Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 635/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
SSA Elżbieta Fijałkowska
w sprawie z powództwa G. N.
przeciwko B. B.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 9 kwietnia 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
W pozwie skierowanym przeciwko T. B. powódka G. N. wniosła o
zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli o następującej treści: „Ja,
T. B. niniejszym w wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy z dnia 15
października 2007 r. zawartej w formie aktu notarialnego Rep. A. Nr …/2007
oświadczam, iż ustanawiam odrębną własność lokalu mieszkalnego nr 2
składającego się z salonu, kuchni z jadalnią, dwóch pokoi, gabinetu, łazienki, wc,
hallu o łącznej powierzchni 112,60 m2
wraz z przylegającym tarasem o powierzchni
31,1 m2
- położonego na parterze w budynku wielorodzinnym, będącego
samodzielnym lokalem mieszkalnym w rozumieniu ustawy o własności lokali wraz z
udziałem wynoszącym 11260/65900 części nieruchomości wspólnej wynikającym
ze stosunku powierzchni użytkowej lokalu do powierzchni użytkowej wszystkich
lokali, położonego na nieruchomości o powierzchni 1918 m2
przy ul. S. 111 A w S.,
jedn. ew. L., w powiecie p./…/, stanowiącej działkę o nr ewidencyjnym 64/3,
posiadającej urządzoną księgę wieczystą nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy
Wydział Ksiąg Wieczystych, oraz przenoszę na Panią G. N. i B. B. po połowie, w
stanie wolnym od obciążeń, odrębną własność lokalu mieszkalnego nr 2
składającego się z salonu, kuchni z jadalnią dwóch pokoi, gabinetu, łazienki, wc,
hallu o łącznej powierzchni 112,60 m2
wraz z przylegającym tarasem o powierzchni
31,1 m2
- położonego na parterze w budynku wielorodzinnym, będącego
samodzielnym lokalem mieszkalnym w rozumieniu ustawy o własności lokali wraz z
udziałem wynoszącym 11260/65900 części nieruchomości wspólnej wynikającym
ze stosunku powierzchni użytkowej lokalu do powierzchni użytkowej wszystkich
lokali, położonego na nieruchomości o powierzchni 1918 m2
przy ul. S. 111 A w S.,
jedn. ew. L., w powiecie p./…/, stanowiącej działkę nr ew. 64/3, posiadającej
urządzoną księgę wieczystą nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy Wydział
Ksiąg Wieczystych". Powódka domagała się także nakazania pozwanemu złożenia
oświadczenia woli o następującej treści: „Ja, T. B. oświadczam, że stosownie do
postanowień zawartych w akcie notarialnym z dnia 15 października 2007 r., Rep. A
nr …/2007 - każdoczesnemu właścicielowi lokalu nr 2 położonego na parterze, do
którego przylega ogródek, przysługuje wyłączne prawo do korzystania z tego
3
ogródka z wyłączeniem innych osób, właścicielowi lokalu nr 2 przysługują dwa
miejsca postojowe."
Wyrokiem z dnia 7 września 2011 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo i
zasądził od powódki na rzecz pozwanej koszty procesu w kwocie 3.617 zł,
opierając to rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych.
W dniu 15 października 2007 r. T. B. oraz G. N. i B. B. zawarli w formie aktu
notarialnego przedwstępną umowę ustanowienia odrębnej własności lokalu i jego
sprzedaży, w której zobowiązali się zawrzeć do dnia 31 grudnia 2008 r. umowę
ustanowienia odrębnej własności projektowanego wówczas i bliżej w akcie tym
opisanego lokalu mieszkalnego nr 2 o powierzchni ok. 112 m2
w budynku
wielorodzinnym przy ul. S. 111 A w miejscowości S. oraz jego sprzedaży wraz ze
stosownym udziałem w nieruchomości wspólnej przez właściciela nieruchomości T.
B. na rzecz G. N. i B. B. po połowie za cenę 150.000 złotych, która została
w całości zapłacona na rzecz T. B. przez G. N. i B. B. po połowie przed zawarciem
opisywanej umowy przedwstępnej, zaś lokal został kupującym wydany. W umowie
przedwstępnej ustalono także, że po zakończeniu całości inwestycji nieruchomość
zostanie podzielona do korzystania w ten sposób, że każdoczesnemu właścicielowi
lokalu położonego na parterze, do którego przylega ogródek, przysługiwać będzie
prawo korzystania z tego ogródka z wyłączeniem innych osób, zaś teren
parkingowy zostanie podzielony na miejsca postojowe, przy czym właścicielowi
lokalu nr 2 będą przysługiwać dwa takie miejsca.
