Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III SK 47/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Maciej Pacuda (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z powództwa E. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w
W.
przeciwko Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki
o nałożenie kary pieniężnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w W.
z dnia 12 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Prezes Urzędu Regulacji Energetyki (Prezes Urzędu) decyzją z 16 listopada
2009 r. wymierzył przedsiębiorstwu E. Sp. z o.o. (powód) karę pieniężną w
wysokości 301.584,18 zł za niewywiązanie się z określonego w art. 9a ust. 8 Prawa
energetycznego obowiązku uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw
pochodzenia z kogeneracji, o których mowa w art. 9l ust. 1 Prawa energetycznego
2
albo uiszczenia opłaty zastępczej obliczonej w sposób określony w art. 9a ust. 8a
Prawa energetycznego.
W uzasadnieniu tej decyzji Prezes Urzędu wyjaśnił, że w II połowie 2007 r.
na powodzie ciążył obowiązek uzyskania udziału ilościowego sumy energii
elektrycznej wynikającej z uzyskanych i umorzonych świadectw pochodzenia
energii z kogeneracji lub uiszczenia opłaty zastępczej w wykonanej całkowitej
rocznej sprzedaży energii elektrycznej odbiorcom końcowym na poziomie
odpowiadającym nie mniej niż 0,8% dla jednostek kogeneracji, o których mowa w
art. 9l ust. 1 pkt 2 Prawa energetycznego oraz 16,5% dla jednostek kogeneracji, o
której mowa w art. 9l ust. 1 pkt 2 Prawa energetycznego. Prezes Urzędu ustalił, że
powód nie przedstawił świadectw umorzenia opiewających łącznie na 9.816,385
MWh oraz w terminie do 31 marca 2008 r. nie dokonał wpłaty tytułem opłaty
zastępczej na konto NFOŚiGW. W oparciu o powyższe ustalenia Prezes Urzędu,
kierując się art. 56 ust. 2a pkt 3 Prawa energetycznego, biorąc pod uwagę stopień
szkodliwości czynu, stopień zawinienia i możliwości finansowe powoda wymierzył
mu karę pieniężną w powyższej wysokości, stwierdzając, że kara nie mogła być
niższa niż kwota nieuiszczonej opłaty zastępczej pomnożona przez współczynnik
1,3. Wysokość opłaty zastępczej nieuiszczonej przez powoda wynosiła
231.987,83 zł, zaś stopień szkodliwości jego zaniechania był znaczny. Choć powód
zapłacił opłatę zastępczą w kilku ratach, uczynił to po przekroczeniu terminu 31
marca 2008 r.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z 9 marca 2012 r. zmienił zaskarżoną decyzję
w ten sposób, że obniżył wymierzoną karę do kwoty 100.000 zł, a w pozostałym
zakresie oddalił odwołanie powoda. W uzasadnieniu podjętego rozstrzygnięcia Sąd
Okręgowy wskazał na następujące okoliczności faktyczne sprawy, które miały
wpływ na podjęte rozstrzygnięcie. Po pierwsze, głównym odbiorcą energii
sprzedawanej przez powoda były Zakłady Farmaceutyczne P. S.A., które
generowały ok. 90% przychodów powoda z tytułu sprzedaży energii elektrycznej.
Po drugie, powód nie uzyskał ani nie przedstawił do umorzenia za 2007 r.
świadectw pochodzenia energii z kogeneracji, ani też nie uiścił opłaty zastępczej w
terminie do 31 marca 2008 r. Jednakże wystąpił do Prezesa Urzędu z wnioskiem o
przedłużenie terminu do wniesienia opłaty zastępczej ze względu na brak zapłaty
3
za energię elektryczną przez głównego odbiorcę, którego należności opiewały na
kwotę 1.371.199,86 zł. Do wniosku dołączył harmonogram spłaty kwoty
1.137.642,80 zł. Po trzecie, ostatnią ratę za dostarczoną energię powód uzyskał w
maju 2009 r., a należności z tytułu opłaty zastępczej w łącznej kwocie 231.987 zł
uiścił na konto NFOŚiGW w ratach do 18 grudnia 2008 r.
W tych okolicznościach Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie powoda
zasługuje na częściowe uwzględnienie, choć niewątpliwie w dacie wydania decyzji
istniały podstawy faktyczne i prawne do orzeczenia, że powód w II półroczu 2007 r.
nie wywiązał się z obowiązku określonego w art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego.
