Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 6/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSA Piotr Prusinowski
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z odwołania J. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 sierpnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 3 sierpnia 2012 r. odmówił
J. K. prawa do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym z uwagi na
nieudowodnienie przez nią jakiegokolwiek okresu pracy w warunkach szczególnych.
2
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G. wyrokiem z
dnia 6 lutego 2013 r. oddalił odwołanie ubezpieczonej od decyzji organu rentowego,
wskazując że na podstawie zebranego w sprawie materiału dowodowego należało
przyjąć, iż w okresach od 1 sierpnia 1980 r. do 6 lipca 1982 r., od 14 września 1985
r. do 30 kwietnia 1986 r., od 1 sierpnia 1988 r. do 6 lipca 1993 r. i od 1 września
1993 r. do 31 grudnia 1998 r. odwołująca się, pracując w Zarządzie Melioracji i
Urządzeń Wodnych w K., nadzorowała bezpośrednio na terenach budów ekipy
prowadzące prace melioracyjne, w szczególności pracę kopaczy zakładających
sieci drenarskie. We wskazanych okresach wnioskodawczyni sprawowała zatem
dozór inżynieryjno – techniczny nad pracami wymienionymi w dziale X wykazu A,
stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm., dalej jako:
rozporządzenie), co uzasadnia zakwalifikowanie takiej pracy jako pracy w
warunkach szczególnych zgodnie z poz. 24 działu XIV wykazu A. Sąd pierwszej
instancji stwierdził jednak, że takie ustalenia nie dają podstaw do uwzględnienia
odwołania od zaskarżonej decyzji, albowiem uznany okres zatrudnienia w
warunkach szczególnych nie sięga 15 lat, wymaganych przez art. 184 ust. 1 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm., dalej jako: ustawa
emerytalna) dla nabycia prawa do emerytury w obniżonym wieku. W ocenie Sądu
Okręgowego, do uznanych okresów nie można bowiem zaliczyć zatrudnienia w
Zarządzie Melioracji i Urządzeń Wodnych w niepełnym wymiarze czasu pracy, a
także okresów korzystania z urlopów wychowawczego i bezpłatnych.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, rozpoznając
sprawę na skutek apelacji ubezpieczonej, wyrokiem z dnia 29 sierpnia 2013 r.
zmienił wyrok Sądu Okręgowego i poprzedzającą go decyzję Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w ten sposób, że przyznał J. K. prawo do emerytury od 28 maja 2012
r.
Sąd odwoławczy, przyjmując za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji
odnośnie do tego, że wnioskodawczyni w okresie zatrudnienia w Zarządzie
Melioracji i Urządzeń Wodnych, trwającym łącznie od 1 sierpnia 1980 r. do 31
3
grudnia 1998 r. (18 lat i 5 miesięcy), była zatrudniona na stanowiskach dozoru
inżynieryjno – technicznego nad pracami melioracyjnymi wymienionymi w wykazie
A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia, odmiennie niż Sąd Okręgowy uznał,
że dla prawa do emerytury w obniżonym wieku okres ten powinien być
pomniejszony jedynie o okresy korzystania przez ubezpieczoną z urlopu
bezpłatnego od 7 lipca 1993 r. do 31 sierpnia 1993 r. (1 miesiąc i 24 dni) oraz o
okresy zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy od 1 maja 1984 r. do 5
lipca 1984 r. (2 miesiące i 5 dni) oraz od 1 maja 1986 r. do 31 lipca 1988 r. (2 lata i
3 miesiące), tj. łącznie o okres około 2 lat i 7 miesięcy. Zdaniem Sądu drugiej
instancji, nie ma natomiast podstaw do tego, ażeby do okresu pracy w warunkach
szczególnych nie zaliczyć skarżącej okresu urlopu wychowawczego,
wykorzystanego przez nią w latach 1982 – 1985, skoro zgodnie z uchwałą składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2011 r., I UZP 1/11, okresy