W dniu 11 kwietnia 2008 r. T. B., jako właściciel nieruchomości zabudowanej
budynkiem wielomieszkaniowym, stanowiącej działkę ewidencyjną nr 64/3 o
powierzchni 1918 m2
, położonej w miejscowości S. przy ul. S. 111 A, złożył w
formie aktu notarialnego jednostronne oświadczenie woli, mocą którego ustanowił
na swoją rzecz prawo odrębnej własności lokalu nr 2 o powierzchni użytkowej
112,60 m2
, składającego się z salonu, kuchni z jadalnią, dwóch pokoi, gabinetu,
łazienki, wc i hallu, wraz z udziałem w nieruchomości wspólnej wynoszącym
11260/65900.
W przewidzianym w opisanej wyżej umowie przedwstępnej terminie czyli do
dnia 31 grudnia 2008 roku T. B. nie zawarł z G. N. i B. B. przyrzeczonej umowy
4
ustanowienia prawa odrębnej własności lokalu mieszkalnego i jego sprzedaży wraz
ze stosownym udziałem we współwłasności nieruchomości wspólnej na rzecz G. N.
i B. B. w udziałach wynoszących ½ część na rzecz każdej z uprawnionych. Lokal
ten został podzielony na dwie części, jedną z nich posiada powódka, drugą B. B.,
która jest aktualnie właścicielką tego lokalu w drodze spadkobrania po T. B., który
zmarł w toku postępowania w dniu 20 marca 2009 roku.
Opierając się na tych ustaleniach faktycznych Sąd Okręgowy stwierdził,
nawiązując do treści żądania powódki sformułowanego w pozwie, że brak jest
podstaw do uwzględnienia jej powództwa, albowiem wynikające z umowy
przedwstępnej roszczenie o nakazanie złożenia oświadczenia woli w przedmiocie
ustanowienia odrębnej własności lokalu mieszkalnego zdezaktualizowało się na
skutek opisanej wyżej jednostronnej czynności T. B. dokonanej w formie aktu
notarialnego z dnia 11 kwietnia 2008 r. Sąd Okręgowy wskazał dalej, że B. B. stała
się właścicielką wyodrębnionego lokalu w drodze spadkobrania po T. B., a więc
umowa przedwstępna w części dotyczącej B. B. wygasła, mimo tego powódka nie
zmodyfikowała swojego żądania. Zważywszy na związanie sądu żądaniem pozwu
(art. 321 § 1 k.p.c.) roszczenie w kształcie sprecyzowanym przez profesjonalnego
pełnomocnika procesowego powódki nie nadawało się do uwzględnienia. Nadto
Sąd Okręgowy podniósł, że nie istnieje lokal mieszkalny opisany w umowie
przedwstępnej i w pozwie, albowiem został on podzielony fizycznie na dwie części,
co sprawia, że dołączone do pozwu zaświadczenie właściwego organu
administracji o samodzielności tego lokalu mieszkalnego nie odzwierciedla
rzeczywistego stanu. W tej sytuacji przeniesienie na rzecz powódki udziału
wynoszącego ½ część w prawie własności lokalu w trybie przewidzianym w art. 64
k.c. w związku z art. 1047 § 1 k.p.c. nie było, zdaniem Sądu, możliwe.
W apelacji wywiedzionej od powyższego wyroku powódka zarzuciła
naruszenie prawa materialnego to jest art. 64 k.c. w związku z art. 1047 k.p.c. i art.
2 ust. 3 w zw. z art. 2 ust. 2 ustawy o własności lokali oraz naruszenie prawa
procesowego, tj. art. 233 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. i art. 244 k.p.c. Wniosła
o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie jej powództwa, ewentualnie
o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
pierwszej instancji.
5
Równolegle do niniejszego postępowania toczyła się sprawa z powództwa G.