Bez znaczenia dla wykonania tego obowiązku była przy tym okoliczność, że powód
nie otrzymał należnej zapłaty za sprzedaną energię elektryczną. Odpowiedzialność
za niewykonanie obowiązków nałożonych przez Prawo energetyczne ma charakter
obiektywny. Do nałożenia sankcji istotne jest jedynie istnienie obowiązku prawnego
zabezpieczonego sankcją oraz stwierdzenie jego naruszenia przez podmiot
zobowiązany. Brak było podstaw prawnych do obniżenia przez Prezesa Urzędu
kary nałożonej na powoda, ponieważ przepisy obowiązujące w dacie wydawania
decyzji nie przewidywały takiej możliwości. Niemniej już po wydaniu decyzji wszedł
w życie art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego upoważniający Prezesa Urzędu do
odstąpienia od wymierzenia kary, jeżeli stopień szkodliwości czynu jest znikomy, a
podmiot zaprzestał naruszania prawa lub zrealizował obowiązek. Przepisy
przejściowe ustawy nowelizującej z dnia 8 lutego 2010 r. o zmianie ustawy- Prawo
energetyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. 2010 r., Nr 21, poz.
104) przewidywały, że do spraw wszczętych i niezakończonych stosuje się przepisy
tej ustawy, zaś w orzecznictwie na tle regulacji dotyczących kar istnieje tendencja
do stosowania przepisów nowych, o ile są one względniejsze dla karanego
podmiotu.
Sąd Okręgowy odwołał się także do wyroku Sądu Apelacyjnego z 24
listopada 2010 r., VI ACa …/10, w którym dopuszczono możliwość stosowania
nowych przepisów do wszystkich spraw, które nie zostały zakończone
prawomocnie, a więc także do spraw, w których wprawdzie wydano już decyzję
Prezesa Urzędu, jednak postępowanie odwoławcze było kontynuowane przed
sądem. Na tej podstawie Sąd Okręgowy uznał, że możliwe jest zastosowanie
4
art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego, zaś postawa powoda i okoliczności
uchybienia obowiązkowi dokonania zapłaty opłaty zastępczej uzasadniają
obniżenie kary. Niebagatelne znaczenie miało to, że powód zrealizował
dobrowolnie obowiązek zapłaty, co uzasadniało łagodniejszą ocenę jej zachowania.
O ile bowiem przy badaniu naruszenia przepisów ustawy decydujący jest sam fakt
naruszenia norm, to już przy wymierzaniu kary możliwe jest odniesienie się do
czynników subiektywnych pozwalających na miarkowanie kary. Mając na względzie
powyższe, w związku z niewielkim udziałem powoda w rynku, zachowaniem przed i
w trakcie postępowania, dążeniem do jak najszybszego spełnienia obowiązku,
dobrowolnym jego wykonaniem po terminie, Sąd Okręgowy uznał, że zachodzą
okoliczności uzasadniające obniżenie kary. Nie można było bowiem zachowania
powoda zakwalifikować jako przewinienia o znacznym stopniu szkodliwości czynu,
skoro NFOŚiGW nie poniósł uszczerbku w swoim majątku. Wymierzenie kary
nawet w najniższej wysokości określonej w decyzji było w tych okolicznościach
nadmierne. Zdaniem Sądu pierwszej instancji, adekwatna do stopnia szkodliwości
czynu winna być kara na poziomie 100.000 zł. Opóźnienie spowodowała trudna
sytuacja finansowa powoda wywołana przez głównego odbiorcę sprzedawanej
energii. Nie uzasadniało to jednak całkowitego odstąpienia od wymierzenia kary,
gdyż można było postawić powodowi co najmniej zarzut braku należytej
staranności w wykonaniu obowiązku nałożonego przepisem Prawa energetycznego.
Powód miał bowiem możliwość korzystania z instrumentów finansowych, które
umożliwiają dostęp do środków płatniczych w razie przejściowych trudności
finansowych, czego jednak nie uczynił.
Prezes Urzędu i powód zaskarżyli wyrok Sądu Okręgowego apelacjami.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 12 grudnia 2012 r. uwzględnił apelację Prezesa
Urzędu i w konsekwencji oddalił apelację powoda oraz zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że oddalił odwołanie w całości.
