Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 790/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa S. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł.
przeciwko E. J. i P. J.
o zapłatę
po rozpoznaniu na rozprawie
w Izbie Cywilnej w dniu 25 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 14 sierpnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
W sprawie o zapłatę na podstawie art. 299 § 1 ustawy z dnia 15 września
2000 r. - Kodeks spółek handlowych (t.j.: Dz.U. z 2013 r. poz. 1030 - cyt. dalej
k.s.h.) wytoczonej przez wierzyciela przeciwko członkom zarządu spółki z o.o. Sąd
pierwszej instancji, orzekając 18 kwietnia 2011 r., oddalił powództwo, uznając,
że pozwani uwolnili się od odpowiedzialności w oparciu o art. 299 § 2 k.s.h. wobec
złożenia we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości.
Uwzględniając apelację powódki, Sąd drugiej instancji wyrokiem
reformatoryjnym z dnia 9 grudnia 2011 r. uwzględnił powództwo, uznając,
że pozwani nie wykazali złożenia we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie
upadłości.
Skargę kasacyjną uwzględnił Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 24 stycznia
2013 r. (sygn. akt II CSK 307/12) uchylając wyrok Sądu odwoławczego
i przekazując sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy zakwestionował
poprzestanie przez Sąd drugiej instancji na ocenie, że nie można stwierdzić,
czy wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony w terminie przewidzianym
w przepisach prawa upadłościowego i naprawczego. Nadto uznał, że obowiązkiem
Sądu odwoławczego było dokonanie kategorycznych ustaleń niezbędnych dla
rozstrzygnięcia w oparciu o przeprowadzone w sprawie dowody.
Sąd drugiej instancji, po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem
reformatoryjnym z dnia 14 sierpnia 2013 r., ponownie uwzględnił powództwo.
Stwierdził, że oceny zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym
czasie należy dokonać w świetle art. 11 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. -
Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j.: Dz.U. z 2012 r. poz. 1112 ze zm. - dalej cyt.
p.u.n.),co wymaga uprzedniego ustalenia kiedy zaprzestano płacenia długów
i kiedy ujawniono, że majątek spółki nie wystarczy na ich zapłatę, przy
jednoczesnym spełnieniu przesłanek pozytywnych, obejmujących m.in. istnienie
wierzytelności potwierdzonej tytułem wykonawczym.
W ocenie tego Sądu pozwani nie wykazali, aby złożyli wniosek o ogłoszenie
upadłości we właściwym terminie, składając go 10 lipca 2009 r., skoro sytuacja
3
finansowa zarządzanej przez nich spółki stała się wątpliwa już w miesiącu kwietniu
2009 r. i nie uległa zmianie, a zatem wniosek o ogłoszenie upadłości pozwani
powinni zgłosić najpóźniej do 16 maja 2009 r., uznał Sąd odwoławczy. Składając
wniosek w dniu 10 lipca 2009 r. pozwani kierowali się wyłącznie obawą
niewypłacalności co świadczy, że sytuacja spółki od miesiąca kwietnia 2009 r.
nie uległa poprawie, a pozwani dopuścili się nieterminowego złożenia wniosku
o ogłoszenie upadłości, przyjął Sąd drugiej instancji.
Ostatnio wymieniony wyrok Sądu odwoławczego pozwani zaskarżyli
w całości opierając skargę kasacyjną na zarzutach mieszczących się w ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej.
Skarżący zarzucili błędną wykładnię i bezzasadne zastosowanie art. 299 § 2
k.s.h. wskutek przyjęcia, że złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w okresie
obawy niewypłacalności i wątpliwej sytuacji finansowej nie jest dokonane
we właściwym czasie, podczas gdy „właściwy czas" określony w art. 299 § 2 k.s.h.
nie może nastąpić wcześniej niż sama niewypłacalność. Naruszenie tego przepisu
uzasadniono nadto błędną wykładnią, że odpowiedzialność członków zarządu
obejmuje również zobowiązania spółki z o.o. powstałe po złożeniu wniosku
o ogłoszenie upadłości, podczas gdy odpowiedzialność za powstałe wówczas
zobowiązania jest wyłączona.
