Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 293/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSA Anna Szczepaniak-Cicha (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa E. N.
przeciwko Gimnazjum w Ś.
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w L.
z dnia 28 maja 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w L. pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w L. wyrokiem z dnia 16 stycznia 2013 roku zasądził od
Gimnazjum w Ś. na rzecz powódki E. N. kwotę 10.782 zł tytułem odszkodowania za
2
naruszające prawo rozwiązanie stosunku pracy, a oddalił powództwo o
przywrócenie do pracy.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powódka była zatrudniona w Gimnazjum w
Ś. i u jej poprzedników prawnych od dnia 1 września 1983 roku na podstawie
mianowania na czas nieokreślony. Pracowała od 1 września 2000 roku jako
nauczyciel-bibliotekarz. W dniu 13 lipca 2005 roku uzyskała stopień nauczyciela
dyplomowanego. E. N. miała także uprawnienia do pracy na stanowisku pedagoga
szkolnego oraz w świetlicy szkolnej. Powódka nie ma kwalifikacji do nauczania
żadnych konkretnych przedmiotów gimnazjalnych, podczas zatrudnienia w
pozwanej jednostce nie rozszerzyła swoich kwalifikacji o uprawnienia do nauczania
takich przedmiotów. W związku ze zmianami organizacyjnymi zachodzącymi w
pozwanej szkole od wielu lat, w 2011 roku nie było możliwości zapewnienia pracy
nauczycielowi - bibliotekarzowi w pełnym wymiarze godzin. W dniu 24 maja 2011
roku strona pozwana zaproponowała powódce zawarcie porozumienia
zmieniającego warunki pracy. W porozumieniu tym określono, że w miejsce
dotychczasowych warunków w charakterze nauczyciela w Gimnazjum w Ś.
powódkę obowiązywać będą w roku szkolnym 2011/2012 następujące warunki
zatrudnienia: ½ etatu w bibliotece w Gimnazjum w Ś., ¼ etatu - uzupełnienie etatu
w Szkole Podstawowej w N. w charakterze pedagoga, ¼ etatu - uzupełnienie etatu
w Zespole Szkolno-Przedszkolnym w Ś. w charakterze nauczyciela świetlicy.
Powódka podpisała to porozumienie zmieniające, jednak pracy na nowych
warunkach nie podjęła. W dniu 27 maja 2011 roku udała się na zwolnienie
lekarskie, z którego korzystała do dnia 7 października 2011 roku, po czym wystąpiła
do pracodawcy o udzielenie jej kolejnego urlopu dla poratowania zdrowia.
Wcześniej przebywała na takim urlopie łącznie 2 lata i 2 miesiące. Korzystała też
długotrwale ze zwolnień lekarskich z powodu choroby, tj. w 2010 i 2011 roku
łącznie 178 dni, w 2011 roku łącznie 129 dni. Ostatni urlop dla poratowania zdrowia
udzielony został powódce na okres od 8 października 2011 roku do 29 lipca 2012
roku, tym samym powódka wykorzystała pełny urlop w wymiarze trzech lat. Sąd
ustalił, że długotrwałe zwolnienia lekarskie oraz urlop zdrowotny zdezorganizowały
pracę w pozwanej jednostce oraz w szkołach, w których przewidziano uzupełnienie
etatu powódki.
3
W dniu 26 maja 2011 roku, a więc po podpisaniu porozumienia
zmieniającego warunki pracy, E. N. wystąpiła do związku zawodowego […] o
objęcie jej ochroną. Związek przyjął powódkę w poczet członków. W dniu 19
października 2011 roku związek podjął uchwałę o objęciu powódki ochroną na
podstawie art. 32 ustawy o związkach zawodowych, na okres trzech lat od podjęcia
uchwały. O objęciu ochroną organizacja związkowa powiadomiła pracodawcę
dopiero w grudniu 2011 roku. E. N. nie uczestniczyła w zebraniach związku z uwagi
na stan zdrowia. Pismem z dnia 16 maja 2012 roku pracodawca zawiadomił
organizację związkową o zamiarze wypowiedzenia jej stosunku pracy na podstawie
art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczyciela, z podaniem przyczyny wypowiedzenia.