urlopu wychowawczego – wykorzystane przed dniem 1 stycznia 1999 r. – są od 28
stycznia 1972 r. okresami podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu
pozostawania w stosunku pracy i jako takie podlegają wliczeniu do stażu pracy, od
którego zależy prawo do wcześniejszej emerytury. Sąd Apelacyjny, uwzględniając
ten pogląd oraz biorąc pod uwagę utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego,
zgodnie z którym wykazanie w dniu 1 stycznia 1999 r. wymaganego przez art. 184
ustawy emerytalnej okresu wykonywania pracy w warunkach szczególnych wyłącza
ponowne ustalanie tego okresu po osiągnięciu wieku emerytalnego na warunkach
wynikających z art. 32 ust. 1a pkt 1 tej ustawy, obowiązujących po dniu 1 lipca
2004 r., przyjął, że urlop wychowawczy wykorzystany przez ubezpieczoną podlega
uwzględnieniu przy ustalaniu okresu wykonywania przez nią pracy w warunkach
szczególnych. W takiej zaś sytuacji, według Sądu odwoławczego, należało
stwierdzić, że odwołująca się wykazała na dzień 1 stycznia 1999 r. okres ponad 15
lat wykonywania pracy w warunkach szczególnych, a że spełniła też wszystkie
pozostałe przesłanki uprawniające do emerytury w obniżonym wieku, nabyła z
dniem osiągnięcia 55 lat życia prawo do spornego świadczenia.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego organ rentowy zarzucił
naruszenie:
4
1. prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 184 w związku z art. 32
ustawy emerytalnej i § 4 ust. 1 rozporządzenia, co polegało na błędnym
przyjęciu, że ubezpieczona spełniła warunki do przyznania emerytury, w
szczególności, że wykazała co najmniej 15 – letni okres pracy w warunkach
szczególnych wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy;
2. prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 32 ust. 1a ustawy
emerytalnej i przyjęcie, że okres urlopu wychowawczego może zostać
zaliczony jako okres pracy w warunkach szczególnych;
3. prawa procesowego, tj. art. 328 § 2 k.p.c., przez sprzeczność między oceną
prawną a poczynionymi ustaleniami faktycznymi, polegającą z jednej strony
na ustaleniu, że w latach 1982 – 1985 ubezpieczona pracowała w
warunkach szczególnych, a drugiej strony na przyjęciu, że w tym okresie
przebywała na urlopie wychowawczym, którego nie zalicza się do okresu
pracy w warunkach szczególnych.
Skarżący wniósł o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego i oddalenie odwołania
ubezpieczonej, względnie o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, a także o zasądzenie od ubezpieczonej kosztów
postępowania. Organ rentowy wniósł również o orzeczenie na podstawie art. 39815
§ 1 w związku z art. 415 k.p.c. o zwrocie spełnionego na rzecz wnioskodawczyni
świadczenia.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną ubezpieczona wniosła o jej oddalenie
oraz o zasądzenie od organu rentowego kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie może być uwzględniony, albowiem
na podstawie uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie można stwierdzić, ażeby Sąd
drugiej instancji ustalił wykazanie przez ubezpieczoną ponad 15 – letniego okresu
pracy w warunkach szczególnych, zaliczając do tego okresu wykorzystany urlop
wychowawczy, uznając jednocześnie, że okres urlopu wychowawczego nie może
być traktowany tak jak okres wykonywania pracy w warunkach szczególnych.
Wręcz przeciwnie, z motywów zaskarżonego orzeczenia wyraźnie wynika, że w
5
ocenie prawnej tego Sądu okres urlopu wychowawczego podlegał zaliczeniu do
okresu pracy w warunkach szczególnych. Nie można zatem stwierdzić w tym
zakresie sprzeczności „między oceną prawną a poczynionymi ustaleniami
faktycznymi”.