Sąd drugiej instancji wziął pod uwagę, że termin realizacji obowiązku
ciążącego na powodzie ma charakter materialny, zatem czynność dokonana po
jego upływie jest bezskuteczna. Ustawa nie przewiduje możliwości przywrócenia
terminu do wniesienia opłaty. Uchybienie terminowi wyczerpuje znamiona czynu
określonego w art. 56 ust. 1 pkt 1a Prawa energetycznego, a spóźniona realizacja
5
obowiązku nie niweczy bezprawności wcześniejszego zaniechania i może być
traktowana jako okoliczność wpływająca na ocenę stopnia szkodliwości czynu.
Skoro powód nie wypełnił ciążącego na nim obowiązku, to podlega karze stosownie
do art. 56 ust. 1 pkt 1a Prawa energetycznego w brzmieniu aktualnym dla stanu
zaistniałego w 2007 r. Wprawdzie Sąd Okręgowy trafnie przyjął, że przepis art. 56
ust. 6a Prawa energetycznego może mieć zastosowanie w sprawie niniejszej, jako
przepis względniejszy dla przedsiębiorstwa energetycznego, jednakże obie strony
zasadnie zakwestionowały sposób zastosowania tego przepisu w niniejszej sprawie.
Z literalnego brzmienia tego przepisu wynika, że jeżeli stopień szkodliwości czynu
jest znikomy, podmiot zaprzestał naruszenia prawa lub zrealizował obowiązek,
Prezes Urzędu może odstąpić od wymierzenia kary. Brak argumentów, dla których
prawodawca miałby dopuszczać częściowe odstąpienie od wymierzenia kary lub jej
miarkowanie. Pozbawiałoby to doniosłości art. 56 ust. 2a Prawa energetycznego,
który określa minimalną wysokość kary za naruszenie obowiązku, o którym mowa
w art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego. Ponadto, okoliczności sprawy nie dają
podstaw do uznania, że zachodziły przesłanki odstąpienia od wymierzenia kary.
Brak podstaw do uznania, że powód zrealizował obowiązek, o którym mowa w
art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego, ponieważ uiścił należną opłatę zastępczą po
upływie terminu. Stopień szkodliwości czynu powoda nie był zaś znikomy. W piśmie
z dnia 31 marca 2008 r. zawierającym wniosek o przedłużenie terminu uiszczenia
opłaty zastępczej powód przyznał, że do listopada 2007 r. wstrzymywał się z
zakupem energii kolorowej, pozostając w sporze z Prezesem Urzędu co do
prawidłowości wydanych przez niego decyzji taryfowych. Późniejsze kłopoty z
realizacją obowiązku były z kolei spowodowane nie tylko brakiem płatności ze
strony jednego z kontrahentów, ale także nieprzewidzianymi przez powoda
konsekwencjami ruchu cen giełdowych. Nie można w konsekwencji podzielić
stanowiska powoda, że do niewykonania obowiązku doszło wyłącznie z przyczyn
niezależnych od powoda. Zaniechanie powoda godzi wprost w chronione art. 9a
ust. 8 Prawa energetycznego dobro w postaci środowiska naturalnego i zakłóca
nadzorowany przez Prezesa Urzędu proces wprowadzenia do polskiej energetyki
zmian służących zwiększeniu efektywności procesu wytwarzania energii.
6
Wprawdzie rozmiar szkody, z uwagi na udział powoda w rynku, był niewielki, jednak
nie można tej szkody uznać za znikomą z punktu widzenia zasad prewencji.
Powód zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w całości.
Zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego
przez błędną wykładnię i przyjęcie, że przepis ten uniemożliwia częściowe
odstąpienia od wymierzenia kary oraz przez przyjęcie, że zakres pojęcia
„zrealizowanie obowiązku” nie obejmuje spełnienia obowiązku dokonanego po
upływie terminu do jego realizacji.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji oraz zasądzenia od Prezesa
Urzędu na rzecz powoda kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa
procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna powoda nie ma uzasadnionej podstawy.
Przepis art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego wprowadzono na mocy art. 1
pkt 38 lit. e) ustawy z dnia 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy - Prawo
energetyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r., Nr 21, poz.