N. przeciwko T. B. o uznanie za bezskuteczną wobec G. N. czynności
ustanowienia przez T. B. odrębnej własności spornego lokalu mieszkalnego na jego
rzecz. Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 29 lutego 2012 r. oddalił to powództwo,
zaś apelacja G. N. została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 6
września 2012 r. Wskutek tych zdarzeń powódka w toku postępowania
apelacyjnego w niniejszej sprawie zgłosiła żądanie ewentualne, domagając się
zobowiązania pozwanej B. B. do złożenia oświadczenia woli następującej treści:
„Ja, B. B., niniejszym w wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy z dnia 15
października 2007 r. zawartej w formie aktu notarialnego Rep. A. Nr …/2007
oświadczam, że przenoszę na Panią G. N., w stanie wolnym od obciążeń, udział
1/2 w prawie odrębnej własności lokalu mieszkalnego nr 2, dla którego urządzono
księgę wieczystą nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy Wydział Ksiąg
Wieczystych, składającego się z salonu, kuchni z jadalnią, dwóch pokoi, gabinetu,
łazienki, wc, hallu o łącznej powierzchni 112,60 m2
wraz z przylegającym tarasem
o powierzchni 31,1 m2
, położonego na parterze w budynku wielorodzinnym,
będącego samodzielnym lokalem mieszkalnym w rozumieniu ustawy o własności
lokali wraz z udziałem wynoszącym 11260/65900 części nieruchomości wspólnej
wynikającym ze stosunku powierzchni użytkowej lokalu do powierzchni użytkowej
wszystkich lokali - położonego na nieruchomości o powierzchni 1918 m2
przy ul. S.
111 A w S., jedn. ew. L., w powiecie p. stanowiącej działkę o nr ewidencyjnym 64/3,
posiadającej urządzoną księgę wieczystą nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy
Wydział Ksiąg Wieczystych" oraz „Ja, B. B. oświadczam, że stosownie do
postanowień zawartych w akcie notarialnym z dnia 15 października 2007 r„ Rep. A
nr …/2007 każdoczesnemu właścicielowi lokalu nr 2 położonego na parterze, do
którego przylega ogródek, przysługuje wyłączne prawo do korzystania z tego
ogródka z wyłączeniem innych osób, - właścicielowi lokalu nr 2 przysługują dwa
miejsca postojowe."
Pozwana B. B. konsekwentnie wnosiła o oddalenie żądań G. N. oraz
wywiedzionej przez nią apelacji.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację G. N., podnosząc,
że powódka wywodziła swoje roszczenia z umowy przedwstępnej z dnia 15
6
października 2007 r zawartej w formie aktu notarialnego z właścicielem
nieruchomości T. B. i opierała je na treści art. 64 k.c. w związku z art. 390 § 2 k.c. i
art. 1047 § 1 k.p.c.
Sąd Odwoławczy wskazał, że wprawdzie Sąd Okręgowy zaniechał
rozważenia możliwości częściowego uwzględnienia roszczeń powódki, jednakże
pozostawał związany żądaniem powódki (art. 321 § 1 k.p.c.) i porównanie treści
tego żądania z treścią umowy przedwstępnej prowadzi do oceny zaskarżonego
rozstrzygnięcia jako ostatecznie trafnego. Oświadczenia stron zawarte w umowie
przedwstępnej wskazują, zdaniem Sądu Odwoławczego, że mogła być ona źródłem
zobowiązania do zawarcia umowy sprzedaży udziału w lokalu na rzecz powódki
czyli czynności prawnej o podwójnym skutku zobowiązująco- rozporządzającym.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, G. N. domagała się realizacji wyłącznie skutku
rzeczowego umowy sprzedaży, tak więc powinna była określić podstawę
uprzedniego zobowiązania do przeniesienia na jej rzecz udziału we własności
lokalu. Takiej podstawy nie sposób upatrywać, według wywodów Sądu drugiej
instancji, tylko w umowie przedwstępnej sprzedaży, a innego źródła powódka nie
skonkretyzowała. Treść żądanego w procesie oświadczenia, które miało być
zastąpione orzeczeniem sądu, nie odpowiadała tym samym treści przedstawionej
podstawy materialnej. Nadto Sąd Apelacyjny wskazał, iż w żądaniu powódki
zabrakło stwierdzenia, że cena lokalu została już uiszczona, co nadawać mogło
wnioskowanej przez powódkę czynności charakter nieodpłatny wbrew
postanowieniom umowy przedwstępnej. Żądanie powódki zobowiązania pozwanej
do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu na rzecz powódki własności
nieruchomości zawiera odmienną treść w stosunku do oświadczenia o sprzedaży
lokalu za 150.000 złotych zawartego w umowie przedwstępnej. W tej sytuacji za
bezprzedmiotową uznał Sąd Apelacyjny ocenę dopuszczalności przedmiotowej
zmiany powództwa w postępowaniu apelacyjnym, skoro również żądanie
ewentualne zgłoszono w kształcie uniemożliwiającym jego uwzględnienie jako
pozbawionego dostatecznego uzasadnienia w świetle przedłożonej podstawy
dokumentacyjnej.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku powódka, zaskarżając wyrok
w całości, zarzuciła naruszenie art. 64 k.c. w związku z art. 390 § 2 k.c. w związku
7
z art. 1047 k.p.c. i w związku z art. 65 § 1 k.c., naruszenie art. 65 § 1 k.c.