Zarzut błędnej wykładni art. 299 § 1 k.s.h. uzasadniono wadliwym przyjęciem,
że o bezskuteczności egzekucji świadczy niemożliwość prowadzenia egzekucji
wobec wykreślenia z rejestru upadłej spółki, tymczasem członkowie zarządu nie
odpowiadają za zobowiązania nie objęte tytułem egzekucyjnym i na podstawie
którego nie wszczęto we właściwym czasie postępowania egzekucyjnego. Ponadto
skarżący zarzucili niewłaściwe niezastosowanie art. 455 k.c. i art. 481 k.c., co
skutkowało wadliwym określeniem początkowych terminów zasądzenia odsetek.
Z kolei powódka w piśmie procesowym z dnia 17 grudnia 2013 r., nazwanym
„Odpowiedzią na skargę kasacyjną pozwanych", wniosła o oddalenie w całości
skargi kasacyjnej i zasądzenie na jej rzecz kosztów postępowania, wywodząc,
że żaden z zarzutów skargi kasacyjnej nie zasługuje na uwzględnienie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie wobec słuszności niektórych
spośród podniesionych w niej zarzutów naruszenia przepisów prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.).
W swoim założeniu konstrukcyjnym i celowościowym odpowiedzialność
członków zarządu spółki z o.o. za jej zobowiązania (art. 299 § 1 k.s.h.) stanowi
konsekwencję nieterminowego złożenia przez piastunów organu zarządzającego
wniosku o ogłoszenie jej upadłości wskutek czego doszło do obniżenia potencjału
majątkowego spółki w zakresie uniemożliwiającym zaspokojenie w całości
wierzytelności przysługującej powodowi względem spółki (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 lipca 2013 r., sygn. akt I CSK 646/12, niepubl., wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 lutego 2011 r., sygn. akt IV CSK 335/10, publ. OSNC - ZD,
2011, nr 3, poz. 59). Artykuł 299 § 1 k.s.h. przewiduje odpowiedzialność członków
zarządu za zobowiązania spółki z o.o. m. in. z tytułu bezprawnego, zawinionego
niezgłoszenia we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki.
Odpowiedzialność ta aktualizuje się wówczas, gdy w następstwie niezgłoszenia
wniosku o ogłoszenie upadłości spółki we właściwym czasie zostaje wyrządzona
wierzycielowi szkoda, gdyż nie może on uzyskać w ogóle zaspokojenia
wierzytelności przysługującej mu względem spółki lub uzyskuje zaspokojenie
w mniejszym zakresie niż miałoby to miejsce, gdyby wniosek o ogłoszenie
upadłości został złożony we właściwym czasie (por. np. uchwała składu siedmiu
sędziów z dnia 7 listopada 2008 r., sygn. akt III CZP 72/08, publ. OSNC 2009, nr 2,
poz. 20; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2012 r., sygn. akt II CSK
390/11, niepubl.).
Przypisanie odpowiedzialności członkom zarządu spółki z o.o. za jej
zobowiązania na podstawie art. 299 § 1 k.s.h. uzależnione jest od wykazania przez
wierzyciela istnienia przysługującej mu względem spółki niezaspokojonej
wierzytelności oraz bezskuteczności jej egzekucji z całego jej majątku.
