Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 722/13
POSTANOWIENIE
Dnia 25 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie z wniosku Powiatu S. i Skarbu Państwa
- Starosty S.
przy uczestnictwie Prokuratora Okręgowego w G.
o wpis w dziale II księgi wieczystej […] prawa własności
Powiatu S.,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 25 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy Powiatu S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w G.
z dnia 28 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w G. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji postanowieniem z dnia 6 marca 2013 r. uwzględnił
wniosek o wpis w dziale II księgi wieczystej Powiatu S. jako właściciela
nieruchomości nabytej od Skarbu Państwa umową sprzedaży z dnia 22 lutego
2013 r., sporządzoną w formie aktu notarialnego. Ustalił, że do aktu tego załączono
zarządzenie nr 413 Wojewody […] z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie wyrażenia
zgody na zbycie nieruchomości.
Postanowienie to zaskarżył w całości apelacją Prokurator Okręgowy i wniósł
o uchylenie zaskarżonego wpisu, twierdząc, że został on dokonany na podstawie
dokumentu obejmującego nieważną czynność prawną, wobec uchylenia przez
Wojewodę, kolejnym zarządzeniem nr 11 z dnia 10 stycznia 2012 r., uprzednio
wyrażonej zgody na zbycie nieruchomości, a będącej niezbędnym wymogiem
ważności dokonania czynności zbycia nieruchomości z mocy art. 23 ust. 1 pkt 7
u.g.n.
Sąd drugiej instancji uwzględnił apelację Prokuratora Okręgowego
i postanowieniem z dnia 28 czerwca 2013 r. uchylił zaskarżony wpis i wniosek
o wpis prawa własności na rzecz Powiatu S. oddalił.
W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd odwoławczy stwierdził, że możliwe jest
uwzględnienie przez Sąd wieczysto-księgowy faktów i dodatkowych dowodów
pozyskanych w toku postępowania poza wnioskiem o wpis, jeżeli ich ocena
mogłaby prowadzić do oddalenia wniosku o wpis. W tej sytuacji Sąd odwoławczy
uznał, że nie było przeszkód do przedłożenia przez apelującego i oceny przez Sąd
w postępowaniu apelacyjnym nowego dokumentu w postaci zarządzenia nr 11
Wojewody uchylającego swoje wcześniejsze zarządzenie, pomimo niezałączenia
go do wniosku o wpis ani przywołania w treści umowy sprzedaży stanowiącej
podstawę dokonania zaskarżonego wpisu.
Zawarcie przez Starostę reprezentującego Skarb Państwa umowy zbycia
nieruchomości Skarbu Państwa bez wymaganej ustawą zgody wojewody uznał Sąd
drugiej instancji za czynność prawną dotkniętą sankcją bezskuteczności
zawieszonej na podstawie art. 103 § 1 i 2 k.c. Zarządzenie wojewody ocenił Sąd
3
jako mające charakter aktu wewnętrznego, a nie oświadczenie woli składane innej
osobie, a więc mogące być odwołane bez uwzględniania rygorów wskazanych w art.
61 k.c.
Wykazanie w złożonej apelacji, że zgoda wojewody na dokonanie zbycia
nieruchomości została odwołana, co skutkowało uznaniem, że umowa sprzedaży
była dotknięta sankcją bezskuteczności zawieszonej, spowodowało, że mimo, iż
przy wniosku o wpis nie przedstawiono dokumentów potwierdzających wadliwość
czynności, to w ocenie Sądu Okręgowego brak było podstaw do dokonania na
rzecz wnioskodawcy wpisu prawa własności, bo do przeniesienia na jego rzecz
prawa własności nie doszło.
W skardze kasacyjnej wnioskodawcy, tj. Powiatu S., zaskarżającej w całości
postanowienie Sądu II instancji, wnioskodawca przytoczył zarzuty mieszczące się w
ramach obu podstaw kasacyjnych.