Odnosząc się do zarzutów naruszenia prawa materialnego wskazać należy,
że zgodnie z art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy emerytalnej, przy ustalaniu okresu
zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie
uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po
dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Okres korzystania z urlopu
wychowawczego przez wnioskodawczynię nie jest okresem niewykonywania pracy
w rozumieniu tego przepisu, bowiem dotyczy on wyłącznie okresów
niewykonywania pracy z powodu niezdolności do pracy, za które pracownik
otrzymał wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby lub macierzyństwa. W czasie korzystania z urlopu wychowawczego nie
przysługiwało jej bowiem wynagrodzenie za pracę. Mogła natomiast nabyć prawo
do zasiłku, stosownie do treści § 5 ust. 1 obowiązującego wówczas rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 17 lipca 1981 r. w sprawie urlopów wychowawczych (tekst
jedn.: Dz. U. z 1985 r. Nr 2, poz. 10 z późn. zm.), po spełnieniu wynikających z
rozporządzenia warunków. Zasiłek ten jednak nie był świadczeniem z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa, gdyż zgodnie z
treścią art. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn.: Dz. U. z
1975 r. Nr 34, poz. 188 z późn. zm.), w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia
1987 r., świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa obejmowały: zasiłek chorobowy, zasiłek wyrównawczy, zasiłek
porodowy, zasiłek macierzyński, zasiłek opiekuńczy i zasiłek pogrzebowy.
Niezależnie więc od tego, że z urlopu wychowawczego ubezpieczona korzystała w
latach 1982 - 1985, a więc przed datą wymienioną w art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy
emerytalnej, treść tego przepisu nie może świadczyć o konieczności wliczenia do
okresu pracy w warunkach szczególnych tego urlopu, bowiem nie jest on okresem
niewykonywania pracy, o którym mowa w tym przepisie.
6
Zawarty w przepisach przejściowych ustawy emerytalnej art. 184 dotyczy
tych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia
ustawy w życie (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli:
1) okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do
emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz
2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym mowa w art. 27 (co najmniej 20
lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).
Takim ubezpieczonym przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku
przewidzianego w art. 32 ustawy pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego
funduszu emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków
zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za
pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa oraz rozwiązania stosunku
pracy - w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem (w brzmieniu
obowiązującym przed 1 stycznia 2013 r.). Za dotychczasowe przepisy należy
uważać przepisy rozporządzenia. Z § 2 ust. 1 rozporządzenia wynika, że okresami
pracy uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w
rozporządzeniu są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem
Sądu Najwyższego, „ze względu na charakter omawianego świadczenia (emerytura
w obniżonym wieku) - przepisy rozporządzenia należy wykładać ściśle” (por.
uzasadnienie uchwały z dnia 29 września 2005 r., II UZP 10/05, OSNP 2006 nr 1-2,
poz. 21). Postulat ścisłej wykładni dotyczy oczywiście i z tego samego powodu
także przepisu art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej. W związku z tym, po pierwsze -
przewidziane w rozporządzeniu i art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej rozróżnienie
między okresem składkowym i nieskładkowym (zatrudnienia) a okresem
wykonywania pracy jako mające głęboki sens normatywny i społeczny, nie powinno
być znoszone w drodze wykładni, po drugie - zgodnie z utrwalonym orzecznictwem
Sądu Najwyższego wnioskodawczyni lub wnioskodawca są obowiązani wykazać,
że praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest
wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy (np. wyrok z dnia 15 grudnia
7
