla stwierdzenia istnienia domniemania faktycznego, że członkowie zarządu
upadłego istotnie znali treść art. 87 p.u.n., co oczywiście nie wykluczało dowodu
przeciwnego, powołanego jednakże przez powódkę.
Ponadto, jedynie na marginesie rozważań wskazać należy, że uznanie
w rozpatrywanej sprawie, iż świadczenie uregulowane przez powoda miało
charakter świadczenia nienależnego, a pozwany ma obowiązek jego zwrotu,
doprowadziłoby do niesprawiedliwego pokrzywdzenia interesów pozwanego, na
skutek nielojalnego działania pozostającego w upadłości powoda. W dniu
ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, pozwanemu przysługiwała
wierzytelność, z tytułu niezapłaconej ceny za wydany przed ogłoszeniem upadłości
towar. Powód, wbrew zakazowi ustanowionemu w art. 87 p.u.n., spełnił
świadczenie należne pozwanemu, wynikające z zaciągniętego przed ogłoszeniem
upadłości zobowiązania. Tym samym wierzytelność pozwanego wygasła, bowiem
powód zapłacił swój dług. Pozwany nie mógł zatem zgłosić swojej wierzytelności
w terminie wskazanym w punkcie 6 postanowienia z dnia 3 listopada 2009 r.
ogłaszającego upadłość powódki, bowiem wobec zapłaty, wierzytelność ta nie
istniała. Żądanie zwrotu tego świadczenia, jako nienależnego, byłoby niezgodne
z zasadą lojalnego postępowania w stosunku do siebie stron obrotu
gospodarczego.
7
Powód w skardze kasacyjnej zarzucił: I. Naruszenie przepisów prawa
materialnego, tj.:
1) art. 87 p.u.n. w zw. z art. 405 k.c. i art. 410 § 1 i 2 k.c. przez ich błędną
wykładnię polegającą na uznaniu, że świadczenie wynikające z wierzytelności,
która z mocy prawa objęta jest układem, spełnione przez upadłego w okresie od
dnia ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu do dnia uprawomocnienia
się postanowienia o zatwierdzeniu układu lub o umorzeniu postępowania,
tj. spełnione wbrew zakazowi wynikającemu z art. 87 p.u.n. nie stanowi
świadczenia nienależnego w rozumieniu art. 405 i 410 § 1 i 2 k.c.;
2) art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 k.c. w zw. z art. 61 p.u.n. przez ich błędną
wykładnię polegającą na nieuwzględnieniu odrębności masy upadłości od osoby
upadłego i w konsekwencji uznanie, że spełnienie świadczenia wbrew zakazowi
wynikającemu z art. 87 p.u.n. nie prowadzi do zubożenia masy upadłości (oraz
jednoczesnego wzbogacenia pozwanego, kosztem masy upadłości, a nie kosztem
upadłego) i stanowi wykonanie zobowiązania w sposób odpowiadający jego treści,
pomimo że na skutek ogłoszenia upadłości doszło do zmiany treści pierwotnego
zobowiązania, w sposób wykluczający możliwość uzyskania przez pozwanego
świadczenia z masy upadłości na zasadach ustalonych treścią pierwotnego
zobowiązania; 3) art. 411 pkt 1 k.c.: a) przez niewłaściwe zastosowanie tego
przepisu do sytuacji, w której spełniający świadczenie nie był wyłącznym
dysponentem mienia, którym rozporządził, co pozostaje w sprzeczności z celem,
istotą i społeczno- gospodarczym przeznaczeniem regulacji zawartej w art. 411 pkt
1 k.c., b) przez błędną wykładnię polegającą na uznaniu, że dla zastosowania tego
przepisu wystarczające jest ustalenie, że spełniający świadczenie powinien mieć
świadomość, że spełnia świadczenie nienależne, podczas gdy dla zastosowania
tego przepisu konieczne jest pozytywne ustalenie, że spełniający świadczenie
działał w świadomości braku istnienia zobowiązania; 4) art. 411 pkt 2 k.c. i art. 5 k.c.
przez uznanie, że spełnienie świadczenia z naruszeniem przepisu art. 87 p.u.n.
czyni zadość zasadom współżycia społecznego, a żądanie przez syndyka
od pozwanego zwrotu do masy upadłości takiego świadczenia jest sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego, pomimo iż w takiej sytuacji dochodzi do
wybiórczego zaspokojenia jednego z wierzycieli, kosztem pozostałych wierzycieli
8
upadłego, którzy zaspokojeni zostaną w niższym stopniu, co z całą pewnością nie
może być uznane za zjawisko społecznie i gospodarczo pożądane.