w związku z art. 535,155 § 1 i 390 § 1 k.c. oraz naruszenie przepisów
postępowania, tj. art. 321 § 1, art. 130 § 1 i 212 § 1 k.p.c. Formułując powyższe
zarzuty domagała się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu ewentualnie uchylenia w
całości także wyroku Sądu Okręgowego w W. i przekazania sprawy temu Sądowi
do ponownego rozpoznania z pozostawieniem mu rozstrzygnięcia i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z wiążących Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu niniejszej skargi kasacyjnej
ustaleń faktycznych (art. 39813
§ 2 k.p.c.) wynika, że G. N. zawarła z poprzednikiem
prawnym pozwanej T. B. notarialną umowę przedwstępną ustanowienia odrębnej
własności bliżej opisanego w umowie przedwstępnej lokalu mieszkalnego i
sprzedaży na rzecz powódki udziału wynoszącego ½ część w prawie własności
tego lokalu mieszkalnego z przysługującym stosownym udziałem w nieruchomości
wspólnej, zapłaciła T. B. pełną cenę nabycia tego udziału i weszła w posiadanie
tego lokalu za zgodą właściciela. Nie ulega także wątpliwości, że wobec nie
zawarcia przyrzeczonej umowy sprzedaży opisanego udziału w terminie
wskazanym w umowie przedwstępnej, powódka skorzystała z przewidzianej w art.
390 § 2 k.c. możliwości dochodzenia zawarcia umowy przyrzeczonej sprzedaży
udziału w lokalu oraz realizacji postanowień dodatkowych dotyczących korzystania
z ogródka i miejsca parkingowego w drodze postępowania sądowego, wytaczając
przeciwko T. B. powództwo o zobowiązanie go do złożenia oświadczenia woli o
treści sformułowanej w pozwie.
W świetle twierdzeń faktycznych pozwu i przedstawionych przez powódkę
dowodów, zwłaszcza umowy przedwstępnej z dnia 15 października 2007 roku
należało przyjąć, że intencją powódki było uzyskanie orzeczenia sądowego
nakazującego pozwanemu złożenie oświadczenia woli zgodnego z treścią umowy
przedwstępnej i skutkującego sprzedażą na jej rzecz udziału w lokalu mieszkalnym
opisanym w umowie przedwstępnej.
8
Istotą sporu jest w rozpoznawanej sprawie zakres związania Sądu treścią
sformułowanego przez powódkę żądania i w konsekwencji prawidłowość wykładni
i zastosowania przez Sąd drugiej instancji art. 321 § 1 k.p.c. prowadzącego
do oddalenia apelacji powódki z uwagi na stwierdzony przez Sąd
Apelacyjny i uniemożliwiający, jego zdaniem, uwzględnienie powództwa,
brak zsynchronizowania literalnej treści żądania pozwu z treścią umowy
przedwstępnej. Jak wynika z motywów orzeczeń Sądów obu instancji, powództwo
i apelacja zostały bowiem oddalone nie dlatego, że powódka nie wykazała
przysługiwania jej roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej sprzedaży udziału
w lokalu mieszkalnym wywodzonego z umowy przedwstępnej, lecz z uwagi na
niewłaściwe sformułowanie żądania pozwu.