104) w reakcji ustawodawcy na jeden z wyroków Sądu Najwyższego, w którym
podkreślono obiektywny charakter odpowiedzialności przewidzianej w art. 56 Prawa
energetycznego oraz wskazano na brak podstaw prawnych dla nienakładania przez
Prezesa Urzędu kary pieniężnej w przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów
Prawa energetycznego sankcjonowanych karą pieniężną (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 5 listopada 2008 r., III SK 6/08). Dlatego w piśmiennictwie wskazuje
się, że celem art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego jest zliberalizowanie norm
prawa energetycznego w zakresie kar pieniężnych przez przyznanie organowi
regulacyjnemu uprawnienia do odstąpienia od wymierzenia kary, gdy
przedsiębiorstwo energetyczne zachowało się co prawda sprzecznie z normami
Prawa energetycznego, lecz następnie zmieniło swoje zachowanie.
Rozwiązanie normatywne wprowadzone w art. 56 ust. 6a Prawa
energetycznego polega na przyznaniu Prezesowi Urzędu kompetencji do
7
odstąpienia od wymierzenia kary pieniężnej, jeżeli spełnione są przesłanki
wymienione w tym przepisie. Mimo tych przesłanek decyzja Prezesa Urzędu z
art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego nie jest decyzją związaną, gdyż ich
występowanie nie obliguje organu do skorzystania z uprawnienia przewidzianego w
art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego (Prezes Urzędu „może” odstąpić od
wymierzania kary). Niemniej, wbrew poglądom wyrażonym w piśmiennictwie, nie
ma powodów do wyłączenia kompetencji Sądu orzekającego w sprawie z
odwołania od decyzji Prezesa Urzędu do oceny legalności i zasadności odmowy
zastosowania art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego i w konsekwencji zastosowania
tego przepisu, gdy przedsiębiorstwo energetyczne kwestionuje zgodność decyzji
Prezesa Urzędu nakładającej karę pieniężną z przesłankami zastosowania tego
przepisu i interesem publicznym.
Ponieważ przepis art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego uprawnia Prezesa
Urzędu do odstąpienia od wymierzenia kary pieniężnej, działając na jego podstawie
Prezes Urzędu może jedynie nie nałożyć kary pieniężnej w ogóle (odstąpić od jej
wymierzenia). Przepis art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego nie stanowi natomiast
podstawy do miarkowania wysokości kary pieniężnej przez obniżenie jej wysokości.
Taka wykładnia art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego, zbieżna z interpretacją
dokonaną przez Sąd Apelacyjny, znajduje oparcie nie tylko w treści tego przepisu,
ale także w systematyce art. 56 Prawa energetycznego. Przepis ten, wielokrotnie
nowelizowany, składa się z kilku ustępów. W art. 56 ust. 1 Prawa energetycznego
wymienione są zachowania przedsiębiorstw energetycznych podlegające karze
pieniężnej. Przepis art. 56 ust. 2 wskazuje, że kompetencja do wymierzania kar
pieniężnych przysługuje Prezesowi Urzędu (a obecnie w odniesieniu do niektórych
deliktów Prezesowi Agencji Rynku Rolnego). Natomiast przepisy art. 56 ust. 2a-3
określają zasady ustalania wysokości kar pieniężnych. Zasady te zostały
zróżnicowane przez prawodawcę w odniesieniu do różnych deliktów wymienionych
w art. 56 ust. 1 Prawa energetycznego. Ogólną zasadą jest, że kara pieniężna
nakładana za zachowania wymienione w art. 56 ust. 1 nie może przekroczyć 15%
przychodu ukaranego przedsiębiorcy (art. 56 ust. 3). Dlatego też przy
wprowadzaniu art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego nie było potrzeby
8
wyodrębnienia, obok instytucji odstąpienia od wymierzenia kary, instytucji
pozwalającej na częściowe jej obniżenie.