Zarzuty naruszenia przepisów postępowania obejmują:
- art. 6268
§ 2 k.p.c. oraz art. 6266
§ 1 k.p.c. wskutek błędnej wykładni
a w rezultacie niewłaściwego zastosowania, wobec wadliwego uznania, że
możliwym źródłem przeszkód do dokonania wpisu mogą być również dokumenty,
które nie zostały załączone do wniosku o wpis, co skutkowało nieprawidłowym
uwzględnieniem stanu faktycznego na chwilę orzekania, zamiast uwzględnienia
stanu faktycznego istniejącego w chwili złożenia wniosku o wpis;
- art. 328 § 2 k.p.c. poprzez brak wyjaśnienia charakteru prawnego zgody
wojewody na zbycie nieruchomości i w konsekwencji oceny dopuszczalności
uchylenia takiej zgody;
- art. 386 § 1 k.p.c. wskutek niewłaściwego zastosowania w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.,
który to przepis nie przewiduje uchylenia orzeczenia tylko jego zmianę, co czyni
zaskarżone rozstrzygnięcie nieznanym ustawie.
Natomiast zarzuty mieszczące się w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej
obejmują naruszenie następujących przepisów prawa materialnego:
- art. 11 ust. 1 i 2 w zw. z art. 11a UGN oraz art. 23 ust. 1 pkt 7 UGN w zw. z art. 60
k.c. i art. 61 § 1 zd. 2 k.c. wskutek wadliwego uznania zgody wojewody za nie
4
będącą cywilno-prawnym oświadczeniem woli, a w konsekwencji błędnej oceny
możliwości jej odwołania;
- art. 103 § 1 k.c. w zw. z art. 17a ust. 2 ustawy z dnia 8 sierpnia 1966 r.
o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa
(Dz.U.2012 r., poz. 1224) w wyniku uznania, że zgoda wojewody nie ma charakteru
cywilnoprawnego oświadczenia woli, pomimo uznania, że jej brak skutkuje
bezskutecznością zawieszoną umowy;
- art. 93 ust. 2 zd. 1 i ust. 3 Konstytucji RP wskutek niezastosowania
i zaaprobowania skutków bezwzględnie nieważnego zarządzenia Wojewody
uchylającego zgodę na zbycie nieruchomości, co Sąd wieczystoksięgowy powinien
uwzględnić we własnym zakresie;
- art. 28 ust. 3 UGN wskutek niezastosowania i błędnego pominięcia, że skuteczne
nabycie przez wnioskodawcę roszczenia o nabycie nieruchomości z chwilą
podpisania protokołu z rokowań nie mogło zostać zniweczone później doręczonym
i bezwzględnie nieważnym zarządzeniem Nr 11 Wojewody, które ewentualnie
mogło wywrzeć skutki wyłącznie na przyszłość.
W obszernym piśmie procesowym z dnia 26 maja 2014 r. wnioskodawca,
reprezentowany przez kolejnego pełnomocnika procesowego, podtrzymał
stanowisko zajęte w skardze kasacyjnej, a ponadto wskazał m.in. na wynikające
z uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 16 grudnia 2009 r. mającej moc zasady
prawnej, ograniczenia kognicji także sądów odwoławczych orzekających
w postępowaniu wieczysto-księgowym.
Skarb Państwa – Starosta S. reprezentowany przez Prokuratorię Generalną
SP w odpowiedzi na skargę kasacyjną Powiatu S. wniósł o oddalenie skargi
kasacyjnej i o orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego, twierdząc, że
przeszkodą do uwzględniania i oceny przez Sąd odwoławczy dokumentów nie
załączonych do wniosku o wpis byłyby tylko dokumenty mające stanowić podstawę
uwzględnienia wniosku o wpis.
Z kolei Prokurator Okręgowy w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł
o oddalenie tej skargi w całości, wywodząc, że sąd wieczystoksięgowy może –
5
w celu zapewnienia prawdziwości wpisów w księdze wieczystej – uwzględnić znane
mu urzędowo okoliczności wskazujące na brak podstaw do dokonania wpisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie wobec trafności zarzutu
naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c., które to uchybienie mogło mieć istotny wpływ na
wynik sprawy.