Związek […] w dniu 23 maja 2012 roku nie wyraził na piśmie zgody na
wypowiedzenie powódce stosunku pracy. Mimo to pracodawca w dniu 28 maja
2012 roku wręczył powódce oświadczenie o rozwiązaniu z nią stosunku pracy z
zachowaniem trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia. Jako przyczynę strona
pozwana wskazała zmiany organizacyjne wynikające z faktu, że w projekcie zmian
organizacyjnych w Gimnazjum w Ś. na rok szkolny 2012/2013 nie został
zatwierdzony przez organ prowadzący etat nauczyciela-bibliotekarza, co jest
rezultatem zmniejszenia się w Gimnazjum liczby oddziałów w ostatnich latach (było
17 będzie 9) oraz zmniejszenia się liczby woluminów w bibliotece. W związku z
powyższymi zmianami nie ma możliwości zaplanowania dalszej pracy dla powódki
w charakterze nauczyciela-bibliotekarza w pełnym wymiarze godzin, a posiadane
przez nią wykształcenie nie daje możliwości jej zatrudnienia na zmienionym
stanowisku, gdyż nie posiada ona kwalifikacji do nauczania innych przedmiotów.
Pismem z dnia 29 maja 2012 roku KM NSZZ […] poinformowała pozwane
gimnazjum, że powódka z mocy uchwały KM nr 2/10/11 z dnia 19 października
2011 roku jest upoważniona do reprezentowania oddziału organizacji związkowej
wobec pracodawcy w sprawach z zakresu prawa pracy, toteż wskazuje się
powódkę do ochrony przez wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy. Z
dokonanych ustaleń wynika nadto, że organ prowadzący szkołę podjął decyzję o
ograniczeniu godzin bibliotecznych w każdej szkole na terenie całej gminy Ś. i
przejściu bibliotek szkolnych pod zarząd Centrum Kultury w Ś. Skutkiem tego etat
bibliotekarza u strony pozwanej został ograniczony w roku szkolnym 2012/2013 do
4
jednej godziny tygodniowo. Ewentualne potrzeby biblioteczne uczniów szkoły
pozwanej uzupełnia biblioteka miejsko-gminna, której pracownicy w ramach swych
obowiązków wypożyczają również książki w bibliotece szkolnej. Ograniczono także
funkcjonowanie świetlicy szkolnej o 13 godzin, jeden etat dzielony jest przez dwóch
nauczycieli, którzy uzupełniają swój pełny wymiar godzinami nauczania historii i
chemii. Zwiększona została natomiast ilość godzin pedagoga szkolnego z 20 do 26,
jednakże w ramach jednego etatu.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał powództwo
za częściowo zasadne przyjmując, że strona pozwana naruszyła przepis art. 32
ustawy o związkach zawodowych, dokonując powódce wypowiedzenia bez zgody
organizacji związkowej. Jednakże uwzględnieniu żądania przywrócenia do pracy
sprzeciwia się przewidziana w art. 8 k.p. klauzula zasad współżycia społecznego
wyznaczająca granice, w ramach których dopuszczalne jest korzystanie z praw
podmiotowych w stosunkach pracy. Nadużycie przez działacza związkowego
swego prawa żądania przywrócenia do pracy dotyczy w szczególności sytuacji, gdy
osoba objęta ochroną stosunku pracy rażąco narusza swe podstawowe obowiązki
pracownicze, ale w orzecznictwie występowały także przypadki, w których
zaakceptowano możliwość nieuwzględnienia żądania przywrócenia do pracy ze
względu na jego sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, choć do
rozwiązania stosunku pracy doszło z przyczyn niezawinionych przez pracownika
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 sierpnia 2007 r., I PK 82/07). Taka właśnie
sytuacja zachodzi w rozpatrywanym przypadku. Sąd pierwszej instancji zbadał przy
tym zasadność przyczyny wypowiedzenia i uznał ją za prawdziwą. W pozwanej
szkole nastąpiło ograniczenie liczby godzin pracy biblioteki do jednej tygodniowo.