W związku tym przypomnieć należy, że przedmiotem powództwa
o zobowiązanie strony przeciwnej do złożenia oświadczenia woli jest stwierdzenie
przez sąd istnienia po stronie pozwanego obowiązku skierowania do powoda
określonej treści oświadczenia woli wynikającego ze wskazanej przez powoda
podstawy materialnoprawnej. Orzeczenie sądu nie tylko stwierdza, jakiej treści wolę
pozwany ma obowiązek ujawnić, ale także zastępuje go w realizacji tego
obowiązku, poprzez wprowadzoną w art. 64 k.c. w związku z art. 1047 § 1 k.p.c.
fikcję prawną, że zobowiązany złożył oświadczenie o treści wynikającej
z prawomocnego orzeczenia sądu. Regułą jest, że orzeczenie sądu, przewidziane
w art. 64 k.c., zastępuje tylko oświadczenie woli pozwanego, zaś do zawarcia
umowy niezbędne jest jeszcze złożenie przez powoda jego własnego oświadczenia
woli określonej treści w wymaganej przez prawo formie. W świetle poglądów
orzecznictwa wyjątek od tej reguły ma miejsce, gdy obowiązek złożenia przez
pozwanego oświadczenia woli wynika z umowy przedwstępnej czyniącej zadość
wymaganiom, w szczególności co do formy, od których zależy ważność umowy
przyrzeczonej. Artykuł 390 § 2 k.c. przyznaje wówczas każdej ze stron umowy
przedwstępnej prawo dochodzenia zawarcia umowy przyrzeczonej, a orzeczenie
uwzględniające powództwo zastępuje nie tylko oświadczenie strony pozwanej, ale
także stwierdza zawarcie umowy przyrzeczonej i de facto ją zastępuje. Podobnie
dzieje się w przypadku uwzględnienia przez sąd powództwa o stwierdzenie
obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem pozwu (por. uchwała
9
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66,
OSNCP 1968, nr 12, poz.199, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 września 2002 r.,
II CKN 930/00, nie publ.).
W praktyce, w sytuacji objętej art. 390 § 2 k.c., powód formułuje żądanie
pozwu w ten sposób, że wnosi o zobowiązanie pozwanego do złożenia
oświadczenia woli określonej treści lub wnosi o stwierdzenie obowiązku pozwanego
zawarcia z powodem umowy o określonej treści. Oba te żądania realizowane są,
w przypadku oparcia ich o umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości (udziału
w nieruchomości) sporządzoną w formie aktu notarialnego, w drodze procesu,
co oznacza, że strony podporządkować się muszą regułom rządzącym tym trybem
postępowania. Należy do nich zasada dyspozycyjności, która zakłada swobodę
strony w wyborze sposobu realizacji przysługujących jej praw podmiotowych
i związanie sądu tym wyborem, wyrażające się ujętym w art. 321 § 1 k.p.c.
zakazem orzekania przez sąd o czymś innym niż żądała strona (aliud), jak też
zakazem wykraczania ponad zgłoszone przez nią żądanie (plus).
Jednakże wynikający z art. 321 § 1 k.p.c. zakaz orzekania ponad żądanie pozwu
nie stanowi przeszkody do dokonania przez Sąd orzekający w sprawie
o zobowiązanie pozwanego do złożenia oświadczenia woli stosownej modyfikacji
nieprecyzyjnie sformułowanego żądania powoda, jeżeli modyfikacja taka jest
zgodna z wolą powoda oraz podstawą zgłoszonego roszczenia, zwłaszcza treścią
przedłożonej przez powoda umowy przedwstępnej sprzedaży (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 8 lipca 2011 r., IV CSK 536/10, niepubl.). Ustalenie właściwej
treści oświadczenia woli pozwanego dokonywane jest przez sąd w oparciu przede
wszystkim o odpowiednie postanowienia umowy przedwstępnej, na które zresztą
powód się powołuje, czyniąc tę umowę przedwstępną podstawą żądania pozwu
( por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., III CSK 268/08, niepubl.,
wyrok SN dnia 9 stycznia 2008 r., II CSK 414/07, niepubl.).