II. Naruszenie przepisów postępowania mające wpływ na treść orzeczenia,
tj.: art. 6 k.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c. i art. 231 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c. i art. 382
k.p.c., przez błędne i bezpodstawne ustalenie w drodze domniemania faktycznego,
że zarząd upadłego spełniając świadczenie z wierzytelności powstałej przed
ogłoszeniem upadłości miał świadomość, że spełnia świadczenie nienależne (znał
treść art. 87 p.u.n.), pomimo braku w aktach sprawy jakiegokolwiek dowodu na tę
okoliczność i pomimo braku ustalenia okoliczności, na podstawie których można
byłoby ustalić tę okoliczność w drodze domniemania faktycznego, przy czym
uchybienie to miało istotny wpływ na wynik sprawy, bowiem doprowadziło do
błędnego ustalenia kluczowej okoliczności (stanu świadomości zarządu upadłego),
co doprowadziło do uznania niezasadności roszczenia powoda na podstawie art.
411 pkt 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Zasługuje na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 87 p.u.n. Wbrew temu co
stwierdził Sąd II instancji w razie gdy ogłoszona została upadłość z możliwością
zawarcia układu, a zarząd masą upadłości został powierzony upadłemu, to z art. 87
p.u.n., wynika, że spełnienie przez upadłego świadczenia na rzecz wierzyciela,
którego wierzytelność objęta została układem pozbawione jest podstawy prawnej.
Wierzytelność pozwanego do upadłego o zapłatę za dostarczony upadłemu towar
(tarcicę sosnową), na co trafnie zwrócił uwagę Sąd II instancji, wynikała ze
stosunku prawnego (zobowiązania), który powstał jeszcze przed ogłoszeniem
upadłości z możliwością zawarcia układu powodowej spółki. Spełnienie
świadczenia przez pozwanego, polegające na dostarczeniu powódce towaru,
nastąpiło także jeszcze przed ogłoszeniem upadłości, tj. przed 3 listopada 2009 r.
Natomiast wierzytelność pozwanego (roszczenie) o zapłatę za dostarczony towar,
zgodnie z łączącą strony umową, stała się wymagalna już po dacie ogłoszenia
upadłości, tj. w dniach 7, 26 listopada 2009 r. i w dniu 3 grudnia 2009 r. W tej
sytuacji, zgodnie z art. 272 p.u.n., wierzytelność pozwanego o zapłatę została
z dniem 3 listopada 2009 r. objęta układem, jako wierzytelność powstała przed
datą ogłoszenia upadłości, gdyż powołany przepis nakazuje objąć układem każdą
9
istniejącą w dniu ogłoszenia upadłości wierzytelność, a więc także wierzytelności
jeszcze niewymagalne, a nawet wierzytelności warunkowe.
Mając na względzie, że wierzytelności pozwanego wobec upadłego z chwilą
ogłoszenia upadłości zostały objęte układem, powstaje pytanie, czy z chwilą
nadejścia terminu ich wymagalności upadły jako zarządca masy upadłości mógł
skutecznie spełnić świadczenie wynikające z tej wierzytelności, czyli zapłacić
pozwanemu należność za dostarczone drewno. Wobec jednoznacznie brzmiącego
art. 87 p.u.n. odpowiedź może być tylko negatywna. Skoro przepis ten stanowi, że
upadły albo zarządca nie mogą spełnić świadczeń wynikających z wierzytelności
objętych układem, to uznać należy, że zapłata za dostarczony towar, która
nastąpiła po dacie ogłoszenia upadłości, nie miał podstawy prawnej. Wprawdzie
z umowy zawartej przez strony, a precyzyjniej rzecz ujmując ze stosunku
prawnego powstałego z tej umowy, pierwotnie powód miała obowiązek spełnienia
świadczenia (zapłaty za dostarczony towar), to jednak z chwilą ogłoszenia
upadłości nastąpiły dwie istotne zmiany, które spowodowały, że brak było podstawy
prawnej do spełnienia przez upadłego, czyli powoda świadczenia w postaci zapłaty
za dostarczony towar. Po pierwsze, z chwilą ogłoszenia upadłości, zgodnie z art. 61
p.u.n., majątek upadłego stał się masą upadłości. Jeżeli chodzi o masę upadłości,
to upadły może dokonywać tylko takich czynności, na jakie jemu jako osobie, której
powierzono zarząd masą upadłości, pozwala prawo upadłościowe. Po drugie, jeżeli
wierzytelność została objęta układem, czyli powstała przed ogłoszeniem upadłości
to ani upadły, ani nadzorca sądowy nie mogą skutecznie spełnić świadczenia
wynikającego z tej wierzytelności do dnia uprawomocnienia się układu albo
umorzenia postępowania upadłościowego, co wprost wynika z art. 87 p.u.n.