Biblioteka szkolna nie została zlikwidowana, toteż nie doszło do naruszenia art. 67
ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty, który nakłada na szkoły publiczne
obowiązek zapewnienia uczniom możliwości korzystania z biblioteki. Decyzja o
ograniczeniu ilości godzin funkcjonowania biblioteki szkolnej, jako podyktowana
sytuacją finansową pozwanej, jest autonomiczna i nie podlega ocenie w
postępowaniu sądowym. Ze względu na kwalifikacje powódki nie można uznać, aby
wybór nauczyciela do rozwiązania stosunku pracy cechowała dowolność bądź
dyskryminacja. W pozwanej szkole nie ma możliwości zatrudnienia powódki jako
5
bibliotekarza z uzupełnieniem wymiaru do pełnego etatu w charakterze pedagoga
szkolnego lub nauczyciela świetlicy. Sąd Rejonowy negatywnie ocenił fakt, że
powódka po podpisaniu porozumienia zmieniającego nie podjęła pracy na nowych
warunkach ze względu na stan zdrowia. Dyrektorzy szkół, w których pracować
miała powódka, zmuszeni byli do znalezienia innych rozwiązań zmierzających do
obsadzenia części etatów proponowanych powódce. Obecnie nie można domagać
się, aby E. N. została zatrudniona w miejsce osób, które otrzymały godziny pracy
nieobjęte wówczas przez powódkę. Skoro powódka nie podjęła pracy ze względu
na stan zdrowia, to nie jest wykluczone, że ponownie postawi przełożonych przed
koniecznością znalezienia zastępstwa. Z tych względów Sąd Rejonowy uznał za
słuszne skorzystanie z możliwości przewidzianej w art. 4771
k.p.c. i w miejsce
żądanego przywrócenia do pracy zasądził stosowne odszkodowanie.
Powódka w apelacji zarzuciła naruszenie prawa materialnego: art. 45 § 1
k.p. w zw. z art. 45 § 3 k.p. poprzez jego niezastosowanie, art. 8 k.p. poprzez
błędne jego zastosowanie, mimo iż zebrany w sprawie materiał dowodowy nie
wskazuje na rażące naruszenie obowiązków pracowniczych lub inne rażące
naruszenie prawa, jak też art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 67 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7
sierpnia 1991 roku o systemie oświaty poprzez jego niezastosowanie, mimo iż
dokonanie zmian organizacyjnych u strony pozwanej poprzez udostępnienie
biblioteki szkolnej tylko przez jedną godzinę w tygodniu stanowi obejście
powołanego przepisu ustawy. Apelująca zarzuciła także sprzeczność istotnych
ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego przez
pominięcie, że strona pozwana dokonała wypowiedzenia powódce umowy o pracę
w okresie jej przebywania na urlopie dla poratowania zdrowia, który trwał do 29
lipca 2012 roku, co w sposób oczywisty narusza przepisy o rozwiązywaniu umów o
pracę. Powódka domagała się zmiany zaskarżonego wyroku i przywrócenia do
pracy u strony pozwanej.
Sąd Okręgowy w L. oddalił apelację powódki i zasądził od E. N. na rzecz
strony pozwanej kwotę 60 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa
procesowego. Sąd drugiej instancji zaakceptował ustalony stan faktyczny
przyjmując go za własny. Powódka została zwolniona w ramach reorganizacji.
Przepis art. 67 ustawy o systemie oświaty nie stanowi regulacji zawierającej
6
przesłanki formalne dotyczące wypowiadania stosunku pracy, nawet jego
ewentualne naruszenie nie mogłoby mieć wpływu na ocenę prawidłowości
dokonanego wypowiedzenia. Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu obrazy art. 8 k.p.