Istota sporu w niniejszej sprawie, którego granice określają przyjęte za
podstawę zaskarżonego rozstrzygnięcia, motywy akceptacji przez Sąd Apelacyjny
oddalenia powództwa G. N. przez Sąd Okręgowy, sprowadza się do odpowiedzi na
pytanie, czy sąd orzekający w sprawie o zobowiązanie pozwanego do złożenia
oświadczenia woli, którego treść jest determinowana postanowieniami umowy
10
przedwstępnej, jest uprawniony do nadania oświadczeniu pozwanego treści
wynikającej z łączącego strony stosunku prawnego w sytuacji, gdy żądanie powoda
nie odpowiada ściśle umowie przedwstępnej z powodu nieudolności, nieporadności
lub braku precyzji, czy też sąd powinien to powództwo oddalić z powołaniem się na
art. 321 § 1 k.p.c. i uznając doprecyzowanie żądania powoda za naruszające zakaz
wynikający z tego przepisu.
Oba sądy orzekające w niniejszej sprawy zajęły to drugie stanowisko.
Sąd Apelacyjny dokonał bowiem wykładni art. 321 § 1 k.p.c. prowadzącej do
wniosku o niemożności dokonania zmian w żądaniu powódki i w rezultacie do
oddalenia apelacji powódki. Tymczasem powtórzyć wypada, że orzeczenie
stwierdzające obowiązek złożenia przez pozwanego oświadczenia woli (art. 64 k.c.)
może zapaść tylko wtedy, jeśli strony łączy stosunek prawny, z którego obowiązek
ten wynika. Treść zastępowanych oświadczeń woli objętych żądaniem powoda jest
determinowana treścią istniejącego między stronami stosunku prawnego.
Zgodnie z art. 187 § 1 k.p.c. powód powinien oczywiście dokładnie określić
żądanie z uwagi na związanie sądu granicami tego żądania. Związanie granicami
żądania w rozumieniu art. 321 § 1 k.p.c. nie oznacza jednak bezwzględnego
związania samym literalnym sformułowaniem żądania. Sąd orzekający
w wytoczonej przez uprawnionego sprawie o stwierdzenie obowiązku pozwanego
złożenia oznaczonego oświadczenia woli (art. 64 k.c.) jest zatem uprawniony do
nadania temu oświadczeniu treści wynikającej z łączącego strony stosunku
prawnego w sytuacji, gdy żądanie powoda tej treści w pełni, z różnych względów
(na przykład z uwagi na nieporadne czy niedokładne sformułowanie) ściśle nie
odpowiada, ale jest niewątpliwe, że powód dąży do osiągnięcia skutku prawnego
tożsamego z tym, który nastąpiłby, gdyby pozwany zachował się zgodnie z ciążącą
na nim powinnością złożenia określonej treści oświadczenia woli (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 26 maja 1999 roku, III CKN 243/98, niepubl.).
Doktryna i orzecznictwo zgodnie przyjmują, że żądanie powoda może
podlegać, w razie potrzeby, wykładni, która powinna prowadzić do tego, aby
orzeczenie miało za przedmiot to, czego w rzeczywistości powód się domaga
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 24 maja 1995 r., I CRN 61/95, niepubl.,
11
z dnia 19 stycznia 2006, IV CK 376/05, niepubl.). W wyroku z dnia 28 czerwca
2007 roku (IV CSK 115/07, niepubl.) Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że związanie
granicami żądania nie oznacza, że sąd orzekający związany jest w sposób
bezwzględny samym sformułowaniem zgłoszonego żądania. Jeżeli treść żądania
sformułowana jest niewłaściwie, niewyraźnie lub nieprecyzyjnie sąd może, a nawet
ma obowiązek, odpowiednio je zmodyfikować, jednakże zgodnie z wolą powoda
i w ramach podstawy faktycznej powództwa po to, by nadać objawionej w treści
pozwu woli powoda poprawną jurydycznie formę.
Podzielając przedstawione wyżej poglądy orzecznictwa stwierdzić należy
zasadność sformułowanego w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzutu
naruszenia art. 321 § 1 k.p.c., mającego istotny wpływ na wynik sprawy.