Okoliczności i argumenty przesądzające o zasadności tego zarzutu czynią
zarazem bezzasadnymi zarzuty naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., i art. 386 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., ponieważ brak wyjaśnienia w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia charakteru prawnego zgody wojewody na zbycie
nieruchomości Skarbu Państwa, ani sposób sformułowania sentencji postanowienia,
nie mogły mieć istotnego wpływu na wynik tej sprawy rozpoznawanej
w postępowaniu wieczystoksięgowym i wymagającym zachowania szczególnych
reguł ustawowych obowiązujących w tym właśnie postępowaniu nieprocesowym.
Wskazane poniżej argumenty świadczące o trafności zarzutu naruszenia art.
6268
§ 2 k.p.c. w stopniu mogącym mieć istotny wpływ na wynik sprawy przesądziły
zarazem o bezprzedmiotowości oceny skutków naruszenia wskazanych w skardze
kasacyjnej przepisów prawa materialnego, ponieważ ich istota sprowadza się
do kwestionowania ważności czynności prawnej będącej podstawą wpisu,
ale dokonywanego z uwzględnieniem także dokumentów nie dołączonych do
wniosku o wpis, a przedstawionych dopiero w postępowaniu apelacyjnym.
Uzasadnienie tych zarzutów naruszenia prawa materialnego zmierza więc
bezpośrednio do dokonywania badania stanu prawnego nieruchomości
w postępowaniu wieczystoksięgowym także z uwzględnieniem zdarzeń
i dokumentów przedstawionych później czasowo w stosunku do treści wniosku
i załączonych do niego dokumentów z chwili wpływu wniosku do właściwego sądu
(art. 6266
§ 1 k.p.c.), a takiego zakresu kognicji sądu w tym postępowaniu nie
przewiduje art. 6268
§ 2 k.p.c.
Zasadność zarzutu naruszenia art. 6268
§ 2 k.p.c. trafnie uzasadnia
wnioskodawca tym, że Sąd odwoławczy błędnie uznał za dopuszczalne źródło
dokonania oceny istnienia bądź braku podstaw do dokonania wpisu również i te
6
dokumenty, które nie zostały dołączone do wniosku, w chwili jego wpływu do
właściwego sądu, a przedstawione zostały później, bo dopiero w postępowaniu
apelacyjnym.
Tymczasem w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 16 grudnia 2009 r.,
III CZP 80/09 (OSNC 2010/6/84), której Sąd Najwyższy nadał moc zasady prawnej,
jednoznacznie stwierdzono, że sąd rozpoznając wniosek o wpis w księdze
wieczystej (a więc dokonując dopiero oceny jego zasadności mającej prowadzić do
uwzględnienia albo do oddalenia tego wniosku), związany jest stanem rzeczy
istniejącym w chwili złożenia wniosku i kolejnością jego wpływu. W uzasadnieniu tej
uchwały Sąd Najwyższy wyraźnie uznał art. 6268
k.p.c. za mający decydujące
znaczenie i wskazujący wyraźnie na odmienną rolę sądu wieczystoksięgowego od
roli sądu orzekającego w procesie o usunięcie niezgodności między stanem
prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem
prawnym. Ponadto Sąd Najwyższy stwierdził w uzasadnieniu uchwały, że art. 6268
k.p.c. zawiera pełną regulację przebiegu postępowania wieczystoksięgowego i to
zarówno postępowania dowodowego, jak i podstaw orzekania. Oznacza to,
że jedynie dokumenty załączone do wniosku w chwili jego wpływu do właściwego
sądu mogą stanowić przedmiot oceny sądu wieczystoksięgowego podczas badania
podstawy wpisu w toku rozpoznawania wniosku. Do kognicji tego sądu nie należy
zatem rozstrzyganie sporów z zakresu prawa własności i innych praw, a ponieważ
podstawą jego orzekania jest stan rzeczy istniejący w chwili złożenia wniosku to
oznacza to możliwość badania przez Sąd wyłącznie dokumentów składanych do
właściwego sądu równocześnie z wnioskiem o wpis.