Przyjęcie konstrukcji nadużycia prawa uzasadnia działanie powódki, polegające na
podpisaniu porozumienia określającego nowe warunki pracy, a następnie
zdezorganizowaniu pracy przez jej niepodjęcie i skorzystanie z urlopu dla
podratowania zdrowia. Takie zachowanie, z jednoczesnym zwróceniem się do
związków zawodowych o szczególną ochronę ze świadomością, że pracodawca
będzie zmierzał do wypowiedzenia umowy, ocenić należy w kategoriach nadużycia
prawa. Jakkolwiek zachowanie powódki nie było niezgodne z prawem, to jednak w
ustalonych okolicznościach co najmniej niewłaściwe. Sąd podzielił apelacyjny
zarzut naruszenia 73 ust. 1 Karty Nauczyciela przez wypowiedzenie umowy w
okresie przebywania przez powódkę na urlopie dla poratowania zdrowia
stwierdzając jednak brak wpływu tego uchybienia na treść rozstrzygnięcia,
albowiem w dniu rozwiązania stosunku pracy urlop był już zakończony, a nadto
wadliwość wypowiedzenia znalazła swą właściwą konsekwencję prawną przez
zasądzenie odszkodowania, w miejsce przywrócenia do pracy.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku powódka zaskarżając
rozstrzygnięcie w całości zarzuciła naruszenie prawa materialnego, a mianowicie:
1/ art. 45 § 1 k.p. w zw. z art. 45 § 3 k.p. poprzez ich niezastosowanie, mimo
iż oddalenie na podstawie art. 8 k.p. roszczenia o przywrócenie do pracy
pracownika podlegającego szczególnej ochronie przed rozwiązaniem z nim
stosunku pracy, gdy rozwiązanie to w sposób oczywisty narusza prawo, a
konkretnie art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 roku o związkach
zawodowych, może mieć miejsce tylko wyjątkowo, w okolicznościach szczególnie
rażącego naruszenia obowiązków pracowniczych lub obowiązujących przepisów
prawa, a co najmniej zawinionego zachowania pracownika;
2/ art. 13 ust. 6 ustawy o bibliotekach w zw. z art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 67
ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7 sierpnia 1991 roku o systemie oświaty polegające na
ich niezastosowaniu w sytuacji, gdy strona pozwana w efekcie połączenia biblioteki
szkolnej z biblioteką miejską zmniejszyła ilość godzin nauczyciela bibliotekarza do
jednej tygodniowo jednocześnie powierzając obsługę biblioteki szkolnej w dalszym
7
niezbędnym zakresie pracownikom biblioteki miejskiej, co miało na celu obejście
przepisów prawa i stworzenie pretekstu do rozwiązania z powódką umowy o pracę;
3/ art. 8 k.p. poprzez błędną jego wykładnię polegającą na przyjęciu, że
także niezawinione zachowanie pracownika może uzasadniać odmowę ochrony
prawnej pracownikowi szczególnie chronionemu przed rozwiązaniem umowy o
pracę na podstawie ustawy o związkach zawodowych, jako stanowiące nadużycie
pozostające w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego
prawa lub zasadami współżycia społecznego.