Powódka od początku postępowania w tej sprawie nie domagała się niczego
innego ani też niczego więcej, niż przysługiwało jej w świetle umowy przedwstępnej,
jedynie nieudolnie czy też nieprecyzyjnie formułowała swoje żądanie. Nie dążyła
także do osiągnięcia skutku prawnego różniącego się od tego, który nastąpiłby,
gdyby T. B. lub jego spadkobierczyni zawarli z powódką umowę przyrzeczoną
sprzedaży udziału w prawie własności opisanego wyżej lokalu mieszkalnego. Treść
umowy przedwstępnej z dnia 15 października 2007 roku jest jednoznaczna i nie
nasuwa wątpliwości co do treści umowy przyrzeczonej sprzedaży na rzecz powódki
udziału w lokalu ( po jego uprzednim wyodrębnieniu) oraz wzajemnych praw i
obowiązków kontrahentów. Nadanie więc żądanemu przez G. N. oświadczeniu
pozwanej B. B. właściwej treści wynikającej z postanowień umowy przedwstępnej z
uwzględnieniem niespornego faktu wyodrębnienia lokalu w drodze jednostronnej
czynności prawnej T. B. z dnia 11 kwietnia 2008 roku (choć zgodnie z umową
przedwstępną z dnia 15 października 2007 roku wyodrębnienie to miało nastąpić w
umowie przyrzeczonej), faktu uiszczenia przez G. N. na rzecz T. B. całości ceny
nabycia udziału w lokalu oraz faktu przejścia prawa własności lokalu w drodze
spadkobrania na B. B., nie prowadziłoby do naruszenia zakazu wynikającego z art.
321 § 1 k.p.c., jak to błędnie przyjął Sąd Apelacyjny.
W toku postępowania apelacyjnego, powódka sformułowała na nowo swoje
żądanie wobec pozwanej uwzględniając fakt prawomocnego oddalenia innego
12
powództwa wytoczonego przez nią przeciwko T. B. o uznanie czynności prawnej za
bezskuteczną oraz fakt zmiany właściciela lokalu w wyniku spadkobrania,
określając je jako roszczenie ewentualne (k. 335 akt sprawy). Sąd Apelacyjny nie
dokonał wprawdzie oceny dopuszczalności tej czynności procesowej w świetle art.
383 k.p.c., ale okoliczności sprawy uprawniają, zdaniem Sądu Najwyższego do
przyjęcia, że jest to nie tyle zmiana roszczenia, ile ostateczne doprecyzowanie
dochodzonego przez powódkę roszczenia, uzasadnione przebiegiem postępowania
w tej sprawie oraz wynikiem innego sporu prawnego między powódką i T. B.,
dotyczącego tego samego lokalu mieszkalnego.
Aczkolwiek trudno oprzeć się refleksji dotyczącej braku należytej staranności
reprezentującego powódkę zawodowego pełnomocnika procesowego, do którego
obowiązków należało czuwanie nad prawidłową treścią roszczenia pozwu, to
jednak zapadłego orzeczenia nie da się zaaprobować także z przyczyn
słusznościowych. Oddalenie powództwa pozbawia G. N. należnej jej ochrony
prawnej i jedynej możliwości realizacji przysługującego jej z mocy umowy
przedwstępnej z dnia 15 października 2007 roku roszczenia o nabycie udziału
wynoszącego ½ część w prawie własności przedmiotowego lokalu mieszkalnego
w sytuacji, w której pozwana odmawiając dobrowolnej realizacji tego roszczenia,
jednocześnie nie kwestionuje faktu zawarcia umowy przedwstępnej w formie aktu
notarialnego, zapłaty przez powódkę pełnej ceny nabycia udziału lokalu
mieszkalnego oraz wieloletniego posiadania i korzystania z tego lokalu
mieszkalnego w odpowiedniej części przez powódkę. Powtórzyć raz jeszcze
wypada, że powódka wskazując jednoznacznie na umowę przedwstępną jako
źródło swojego roszczenia nie domagała się w istocie niczego innego ani też
niczego więcej, niż przysługiwało jej w świetle tejże umowy przedwstępnej, dążyła
bowiem do nabycia udziału w prawie własności lokalu mieszkalnego stanowiącego
odrębną nieruchomość, za który już zapłaciła, jedynie nieudolnie czy też
nieprecyzyjnie formułowała swoje żądanie.
Stwierdzenie trafności omówionego wyżej zasadniczego dla powodzenia
skargi kasacyjnej zarzutu procesowego implikowało jej uwzględnienie, czyniąc
zbędnym ustosunkowanie się do jej pozostałych zarzutów. W tym stanie rzeczy na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
13