Spoczywający na wierzycielu spółki, stosownie do brzmienia art. 299 § 1 k.s.h.,
wymóg wykazania przesłanki istnienia wierzytelności i bezskuteczności jej
egzekucji z majątku spółki, na co zasadnie zwrócił uwagę m.in. Sąd Najwyższy
w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 7 listopada 2008 roku, sygn. akt III CZP
72/08 (publ. OSNC 2009, nr 2, poz. 20), w istocie zmierza do wykazania doznania
5
przez wierzyciela szkody w wysokości niewyegzekwowanej wierzytelności
i kosztów związanych z bezskutecznością egzekucji. Doświadczenie życiowe - jak
trafnie argumentuje Sąd Najwyższy w przywołanej uchwale - dowodzi, że na ogół
z niewyegzekwowaniem zaspokojenia wierzytelności przez będącą dłużnikiem
spółkę łączy się właśnie doznanie przez wierzyciela uszczerbku we wspomnianej
wysokości. Z tego też względu na mocy regulacji art. 299 k.s.h., ustawodawca,
dostrzegając możliwe do wystąpienia w niektórych sytuacjach po stronie
wierzyciela trudności dowodowe w zakresie wykazania szkody i jej wysokości,
zdecydował się na powiązanie z wykazaniem przesłanki bezskuteczności egzekucji
wierzytelności dochodzonej od spółki wzruszalnego domniemania prawnego
(praesumptio iuris tantum) doznania szkody w wysokości niewyegzekwowanej
wierzytelności (por. uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 7 listopada 2008 roku,
sygn. akt III CZP 72/08, publ. OSNC 2009, nr 2, poz. 20; uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 28 lutego 2008 roku, sygn. akt III CZP 143/07, OSNC 2009,
nr 3, poz. 38). Wykazanie przez wierzyciela za pomocą wszelkich dostępnych
środków dowodowych bezskuteczności egzekucji wierzytelności przysługującej mu
względem spółki kreuje domniemanie prawne wzruszalne, że poniósł on szkodę
w wysokości niewyegzekwowanej od spółki należności.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że wykazanie przez
powoda istnienia wierzytelności, której egzekucja z majątku spółki okazała się
bezskuteczna, będącej jedną z przesłanek decydujących o przypisaniu członkom
zarządu spółki z o.o. odpowiedzialności z art. 299 § 1 k.s.h., powinno nastąpić co
do zasady poprzez przedstawienie przysługującego mu względem spółki tytułu
egzekucyjnego (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2012 r.,
sygn. akt I PK 78/11, publ. OSNP 2013, nr 1-2, poz. 4; wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 26 sierpnia 2009 r., sygn. akt I CSK 34/09, publ. OSNC-ZD 2010, nr 2,
poz. 57; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2008 r., sygn. akt II CSK 858/08,
niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2005 r., sygn. akt V CK
736/04, niepubl.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2004 r., sygn. akt V CK
326/04, niepubl.). Zwraca się bowiem uwagę, że art. 299 § 1 k.s.h. wiąże
odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. z bezskutecznością zaspokojenia
6
wierzyciela z majątku spółki, a tym samym wymaga uprzedniego uzyskania tytułu
egzekucyjnego wystawionego przeciwko niej.
W kwestii realizacji przez wierzyciela obowiązków dowodowych,
zmierzających do wykazania przesłanek z art. 299 § 1 k.s.h., w orzecznictwie Sądu
Najwyższego został jednak wyrażony pogląd - aprobowany również przez Sąd
Najwyższy w składzie orzekającym w niniejszej sprawie - że w szczególnie
uzasadnionych wypadkach dopuszczalne jest odstępstwo od zasady, według której
wierzyciel, powołujący się nią bezskuteczność egzekucji przeciw spółce z o.o., nie
może pozwać członka zarządu (art. 299 § 1 k.s.h.) bez uprzedniego uzyskania
tytułu egzekucyjnego przeciw spółce. W tym względzie wskazuje się,
że w szczególnych okolicznościach faktycznych sprawy występująca czasowo lub
trwale niemożność uzyskania przez powoda tytułu egzekucyjnego przeciwko spółce,
ze względu na wszczęcie wobec niej postępowania upadłościowego lub
wykreślenia z rejestru przedsiębiorców wskutek zakończenia postępowania
upadłościowego obejmującego likwidację majątku, pozwala na wykazanie przez
powoda w postępowaniu z art. 299 k.s.h. istnienia wierzytelności przysługującej mu
względem spółki w oparciu o inny dowód niż tytuł egzekucyjny wystawiony
przeciwko spółce z o.o. Takim zaś dowodem istnienia przysługującej powodowi
wierzytelności, której egzekucja okazała się bezskuteczna, może być zatwierdzona
lista wierzytelności sporządzona dla potrzeb prowadzonego względem spółki
postępowania upadłościowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia
2006 r., sygn. akt II CSK 300/06, publ. Prawo Spółek 2007, nr 11, s. 59).