Skarżąca zarzuciła nadto naruszenie przepisów postępowania, które mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj. art. 4771
k.p.c. poprzez jego błędne
zastosowanie polegające na zasądzeniu odszkodowania z tytułu niezgodnego z
prawem wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę, mimo żądania powódki
przywrócenia do pracy, w sytuacji gdy zgłoszone przez powódkę roszczenie było
uzasadnione. Na podstawie art. 3984
§ 1 pkt 3 k.p.c. wniosła o uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania oraz
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego. Wniosła o rozpoznanie skargi jako
oczywiście uzasadnionej z mocy art. 3989
§ 1 pkt 4 k.p.c. Zdaniem skarżącej,
wszelkie zachowania podjęte przez powódkę a ocenione w aspekcie art. 8 k.p.,
tj. zwrócenie się do związków zawodowych o ochronę, przebywanie na zwolnieniu
lekarskim, wykorzystanie płatnego urlopu dla poratowania zdrowia udzielonego
przez pozwaną były działaniami zgodnymi z prawem, podjętymi w granicach
uprawnień podmiotowych powódki. Oddalenie na podstawie art. 8 k.p. roszczenia o
przywrócenie do pracy pracownika podlegającego ochronie szczególnej, gdy
rozwiązanie to w sposób oczywisty narusza prawo - art. 32 ustawy o związkach
zawodowych, może mieć miejsce tylko wyjątkowo. Takiej wyjątkowości nie
wskazały Sądy obu instancji. Strona pozwana nie dowiodła, że powódka działała z
zamiarem zdezorganizowania pracy w szkołach. Nie jest w żadnym razie
nadużyciem prawa ochrona własnego zdrowia na podstawie ustawowych
uprawnień. W orzecznictwie wyrażano także zapatrywania, że za oddaleniem
powództwa o przywrócenie do pracy pracownika objętego ochroną szczególną
mogą przemawiać zachowania, które nie mają charakteru ciężkich naruszeń
podstawowych obowiązków pracowniczych, jednak w każdym przypadku były to
8
zachowania mniej lub bardziej naganne. Nadużycie prawa jest działaniem
świadomym, nakierowanym na pogwałcenie zasad moralno-etycznych lub
społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa. Takie nadużycie nie może więc
powstać w sposób nieświadomy czy niezawiniony. Przyjęcie odmiennego poglądu
doprowadziło do pozbawienia ochrony pracownika, który musiał dokonać wyboru
pomiędzy dwoma dobrami: własnym zdrowiem a interesem pracodawcy. Skarżąca
wskazała nadto, że Sąd drugiej instancji w sposób pobieżny odniósł się do zarzutu
podjęcia przez stronę pozwaną czynności, która miała na celu obejście przepisów
ustawy - art. 67 ust. 1 pkt 2 ustawy o systemie oświaty. Powódka nie zmierzała do
wykazania, jakoby to naruszenie miało wpływ na ocenę prawidłowości dokonanego
wypowiedzenia, ale do zarysowania działań pozwanej, która przez ograniczenie
funkcjonowania biblioteki do jednej godziny tygodniowo stworzyła pretekst do
rozwiązania umowy o pracę. W ocenie powódki skarga kasacyjna jest oczywiście
uzasadniona, gdyż rozstrzygnięcie pozostaje w opozycji do zapatrywań dotychczas
prezentowanych w orzecznictwie w przedmiocie stosowania art. 8 k.p. do działaczy
związkowych domagających się przywrócenia do pracy - wyjątkowo i w
okolicznościach wskazujących na zawinione działanie pracownika.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona.
Trafne są zarzuty podniesione w ramach podstaw kasacyjnych wskazanych
w art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c., w postaci naruszenia art. 45 § 1 k.p. w zw. art. 45 § 3
k.p. i art. 8 k.p. Zarzuty te pozostają w ścisłym związku z wytknięciem obrazy
art. 4771
k.p.c., który daje sądowi orzekającemu uprawnienie do uwzględnienia z
urzędu innego roszczenia alternatywnego, jeżeli zgłoszone przez pracownika
roszczenie okaże się nieuzasadnione. Przepis art. 45 § 1 k.p. przewiduje owe
roszczenia alternatywne: przywrócenie do pracy bądź odszkodowanie, przy czym z
treści art. 45 § 3 k.p. wynika zakaz orzekania o odszkodowaniu, w miejsce
przywrócenia do pracy, w przypadku pracownika objętego szczególną ochroną
przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy. Zakaz ten nie ma
charakteru bezwzględnego, gdyż wykonywanie prawa w stosunkach pracy podlega
9
ocenie w aspekcie klauzul generalnych z art. 8 k.p., a więc z punktu widzenia zasad
współżycia społecznego i społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa. Od
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1994 roku, I PZP 40/93, nie jest
kwestionowany pogląd, że na podstawie art. 4771
k.p. sąd może uwzględnić
roszczenie o odszkodowanie zamiast roszczenia o przywrócenie do pracy
zgłoszone przez pracownika objętego ochroną przed rozwiązaniem stosunku pracy
z art. 32 ustawy z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych (Dz.U. Nr 55,
poz. 234 ze zm.), wówczas gdy roszczenie to okaże się nieuzasadnione ze
względu na jego sprzeczność ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa
lub zasadami współżycia społecznego (OSNCP 1994 nr 12, poz. 230 z glosą
U. Jackowiak, OSP 1995 nr 4, poz. 81, zob. także wyroki z dnia 13 maja 1998 r.,
I PKN 106/98, OSNP 1999 nr 10, poz. 336, z dnia 26 listopada 2002 r., I PKN
535/01, LEX nr 1165843, z dnia 3 sierpnia 2011 r., I PK 30/11, LEX nr 1101326).