Niewątpliwie wobec tego brak było podstawy prawnej dla zapłaty przez upadłą
spółkę pozwanemu należności za dostarczony przez niego towar. Czynności
podjęte przez osoby upoważnione do reprezentacji znajdującej się w upadłości
spółki, których skutkiem miało być wygaszenie zobowiązania jakie łączyło spółkę
z pozwanym, uznać należy za nieważne. W konsekwencji osoby, które zgodnie
z prawem upadłościowym zarządzają masą upadłości mają roszczenie o zwrot
spełnionego na rzecz pozwanego świadczenia jako świadczenia nienależnego.
Postawa prawna świadczenia w postaci zapłaty na rzecz pozwanego za
10
dostarczony przez niego towar, która istniała wobec powodowej spółki, z chwilą
ogłoszenia upadłości układowej, w związku z art. 87 p.u.n., odpadła wobec masy
upadłości. Z punktu widzenia masy upadłości świadczenie, które otrzymał pozwany
było więc świadczeniem bez podstawy prawnej, czyli świadczeniem nienależnym.
Pozostaje do rozważenia, czy zarządzający masą upadłości syndyk, który
przejął zarząd masą po zmianie upadłości na upadłość likwidacyjną może
skutecznie żądać zwrotu bezpodstawnie uzyskanego świadczenia od pozwanego.
Niewątpliwie z art. 87 p.u.n. wynika, że wierzyciele, których wierzytelności zostały
objęte układem nie powinni otrzymywać zaspokojenia w inny sposób, niż tylko
poprzez realizację zawartego i zatwierdzonego układu. Oznacza to, że upadły
zarządzający masą upadłości ma co do zasady możliwość żądania zwrotu
bezpodstawnie, wbrew zakazowi z art. 87 p.u.n., spełnionego na rzecz wierzyciela
świadczenia. Czy może żądać zwrotu nienależnego świadczenia w każdej sytuacji,
to już jest jednak inny problem.
Skarżący zarzuca, że w zaskarżonym wyroku bezpodstawnie przyjęto, iż
dokonując zapłaty z masy upadłości upadły wiedział o tym, że świadczyć nie
powinien. Zarzuca przy tym, że wiedza upadłego nie została wykazana, a zgodnie
z utrwalonym orzecznictwem nie można żądać zwrotu nienależnego świadczenia
tylko, jeżeli spełniający je wiedział o tym, że nie jest zobowiązany. Należy jednak
zauważyć, że takie orzecznictwo powstało na tle sytuacji typowej gdy spełnienie
świadczenia następuje z majątku tego, który świadczył i tylko od jego woli zależy
czy ma je spełnić. W rozpoznawanej sprawie mamy natomiast do czynienia
z sytuacją szczególną. Nienależne świadczenie spełnił upadły i pochodziło ono
z masy upadłości. Dodatkowo upadły jako zarządca miał ustawowy zakaz
spełniania tego świadczenia. Z tego względu nie ma znaczenia, czy wiedział on że
spełnia nienależne świadczenie. Skoro ustawodawca wyraźnie zakazał upadłemu,
któremu powierzono zarząd masą upadłości, spełnianie określonego świadczenia
to bez znaczenia jest, czy spełniając świadczenie o tym wiedział. W świetle art. 87
p.u.n., z tego względu, że dotyczy to nie majątku upadłego, a masy upadłości,
wiedza upadłego nie ma decydującego znaczenia. Uznać więc należy, że zawsze,
ze względu na ochronę masy upadłości, spełnienie świadczenia wbrew zakazowi
z art. 87 p.u.n. powoduje to, że świadczenie jest nienależne.