1997 r., II UKN 417/97, OSNP 1998 nr 21, poz. 638, zgodnie z którym „nie korzysta
z uprawnienia do emerytury przy niższym wieku emerytalnym pracownik, który nie
udowodnił, że wykonywał pracę w szczególnych warunkach i w pełnym wymiarze
czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku”). Taka kwalifikacja faktycznego
niewykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
w okresie trwania zatrudnienia jest uzasadniona charakterem prawa do emerytury
dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
Prawo to stanowi bowiem konsekwencję szybszej utraty zdolności do zarobkowania
z uwagi na szczególne warunki lub szczególny charakter pracy (por. uzasadnienie
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r. K 18/99, OTK 2000 Nr
1, poz. 1). Wymóg okresu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze powinien więc odnosić się do okresu faktycznego wykonywania takiej
pracy, z pominięciem okresów wyłącznie formalnego pozostawania w zatrudnieniu,
w których pracownik - zgodnie z treścią łączącego go z pracodawcą stosunku pracy
- zajmuje stanowisko, z którym łączy się wykonywanie pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, lecz w rzeczywistości pracy tej nie
wykonuje, a tym samym nie jest narażony na uciążliwość związaną z warunkami
lub charakterem pracy. Okres niewykonywania pracy nie wpływa zatem na szybszą
utratę zdolności pracownika do zarobkowania. W takiej sytuacji, okoliczność, że
okresy urlopu wychowawczego – wykorzystane przed dniem 1 stycznia 1999 r. – są
okresem podlegania ubezpieczeniu społecznemu z tytułu pozostawania w stosunku
pracy (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 maja
2011 r., I UZP 1/11, OSNP 2012, nr 1 – 2, poz. 14), które to stanowisko odnosi się
do warunków nabycia prawa do wcześniejszej emerytury, o której mowa w art. 29
ustawy emerytalnej, nie jest wystarczające do uznania tych okresów za okresy
wykonywania pracy w szczególnych warunkach w myśl § 2 ust. 1 rozporządzenia.
Skoro bowiem przez pracę w szczególnych warunkach rozumie się wykonywanie
takiej pracy, a nie pozostawanie w stosunku pracy, to nie ma podstaw do zaliczenia
urlopu wychowawczego do okresu pracy w szczególnych warunkach, skoro
pracownik w czasie tego urlopu jest zwolniony z obowiązku świadczenia takiej
pracy w takich, szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
czerwca 2006 r., I UK 338/05, LEX nr 375608, postanowienie Sądu Najwyższego z
8
dnia 6 maja 2008 r., I UK 1/08, LEX nr 829086, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23
kwietnia 2013 r., I UK 561/12, LEX nr 1324260 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia
24 października 2013 r., II UK 127/13, LEX nr 1451525).
Z tych względów należało uznać, że skarga kasacyjna organu rentowego
zasługuje na uwzględnienie.
Odnosząc się natomiast do wniosku skarżącego o zwrot spełnionego
świadczenia wskazać należy, że zgodnie z art. 415 zdanie pierwsze k.p.c.,
uchylając lub zmieniając wyrok wskutek uwzględnienia skargi o wznowienie
postępowania, sąd na wniosek skarżącego w orzeczeniu kończącym postępowanie
w sprawie orzeka o zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o
przywróceniu stanu poprzedniego. Natomiast stosownie do art. 39815
§ 1 zdanie
drugie k.p.c., przy ponownym rozpoznaniu sprawy spowodowanym wydaniem
przez Sąd Najwyższy orzeczenia kasatoryjnego, sąd stosuje odpowiednio art. 415
k.p.c. Przepis art. 39815
§ 1 zdanie drugie k.p.c. dotyczy orzekania restytucyjnego
zgodnie z zasadami określonymi w art. 415 k.p.c. przez sąd ponownie
rozpoznający sprawę, a nie przez Sąd Najwyższy. Orzeczenie Sądu Najwyższego
wydane zgodnie z art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c. nie kończy bowiem
postępowania w sprawie w rozumieniu tego przepisu. Tymczasem dyspozycja
art. 415 k.p.c. odnosi się do orzeczeń kończących postępowanie w sprawie i jest to
istotą tej regulacji. Sąd Najwyższy ma obowiązek odpowiedniego stosowania
art. 415 k.p.c. tylko w orzeczeniach kończących postępowanie w sprawie, co jasno
wynika z art. 39816
i art. 39819
k.p.c. oraz z porównania tych przepisów z art. 39815
§ 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.