Nie chodzi przy tym o brak zasadności powództwa w ogóle, gdyż w takim wypadku
zachodziłaby konieczność oddalenia powództwa, a nie zasądzenia odszkodowania
w miejsce wybranego przez pracownika roszczenia przywrócenia do pracy
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2006 r., III PK 12/06, OSNP 2007
nr 7-8, poz. 90).
Analiza zarzutów przedstawionych w skardze kasacyjnej w ich wzajemnym
powiązaniu prowadzi do wniosku, że w pierwszym rzędzie rozważań wymaga
zarzut niewłaściwego zastosowania art. 8 k.p., a więc rozstrzygnięcie, czy doszło
do błędnej wykładni bądź mylnej subsumpcji na tle tej normy, gdyż dopiero
potwierdzenie tego zarzutu toruje drogę do stwierdzenia zasadności zarzutu
pominięcia art. 45 § 3 k.p. W zakresie podstawy przewidzianej w art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. mieści się błędne ustalenie treści ogólnych pojęć prawnych, czyli również
klauzul generalnych w postaci zasad współżycia społecznego i społeczno-
gospodarczego przeznaczenia prawa (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19
stycznia 1998 r., I CKN 424/97, OSNC 1998 nr 9, poz. 136). Należy mieć przy tym
na względzie, że nie jest możliwa tak ścisła wykładnia art. 8 k.p., która zawierałaby
swoiste „wytyczne” w jakich (kazuistycznie) sytuacjach sąd powszechny miałby
uwzględnić albo nie uwzględnić zarzuty pracodawcy o sprzeczności żądania
pracownika z art. 8 k.p., także gdy dotyczy to sytuacji pracownika szczególnie
10
chronionego (tak Sąd Najwyższy w post. z dnia 17 lutego 2012 r., III PK 70/11, LEX
nr 1215290). Nadto ocena, czy w konkretnym przypadku ma zastosowanie art. 8
k.p. mieści się w granicach swobodnego uznania sędziowskiego, po uznaniu
całokształtu okoliczności faktycznych konkretnej sprawy, toteż uwzględnienie
nadzwyczajnego środka zaskarżenia, jakim jest skarga kasacyjna, nastąpić może
tylko w przypadku oczywistego naruszenia art. 8 k.p. (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 marca 2014 r., I PK 204/13, LEX nr 1464689).
Artykuł 8 k.p. statuuje dyrektywę zakazującą czynienie ze swego prawa
użytku, który byłby sprzeczny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub
zasadami współżycia społecznego. Obie autonomiczne przesłanki, ograniczające
korzystanie z przysługujących w stosunkach pracy uprawnień, mają przymiot
klauzul generalnych, a więc zwrotów ustawowych o niedookreślonym zakresie.