Należy mieć jednak na uwadze, że w przypadku niewykonania obowiązku, o
który chodzi w niniejszej sprawie, zasady ustalania wysokości kary pieniężnej
zostały przez prawodawcę unormowane inaczej. Podczas gdy art. 56 ust. 3 Prawa
energetycznego określa górną granicę kary pieniężnej, pozostawiając Prezesowi
Urzędu (i sądom) możliwość miarkowania jej ostatecznej wysokości
(z odstępstwami przewidzianymi obecnie w art. 56 ust. 2d - 2f), wysokość kary
pieniężnej za naruszenie obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego została
przez prawodawcę uregulowana w art. 56 ust. 2a Prawa energetycznego jako kara
minimalna. Miarkowanie wysokości kary pieniężnej wymierzanej na podstawie
art. 56 ust. 1 pkt 1a Prawa energetycznego może się zatem odbywać jedynie w
przedziale między minimalną karą pieniężną obliczaną na podstawie art. 56 ust. 2a
pkt 3 Prawa energetycznego a maksimum wynikającym z art. 56 ust. 3 Prawa
energetycznego. Dlatego Sąd Apelacyjny słusznie nie podzielił rozumowania
przyjętego w uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego. Przyjęta przez Sąd
pierwszej instancji wykładnia art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego, realizująca
postulat wyboru korzystniejszej dla karanego opcji interpretacji przepisów
normujących kwestie odpowiedzialności represyjnej, nie znajduje oparcia w
standardach interpretacyjnych przyjętych w obszarze prawa karnego. Prawodawca,
kształtując odpowiednio treść art. 56 Prawa energetycznego, wprost wykluczył
bowiem możliwość miarkowania kary pieniężnej z tytułu naruszenia obowiązku z
art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego w zakresie dolnego wymiaru kary pieniężnej.
Mając powyższe na względzie, nie można podzielić zarzutu naruszenia
art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego przez przyjęcie, że przepis ten uniemożliwia
częściowe odstąpienia od wymierzenia kary.
Powód zarzucił także naruszenie tego przepisu przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że wykonanie obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa
energetycznego po 31 marca 2008 r. nie stanowi zrealizowania obowiązku w
rozumieniu art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego.
Jak wynika to z treści art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego, zmiana
zachowania przedsiębiorstwa energetycznego pozwalająca na odstąpienie od
9
wymierzenia kary pieniężnej, może polegać na zaprzestaniu dalszego naruszania
norm Prawa energetycznego, a zatem na zmianie postępowania, w wyniku której
zachowanie przedsiębiorstwa, które do tej pory było niezgodne z prawem przestaje
już być z nim sprzeczne. Zmiana ta, jak wynika to wprost z art. 56 ust. 6a Prawa
energetycznego, może polegać także na „zrealizowaniu obowiązku”. Ta druga
kategoria zachowań przedsiębiorstwa energetycznego odnosi się do sytuacji, w
których na przedsiębiorstwie energetycznym ciążył określony obowiązek,
obowiązek ten nie został wykonany przez przedsiębiorstwo energetyczne, co z
kolei uprawniało Prezesa Urzędu do wszczęcia postępowania w sprawie nałożenia
kary pieniężnej oraz jej wymierzenia. Prawodawca w ten sposób rozróżnił między
naruszeniami Prawa energetycznego polegającymi na niewykonaniu obowiązku
zachowania o charakterze ciągłym oraz naruszeniami polegającymi na
niewykonaniu obowiązku określonego zachowania o charakterze jednorazowym
bądź terminowym. Oznacza to, że „zrealizowanie obowiązku”, który nie został przez
przedsiębiorstwo energetyczne wykonany prawidłowo, bądź został wykonany
nieterminowo lub niepełnie, uprawnia Prezesa Urzędu do odstąpienia od
wymierzenia kary pieniężnej, którą w innym przypadku organ ten byłby
zobowiązany nałożyć na przedsiębiorstwo energetyczne.
Należy mieć na względzie, że na powodzie ciążył obowiązek uzyskania i
przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia energii, a w przypadku nie
wykonania tego obowiązku powoda obciążał alternatywny obowiązek uiszczenie w
terminie do 31 marca opłaty zastępczej. To za niewykonanie tego ostatniego
obowiązku (tj. nieuiszczenie opłaty zastępczej w terminie do 31 marca 2008 r.)
powód został ukarany przez Prezesa Urzędu, ponieważ nie uzyskał i nie
przedstawił do umorzenia żadnego świadectwa pochodzenia energii.
Opłatę zastępczą powód uiścił jednak do 18 grudnia 2008 r. Nie wykonując
obowiązku w terminie powód dopuścił się naruszenia art. 56 ust. 1 pkt 1a Prawa
energetycznego i uruchomił postępowanie w sprawie nałożenia kary pieniężnej.