Skoro więc przedmiotem badania sądu wieczystoksięgowego mogą być
wyłącznie treść i forma wniosku, dokumenty dołączone do wniosku oraz treść księgi
wieczystej, to oznacza to, że rozpoznawanie wniosku na podstawie dokumentów
nie dołączonych do wniosku w chwili jego wpływu do właściwego sądu jest
przekroczeniem granic kognicji sądu wieczysto-księgowego. Dokonywanie przez
sąd wieczystoksięgowy przy rozpoznawaniu wniosku o wpis oceny innych
dowodów aniżeli wskazane w art. 6268
§ 2 k.p.c. nie może usprawiedliwiać art. 34
u.k.w.h. Przepis ten nie zmienia bowiem kognicji sądu wieczystoksięgowego oraz
kognicji sądu drugiej instancji rozpoznającego apelację od wpisu, co znajduje
7
pośrednie potwierdzenie również w art. 6262
§ 4 k.p.c. Ostatnio wymieniony
przepis, analizowany łącznie z art. 6268
§ 2 k.p.c., pozwala bowiem przyjąć,
że w razie stwierdzenia, także przez Sąd odwoławczy, jakichkolwiek niezgodności
pomiędzy treścią księgi wieczystej a załączonymi do niej dokumentami
prowadzącymi do wniosku o wystąpieniu zmiany w prawie własności, sąd
powinien zwrócić wniosek i dokonać wpisu ostrzeżenia (art. 62613
§ 1 k.p.c.).
Innymi słowy, istnienie art. 6268
§ 2 k.p.c. jako przepisu szczególnego
stosowanego wyłącznie w postępowaniu wieczysto-księgowym wyklucza możliwość
stosowania przez sąd wieczystoksięgowy generalnej zasady wynikającej z art. 316
k.p.c. Jego uprawnienia w zakresie badania stanu prawnego i faktycznego
nieruchomości, której wniosek o wpis dotyczy, zostały bowiem w sposób
wyczerpujący wymienione w przepisach szczególnych zawartych w art.
6268
§ 2-4 k.p.c. Oznacza to, że kognicja sądu wieczysto-księgowego w sprawie
o wpis nie obejmuje badania dokumentów nie załączonych do tego wniosku,
bo załączonych później, a więc na każdym innym etapie czasowym tego
postępowania już po wpływie wniosku do właściwego sądu (v. postanowienia SN:
z dnia 16 listopada 2011 r., II CSK 538/10, niepubl.; z dnia 10 lutego 2012 r.,
II CSK 204/11, niepubl.; z dnia 26 kwietnia 2013 r. II CSK 506/12, niepubl.; z dnia
10 października 2013 r., III CSK 10/13, niepubl.). Także więc i Sąd odwoławczy,
rozpoznający apelację od postanowienia sądu pierwszej instancji w przedmiocie
wpisu, zobowiązany jest oceniać trafność zaskarżonego orzeczenia sądu pierwszej
instancji z uwzględnieniem treści i formy wniosku, dołączonych do wniosku w chwili
jego wpływu dokumentów oraz treści księgi wieczystej. Innymi słowy, wynikający
z art. 6268
§ 2 k.p.c. ograniczony zakres kognicji sądu orzekającego w przedmiocie
wpisu jest specyfiką postępowania wieczystoksięgowego i to obowiązującą w obu
instancjach. Kontrola instancyjna zaskarżonego postanowienia w przedmiocie
wpisu, dokonywana przez sąd drugiej instancji w postępowaniu apelacyjnym,
powinna więc ograniczać się do tego, czy w świetle dokumentów załączonych
do wniosku o wpis, którymi dysponował sąd pierwszej instancji w chwili wpływu
wniosku do właściwego sądu, była podstawa do dokonania żądanego wpisu, bądź
też do oddalenia wniosku o wpis (v. postanowienie SN z dnia 31 stycznia 2014 r.,
8
II CSK 218/13, niepubl.; postanowienie SN z dnia 17 stycznia 2013 r., III CSK
81/12, niepubl.).