11
Z drugiej jednak strony zauważyć należy, że art. 411 k.c. przewiduje szereg
wyjątków, w których odpada obowiązek zwrotu nienależnie uzyskanego
świadczenia. Między innymi nie można żądać zwrotu nienależnego świadczenia,
jeżeli jego spełnienie czyni zadość zasadom współżycia społecznego. W tym
kontekście zauważyć należy, że niezgodne z prawem zachowanie upadłego
naraziło pozwanego na utratę możliwości zgłoszenia przysługującej mu
wierzytelności na listę wierzytelności objętych układem i możliwości wpływania na
to jak ostatecznie ma wyglądać układ. Wobec tego można uznać, że niezgodne
z prawem zachowanie upadłego jako zarządcy masy upadłości, a także
zaniechanie nadzorcy i sądu upadłościowego, którzy mogli wpłynąć na to, aby
masa jak najszybciej odzyskała nienależne świadczenie, w konsekwencji
doprowadziło do sytuacji, że przez ponad rok pozwany mógł zasadnie
przypuszczać, iż uzyskał należne mu świadczenie i nie musiał liczyć z obowiązkiem
zwrotu uzyskanej zapłaty. Nie bez znaczenia dla oceny tego, czy pozwany jest
obowiązany zwrócić masie upadłości uzyskane świadczenie, jest także to, że do
masy weszło to, co pozwany świadczył na rzecz upadłego przed ogłoszeniem
upadłości. Wreszcie należy pamiętać o tym, że z roszczeniem o zwrot
nienależnego świadczenia wystąpił syndyk masy upadłości po zmianie upadłości na
upadłość likwidacyjną. Oznacza to, że sytuacja masy upadłości uległa radykalnemu
pogorszeniu. Czy skutki tego ma ponosić pozwany, który wprowadził do masy
przed ogłoszeniem upadłości świadczenie ekwiwalentne, a następnie uzyskał
nienależne mu świadczenie z masy. Za to, że świadczenie było nienależne
wyłączną odpowiedzialność ponosi upadły i nadzorujący go nadzorca sądowy oraz
sąd upadłościowy. Zgodnie z art. 76 ust. 2 pkt 1 p.u.n. sąd upadłościowy powinien
z urzędu uchylić zarząd upadłego, gdy nawet nieumyślnie naruszył on prawo.
Z taką sytuacją mieliśmy zaś niewątpliwie do czynienia w rozpoznawanej sprawie.
Podkreślić należy, że pozwany uzyskał z masy upadłości świadczenie i nie
wiedział, że jest ono nienależne. To, że świadczenie, które otrzymał pozwany było
nienależne spowodowane zostało wyłącznie niezgodnym z prawem zachowaniem
upadłego, któremu sąd upadłościowy powierzył zarząd masą upadłości.
To zachowanie upadłego oraz brak reakcji ze strony nadzorujących upadłego
nadzorcy sądowego i sądu upadłościowego doprowadziło do tego, że pozwany
12
przez kilkanaście miesięcy nie wiedział, a nawet nie miał żadnych podstaw, aby
przypuszczać, że otrzymał świadczenie nienależne. W tej sytuacji żądanie syndyka
po zmianie postępowania upadłościowego na upadłość likwidacyjną zwrotu
otrzymanego przez pozwanego świadczenia nie znajduje usprawiedliwienia.
Pozwany nie mając świadomości, że otrzymał świadczenie nienależne nie musiał
się liczyć z obowiązkiem jego zwrotu. Sprzeczne z zasadą zaufania do prawa
byłoby też obarczanie pozwanego skutkami zaniedbań i działań niezgodnych z
prawem upadłego i tych, którzy mieli nadzorować jego działalność jako zarządcy
masy upadłości. Pozwany jako wierzyciel upadłego, który spełnił swoje wzajemne
świadczenie, które weszło do masy upadłości nie może zostać w pełni obarczony
skutkami zaniedbań i działań niezgodnych z prawem upadłego, nadzorcy
sadowego i sądu upadłościowego. Z tych wszystkich względów uznać należy, że
w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy żądanie zwrotu świadczenia, które bez
podstawy prawnej spełnił upadły jako zarządca masy upadłości, a dopiero po
kilkunastu miesiącach zwrotu tego świadczenia zażądał syndyk masy upadłości nie
zasługuje na ochronę. Istnieją bowiem pełne podstawy, aby uznać, że spełnienie
świadczenia nienależnego w takich okolicznościach czyni zadość zasadom
współżycia społecznego, w szczególności zasadzie ochrony osoby działającej
w zaufaniu do prawa. Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego chronią
masę upadłości przed zmniejszeniem i zakazują w postępowaniu upadłościowym
spełnienia świadczenia na rzecz wybranych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba, której
powierzono zarząd masą upadłości, ani nadzorca sądowy i sąd upadłości, do czasu
zmiany trybu upadłości z upadłości układowej na likwidacyjną, nie podjęli żadnych
działań, aby odzyskać nienależne pozwanemu świadczenie, to powstały w ten
sposób ubytek w masie upadłości nie powinien wyrównać, ze szkodą dla siebie
pozwany, ale ci których działanie doprowadziło do tego, że z masy upadłości
wyszło nienależne świadczenie.
Mając na uwadze powyższe, powództwo Syndyka masy upadłości nie
zasługuje na uwzględnienie, a zaskarżony wyrok, pomimo błędnego uzasadnienia,
powinien zostać utrzymany. W konsekwencji Sąd Najwyższy, na podstawie art.
39814
k.p.c., orzekł jak w sentencji wyroku.
13