Niemniej uiszczenie należnej opłaty zastępczej w terminie do 18 grudnia 2008 r.
stanowi „zrealizowanie obowiązku” w rozumieniu art. 56 ust. 6a Prawa
energetycznego. Przepis ten ma właśnie zastosowanie w sytuacji, gdy
przedsiębiorstwo energetyczne dopuściło się co prawda naruszenia
10
sankcjonowanych karą pieniężną obowiązków z Prawa energetycznego przez
nieterminowe wykonanie obowiązku, lecz następnie „wykonało obowiązek”. Nie
można zatem przyjąć, że skoro powód nie uiścił opłaty zastępczej w terminie do 31
marca 2008 r., lecz uiścił ją po tym terminie, to nie wykonał ciążącego na nim
obowiązku w rozumieniu relewantnym dla art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego.
Dlatego zastosowania art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego w niniejszej sprawie
nie może wykluczać fakt niewykonania przez powoda ciążącego na nim obowiązku
przez nieterminowe uiszczenie opłaty zastępczej, gdyż to właśnie nieuiszczenie tej
opłaty w terminie powoduje, że powód dopuścił się naruszenia Prawa
energetycznego sankcjonowanego karą pieniężną. Okoliczność, że w II połowie
2007 r. powód nie uzyskiwał świadectw pochodzenia energii, również nie wyklucza
zastosowania art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego, ponieważ prawodawca
pozostawił przedsiębiorstwu energetycznemu swobodę realizacji obowiązku z
art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego: jeżeli nie nabędzie świadectw opiewających
na określony wolumen energii, wówczas może się wywiązać z obowiązku
uiszczając opłatę zastępczą.
Jednakże, aby możliwe było uznanie zaskarżonego orzeczenia za wadliwe z
powyższego powodu, konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy w
ustalonych w niniejszej sprawie okolicznościach, spełniona została druga
przesłanka zastosowania art. 56 ust. 6a Prawa energetycznego, jaką jest „znikomy
stopień szkodliwości czynu”. Sąd drugiej instancji przyjął, że nie zachodzą
przesłanki do odstąpienia od wymierzenia kary pieniężnej, ponieważ: 1) stopień
szkodliwości zachowania powoda nie był znikomy, gdyż w II połowie 2007 r. powód
wstrzymywał się z zakupem świadectw pochodzenia; 2) zaniechanie powoda godzi
w dobra chronione obowiązkiem z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego; 3)
przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary przemawiają względy prewencji ogólnej.
Rozstrzygając, czy naruszenie obowiązku ciążącego na powodzie można w
okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy uznać za czyn o znikomym stopniu
szkodliwości zasadne jest odwołanie się do sposobu weryfikacji tego stopnia
wypracowanego w prawie karnym, skoro prawodawca posłużył się w art. 56 ust. 6a
Prawa energetycznego instytucją prawa karnego, z uwagi na represyjny charakter
kar pieniężnych przewidzianych w art. 56 Prawa energetycznego. Zgodnie z
11
art. 115 § 2 k.k. przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu bierze się pod
uwagę: 1) rodzaj i charakter naruszonego dobra, 2) rozmiary wyrządzonej szkody,
3) sposób i okoliczności popełnienia czynu, 4) wagę naruszonych obowiązków,
5) postać zamiaru, 6) motywację sprawcy, 7) rodzaj naruszonych reguł ostrożności i
stopień ich naruszenia. Przepis art. 115 § 2 k.k. zawiera zamknięty katalog
kryteriów oceny stopnia szkodliwości społecznej czynu, zaś dominujące znacznie
mają okoliczności z zakresu strony przedmiotowej, do której dołączono dwie
przesłanki strony podmiotowej, to jest postać zamiaru i motywację sprawcy (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2008 r., V KK 1/08, R-OSNKW 2008, poz.
1325). O stopniu społecznej szkodliwości mają przy tym decydować wyłącznie
okoliczności związane z czynem (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11 kwietnia
2011 r., IV KK 382/10, LEX nr 846390). Należy zaś uwzględnić wszystkie kryteria
oceny stopnia szkodliwości społecznej czynu, ponieważ ma to być ocena
całościowa, uwzględniająca całokształt okoliczności wymienionych w art. 115 § 2
k.k. (por. wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2012 r., III KK 66/12, LEX nr
1243049). Niemniej w orzecznictwie wskazuje się także, iż podstawowe znaczenie
dla określenia stopnia społecznej szkodliwości czynu mają rodzaj i charakter
naruszonego przez oskarżonego dobra chronionego prawem, rozmiar wyrządzonej
i grożącej szkody oraz zamiar i motywacja sprawcy (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 11 kwietnia 2011 r., IV KK 382/10). Z kolei okoliczności popełnienia czynu, o
których mowa w art. 115 § 2 k.k., to czas i miejsce popełnienia czynu oraz kontekst
sytuacyjny zachowania się sprawcy (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 1
kwietnia 2009 r., V KK 378/08, LEX nr 507961). Nie uwzględnia się więc
okoliczności, które pojawiły się po popełnieniu czynu, ponieważ nie mieszczą się
one w regulacji art. 115 § 2 k.k. Powoduje to, że dla oceny znikomej szkodliwości
zachowania powoda irrelewantne jest jego zachowanie po upływie terminu
realizacji obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego.