Mając powyższe na względzie stwierdzić należy, że wbrew odmiennej
sugestii wyrażonej przez skarżących w ramach zarzutu naruszenia art. 299 § 1
k.s.h. poprzez jego błędną wykładnię, zasadnie Sąd drugiej instancji uznał,
iż przedstawiona w toku postępowania zatwierdzona i obejmująca powódkę
lista wierzytelności sporządzona dla potrzeb prowadzonego postępowania
upadłościowego spółki E. sp. z o.o. stanowi wystarczający dowód przysługiwania
powódce wierzytelności względem spółki, w której pozwani pełnili funkcję
piastunów organu zarządzającego. Fakt, że wierzytelności powódki wobec spółki E.
sp. z o.o. powstały w okresie poprzedzającym złożenie przez członków zarządu
wniosku o ogłoszenie jej upadłości można uznać za szczególną okoliczność
7
uzasadniającą odstąpienie od wymogu wykazania istnienia wierzytelności w
oparciu o tytuł egzekucyjny wystawiony przeciwko spółce. Bezpośredni związek
czasowy pomiędzy powstaniem wierzytelności a ogłoszeniem upadłości spółki
wykluczał bowiem możliwość uzyskania przez powódkę, w toku normalnych
czynności, tytułu egzekucyjnego wystawionego przeciwko spółce.
Zasadnie natomiast skarżący powołali się na naruszenie przez Sąd
Okręgowy art. 299 § 1 k.s.h. poprzez jego błędną wykładnię, a w konsekwencji
wadliwe uznanie, że złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości już w okresie,
w którym istniała obawa niewypłacalności, a sytuacja finansowa spółki była
wątpliwa, był właściwym czasem, co prowadziłoby do wyłączenia
odpowiedzialności pozwanych na podstawie art. 299 § 2 k.s.h.
Zgodnie z art. 299 § 2 k.s.h. członkowie zarządu spółki z o.o. nie ponoszą
odpowiedzialności za jej zobowiązania, jeżeli złożyli wniosek o ogłoszenie
upadłości spółki we właściwym czasie. Postrzegając treść art. 299 § 2 k.s.h. przez
pryzmat realizowanego przez ten przepis celu związanego z ochroną wierzycieli
spółki z o.o. uznać należy, że złożenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie
upadłości spółki z o.o. powinno nastąpić bez zbędnej zwłoki od chwili kiedy spółka
stała się niewypłacalna. „Czasem właściwym" w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. jest
więc moment wystąpienia takiej sytuacji majątkowej spółki, w której jest już
wiadomo, że dłużnik (spółka z o.o.) nie będzie w stanie zaspokoić w całości swoich
wszystkich wierzytelności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2004 r.,
sygn. akt V CK 539/03, publ. Glosa 2005, nr 2, s. 22; wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 24 września 2008 r., sygn. akt II CSK 142/08, niepubl.; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 maja 2014 r., sygn. akt II CSK 480/13, niepubl.).
Poczynienie ustaleń w tym zakresie, które jednocześnie rzutują na ewentualne
wyłączenie odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. za jej zobowiązania
(art. 299 § 2 k.s.h.), wymaga od sądu orzekającego sprecyzowania, w jakiej dacie
powinien być złożony wniosek o ogłoszenie upadłości spółki. Nie mogą się one
zatem ograniczać - jak trafnie zarzucają skarżący - do wywodzenia stosownych
wniosków, w kwestii istnienia odpowiedzialności pozwanych za zobowiązania spółki
z o.o., w oparciu o okoliczności, które pozbawione są jednoznacznego odniesienia
do przesłanek z art. 299 § 2 k.s.h. Posługiwanie się bowiem przez Sąd Okręgowy
8
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku zwrotem niedookreślonym, iż sytuacja
finansowa spółki E. sp. z o.o. „już w miesiącu kwietniu 2009 r. stała się wątpliwa" (s.