Ocena więc materialnoprawnej zasadności wniosku, a także kontrola
instancyjna trafności rozstrzygnięcia w postanowieniu wydanym w postępowaniu
wieczystoksięgowym musi ściśle uwzględniać ustawowo dopuszczalny
zakres kognicji sądu w tym postępowaniu nieprocesowym, a możliwość
wykraczających poza ten zakres dociekań z wykorzystaniem innych dokumentów,
aniżeli dopuszczalne z mocy art. 6268
§ 2 k.p.c. jest wyłączona
(postanowienia SN: z dnia 7 marca 2013 r., IV CSK 414/12, niepubl.; z dnia
7 marca 2013 r., IV CSK 427/12).
Nie sposób więc podzielić stanowiska Sądu odwoławczego, że prowadzenie
dowodów z dokumentów nie załączonych do wniosku w chwili jego wpływu do sądu
objęte jest przeszkodą z mocy art. 6268
§ 2 k.p.c. ale tylko wówczas, gdyby
dokumenty te miały stanowić podstawę uwzględnienia wniosku, a więc dokonania
wpisu. Natomiast uwzględnienie przez Sąd z urzędu dokumentów spoza
dołączonych do wniosku o wpis, bo pozyskanych po chwili jego wpływu
do właściwego sądu, ale sprzeciwiających się uwzględnieniu tego wniosku,
mogłoby prowadzić do oddalenia wniosku o wpis, stwierdził Sąd II instancji.
Powyższe stanowisko Sądu odwoławczego, zawarte w uzasadnieniu
zaskarżonego postanowienia, jest wyrazem zaaprobowania pozaustawowej
relatywizacji przedmiotowego zakresu kognicji sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym, bo warunkowanego mocą dowodów i hipotetycznym,
bo oczekiwanym rezultatem mającego dopiero zapaść rozstrzygnięcia
w następstwie rozpoznania wniosku. Tego rodzaju relatywizacja przedmiotowego
zakresu dopuszczalnego badania sądu wieczystoksięgowego w toku rozpoznania
wniosku o wpis nie znajduje uzasadnienia w art. 6268
§ 2 k.p.c.
Przepis ten wyznacza bowiem przedmiotowy zakres dopuszczalnej kognicji
sądu w toku postępowania polegającego na rozpoznawaniu wniosku
(rozpoznając wniosek… sąd bada…) w sposób stanowczy i jednoznaczny.
Rozpoznawanie wniosku musi więc odbywać się od początku z uwzględnieniem
ściśle określonych przez ustawodawcę w art. 6268
§ 2 k.p.c. szczególnych
9
w tym postępowaniu reguł, których nie można relatywizować próbami badania
później pozyskanych dokumentów antycypujących mające dopiero zapaść
orzeczenie. Dopiero bowiem dokonanie oceny wyłącznie dopuszczalnych w tym
postępowaniu, a więc załączonych do wniosku dokumentów powinno przesądzić
o rozstrzygnięciu w przedmiocie rozpoznawanego w postępowaniu nieprocesowym
wniosku o wpis. Antycypacja możliwego rozstrzygnięcia w uwzględnieniu oceny
dokumentów nie dołączonych do wniosku nie może modyfikować przedmiotowo
określonego przez ustawodawcę zakresu kognicji sądu w postępowaniu
wieczystoksięgowym, wobec jednoznacznych ograniczeń wynikających z art.
6268
§ 2 k.p.c. i jego interpretacji w powołanej uchwale mającej moc zasady
prawnej.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39315
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.