Stosując odpowiednio, z uwagi na odmienne funkcje stopnia znikomej
szkodliwości czynu w prawie karnym i Prawie energetycznym, powyższe
zapatrywania do oceny okoliczności faktycznych niniejszej sprawy, w pierwszej
kolejności należy udzielić odpowiedzi na pytanie, jakie dobra chronione prawem
powód naruszył swoim zachowaniem oraz jaka jest szkodliwość zachowania
12
powoda dla tych dóbr. Dobrami tymi są ochrona środowiska oraz dbałość o większą
efektywność energetyczną (por. wyrok Sądu Najwyższego z 12 sierpnia 2014 r.,
III SK 56/13, niepublikowany). Są to niewątpliwie dobra istotne dla Prawa
energetycznego. Obowiązek niewykonany przez powoda służy realizacji celów
prawodawcy z zakresu tych dwóch dóbr przede wszystkim za pomocą mechanizmu
wsparcia dla wytwórców energii korzystających z procesów kogeneracji. Wsparcie
to przybiera postać swoistej rekompensaty wyższych kosztów wytworzenia energii
w tych procesach dzięki sprzedaży świadectw pochodzenia energii, do zakupu
których zobowiązane są przedsiębiorstwa energetyczne takie jak powód. Realizacja
tego obowiązku obwarowana jest sankcją pieniężną, której minimalna wysokość
została określona przez prawodawcę w taki sposób, że zasadniczo bardziej
opłacalne jest zakupienie świadectw pochodzenia i przedstawienie ich do
umorzenia niż uiszczenie opłaty zastępczej (jako alternatywnego sposobu
wykonania obowiązku), a wreszcie samej kary pieniężnej. Ustawodawca pozostawił
jednak przedsiębiorstwom energetycznym wybór formy realizacji obowiązku z
art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego między zakupem świadectw pochodzenia na
rynku i ich umorzeniem a uiszczenie opłaty zastępczej. W niniejszej sprawie powód
nie uzyskał w II połowie 2007 r. świadectw pochodzenia energii, zatem obowiązek z
art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego mógł wykonać do 31 marca 2008 r. jedynie
uiszczając opłatę zastępczą. Środki z tej opłaty służyły finansowaniu działalności
NFOŚiGW. Oznacza to, że faktycznie zachowanie powoda nie godziło
bezpośrednio w ochronę środowiska i efektywność energetyczną sektora
wytwarzania energii, lecz tylko pośrednio szkodziło dobru chronionemu na
podstawie art. 56 ust. 1 pkt 1a w związku z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego,
wskutek niezasilenia konta funduszu odpowiednią kwotą pieniężną w ustawowym
terminie. Sama inercja powoda w zakupie świadectw pochodzenia w II połowie
2007 r. nie może zatem, ze względu na przewidzianą prawem alternatywną
możliwość wykonania obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego, stanowić
okoliczności przemawiającej przeciwko uznaniu zachowania powoda za czyn o
znikomej społecznej szkodliwości.
Odnosząc się do kryterium wysokości szkody wyrządzonej (grożącej) dobru
chronionemu na podstawie art. 56 ust. 1 pkt 1a Prawa energetycznego, należy z
13
kolei przyjąć za Sądem pierwszej instancji, że rozmiar tej szkody jest
odpowiednikiem udziału powoda w rynku. Udział ten przekłada się na ocenę
znaczenia reperkusji niewykonania obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa
energetycznego przez powoda w kontekście „istotności” zachowania powoda z
punktu widzenia uszczerbku poniesionego przez dobro objęte przez prawodawcę
ochroną w powołanych przepisach. Z ustaleń faktycznych niniejszej sprawy wynika,
że udział ten jest znikomy, przez to i rozmiar wyrządzonej szkody musi być uznany
za niewielki.