16 uzasadnienia) nie pozwala na jednoznaczne przesądzenie, czy złożony w dniu
10 lipca 2009 r. przez pozwanych wniosek o ogłoszenie upadłości spółki był
wnioskiem złożonym we właściwym czasie w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. Innymi
słowy, stwierdzenia przez Sąd odwoławczy, że w miesiącu kwietniu 2009 r.
sytuacja finansowa spółki E. sp. z o.o. była „wątpliwa" nie można uznać za
tożsame z ustaleniem, iż w okresie tym zachodziły już przesłanki do ogłoszenia
upadłości spółki. Tym samym wykluczona jest obecnie możliwość oceny
ewentualnej zasadności wywodzonych przez skarżących w toku postępowania
twierdzeń, zmierzających do wykazania wystąpienia przesłanki egzoneracyjnej (art.
299 § 2 k.s.h.), iż wniosek o ogłoszenie upadłości z dnia 10 lipca 2009 r. został
złożony we właściwym czasie. Wskazać jednocześnie należy, że ocena złożenia
przez członków zarządu spółki z o.o. wniosku o ogłoszenie upadłości we
właściwym czasie jako przesłanki decydującej o wyłączeniu ich odpowiedzialności
na podstawie art. 299 § 2 k.s.h., nie może abstrahować od ustalenia przez sąd
meriti występowania podstaw do ogłoszenia upadłości wskazanych w art. 10 i 11
p.u.n. (wystąpienia stanu niewypłacalności spółki). Sąd drugiej instancji, na co
zasadnie wskazują skarżący, nie dokonał w tym względzie stosownych ustaleń,
poprzestając jedynie na odwołaniu się do pozaustawowych okoliczności, a
mianowicie wystąpienia wątpliwej sytuacji finansowej spółki, istnienia obawy
niewypłacalności, a także wskazania istnienia zobowiązań spółki z tytułu umowy
najmu bez jednoczesnego ustalenia daty ich wymagalności, a więc do okoliczności,
które nie znajdują odniesienia w treści art. 10 i 11 p.u.n., jak również do przesłanek
art. 299 § 2 k.s.h. wyłączających odpowiedzialność członków zarządu za
zobowiązania spółki z o.o. Z tych też względów uznać należy, że przyjęte przez
Sąd odwoławczy stanowisko, iż w sprawie nie zachodziły przesłanki zwalniające
członków zarządu spółki z o.o. z odpowiedzialności za jej zobowiązania (art. 299 §
2 k.s.h.) jest przedwczesne.
Słusznie także skarżący powołali się na naruszenie przez Sąd Okręgowy
art. 299 § 2 w zw. z art. 299 § 1 k.s.h. poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie,
9
że odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. za jej zobowiązana obejmuje
również zobowiązania, które powstały po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości.
W odniesieniu do zobowiązań spółki z o.o. powstałych po złożeniu wniosku
o ogłoszenie upadłości - jak zasadnie przyjmuje się w orzecznictwie Sądu
Najwyższego - zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości we właściwym czasie
(art. 299 § 2 k.s.h.) prowadzi do przerwania związku przyczynowego pomiędzy
sprawowaniem funkcji piastuna organu zarządzającego spółki a szkodą wierzyciela
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1998 r., sygn. akt III CKN
650/97, publ. OSNC 1999, nr 3, poz. 64; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego
2003 r., sygn. akt IV CKN 1779/00, publ. OSNC 2004, nr 5, poz. 75; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 30 września 2004 r., sygn. akt IV CK 49/04, niepubl.).
W odniesieniu do podniesionych w skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia
art. 445 k.c. i art. 481 § 1 w zw. z art. 455 k.c. poprzez ich niewłaściwe
zastosowanie stwierdzić należy, że ich ocena będzie aktualna dopiero po
ewentualnym dokonaniu przez Sąd drugiej instancji oceny istnienia
odpowiedzialności członków zarządu na postawie art. 299 § 1 k.s.h.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł jak w sentencji.