Oceniając natomiast wagę naruszonych obowiązków oraz rodzaj
naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia należy wskazać, że
obowiązki te były precyzyjnie sformułowane, nie wywoływały wątpliwości, a powód
miał świadomość związania tymi obowiązkami oraz świadomość postaci i terminu
ich realizacji. Przy ocenie tych aspektów stopnia znikomej szkodliwości czynu
powoda nie można nie uwzględnić inercji powoda w zakupie świadectw
pochodzenia energii w II połowie 2007 r., gdyż z ustaleń faktycznych wynika, że
powód powstrzymywał się przed zakupem z uwagi, między innymi, na niekorzystny
w jego ocenie kurs świadectw na rynku giełdowym. Wskazuje to, że powód
spodziewał się, iż korzystniejsze dla niego może być zrealizowanie alternatywnej
postaci obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego w postaci uiszczenia
opłaty zastępczej.
Uwzględniając z kolei sposób i okoliczności naruszenia przez powoda
obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego, a także postać zamiaru oraz
motywację sprawcy nie sposób nie zauważyć, że naruszenie to było świadome w
stopniu wskazującym co najmniej na zamiar ewentualny powoda. Powód najpierw,
do czego był uprawniony, podjął bowiem biznesową decyzję o nienabywaniu
świadectw pochodzenia energii z kogeneracji, a następnie – w okresie od 1
stycznia 2008 r. do 31 marca 2008 r. miał świadomość, że obowiązku uiszczenia
opłaty zastępczej nie wykona w terminie i godził się na to. Nieterminowe wykonanie
obowiązku z art. 9a ust. 8 Prawa energetycznego, jak wynika to z ustaleń Sądów w
niniejszej sprawie, spowodowane było sytuacją finansową powoda wywołaną przez
zaległości w płatnościach ze strony głównego (90% sprzedaży) odbiorcy
sprzedawanej przez powoda energii. Sytuacja ekonomicznej zależności
14
przedsiębiorcy od jednego klienta, skutkująca zagrożeniem płynności finansowej,
jest w ocenie Sądu Najwyższego taką okolicznością, która może przemawiać za
uznaniem naruszenia prawa za naruszenie o znikomym stopniu szkodliwości.
Niemniej powód, świadomy tej sytuacji oraz ciążącego na nim obowiązku
uiszczenia opłaty zastępczej w terminie do 31 marca 2008 r., ograniczył się tylko do
wystąpienia do Prezesa Urzędu z wnioskiem o przedłużenie terminu na uiszczenie
opłaty zastępczej (do przedłużenia którego Prezes Urzędu nie jest upoważniony z
uwagi na ustawowy charakter tego terminu). Ustalenia faktyczne poczynione w
niniejszej sprawie nie dają jednak podstaw do uznania, na etapie oceny
okoliczności naruszenia oraz motywacji sprawcy, że niewykonanie obowiązku przez
powoda podyktowane było chociażby troską o utrzymanie przedsiębiorcy i
generowanych przez niego miejsc pracy na rynku, ani że powód podejmował – per
saldo nieskuteczne - działania pozwalające na terminowe wykonanie obowiązku,
pomimo zaległości w płatnościach ze strony głównego klienta. Brak informacji o
sytuacji finansowej powoda pozwalających na ocenę, że w okolicznościach
faktycznych niniejszej sprawy niewykonanie obowiązku sankcjonowanego na
podstawie art. 56 ust. 1 pkt 1a Prawa energetycznego było „mniejszym złem”.
Mając powyższe na względzie, skargę kasacyjną powoda należało oddalić,
gdyż wyrok Sądu drugiej instancji odpowiada prawu mimo częściowo błędnego
uzasadnienia w zakresie wykładni pojęcia „realizacji obowiązku” z art. 56 ust. 6a
Prawa energetycznego.
Kierując się przedstawionymi motywami oraz opierając się na treści
art. 39814
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji swego wyroku.
Wniosek o zasądzenie kosztów postępowania pozostawiono bez
rozpoznania, jako zgłoszony przez Prezesa Urzędu w piśmie procesowym
przedstawionym z naruszeniem rygoru art. 207 § 3 zd. 1 k.p.c.