Choć są to klauzule generalne ich znaczenie nie jest uniwersalne w tym sensie, że
należy je odnosić do okoliczności danego przypadku mając na względzie, że istotą
tej konstrukcji jest uniknięcie sytuacji, w której stosowanie prawa doprowadziłoby
do skutków niemożliwych do zaakceptowania, z uwagi na cel określonej regulacji
lub normy moralne. Klauzule te wprowadzają do stosunków pracy konieczny
pierwiastek elastyczności. W praktyce mechanizm nadużycia prawa ma duże
zastosowanie w sferze praw i wolności związkowych. W szczególności nadużycia
prawa można dopatrywać się w razie utworzenia organizacji związkowej z
wiodącym zamiarem uzyskania przez jej członków szczególnej ochrony trwałości
stosunku pracy. W tym kontekście trafny jest pogląd wielokrotnie w wyrażany
judykaturze, że jako sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem
prawa może być oceniony wybór pracownika do zarządu organizacji związkowej
wyłącznie w celu obrony przed dokonanym już przez pracodawcę wypowiedzeniem
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2007 r., II PK 335/06, LEX nr
898861). Sąd Najwyższy rozpatrując niniejszą skargę kasacyjną aprobuje jednak w
pełni stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 marca 2013
roku, iż objęcie pracownika ochroną związkową bezpośrednio po podjęciu przez
pracodawcę działań zmierzających do wypowiedzenia umowy o pracę, z
powołaniem się na przyczynę formalnie niezwiązaną z aktywnością związkową
11
pracownika, nie oznacza samo przez się nadużycia prawa do tej ochrony (I PK
208/12, OSNP 2013 nr 21-22, poz. 252).
Związek zawodowy jest dobrowolną i samorządną organizacją ludzi pracy,
powołaną do reprezentowania i obrony ich praw, interesów związkowych i
socjalnych, przy czym jest niezależny w swojej działalności statutowej od
pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego oraz od innych
organizacji. Ustawodawca, biorąc po uwagę szczególną rolę związków
zawodowych w sektorze pracy, wprowadził zakaz dyskryminacji związkowej oraz
gwarancję stałości zatrudnienia funkcyjnych członków związków zawodowych,
zawarowaną art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 roku o związkach
zawodowych (t.j.: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.), która wyraża się
zakazem wypowiedzenia lub rozwiązania umowy o pracę z imiennie wskazanym
uchwałą zarządu członkiem związku lub innym pracownikiem, upoważnionym do
reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby
dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy. Przepis
art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych nie zawiera żadnych wyłączeń
spod przewidzianej w nim ochrony. W każdym przypadku powzięcia zamiaru
wypowiedzenia (rozwiązania) umowy o pracę pracownikowi objętemu ochroną z
art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych pracodawca jest związany
stanowiskiem zarządu zakładowej organizacji związkowej w tym zakresie. Decyzja
co do dalszego pozostawania w zatrudnieniu działacza związkowego leży więc w
gestii zarządu organizacji związkowej, a brak zgody na wypowiedzenie lub
rozwiązanie umowy nie pozwala pracodawcy na dokonanie tej czynności wobec
działacza związkowego, niezależnie od przyczyny leżącej u podstaw zamiaru
pracodawcy. Skutkiem pogwałcenia przez pracodawcę zakazu wynikającego z
art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy jest, co do zasady, uwzględnienie żądania pracownika
przywrócenia do pracy - art. 45 § 3 k.p. Organy związku zawodowego powinny
oczywiście w ramach swej autonomii wziąć pod uwagę wszelkie okoliczności
konkretnego przypadku. Może się jednak zdarzyć, że zarząd zakładowej organizacji
związkowej nie wykaże należytego obiektywizmu biorąc w obronę działacza
związkowego, który w okolicznościach danego przypadku na ochronę nie
zasługuje, a to ze względu na brak poszanowania swych obowiązków
12
pracowniczych lub prawa w ogóle. Taka decyzja stanowi podstawę odmowy
uwzględnienia roszczenia o przywrócenie do pracy wobec nadużycia prawa do
ochrony związkowej lub sprzeczności żądania przywrócenia do pracy ze społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem prawa podmiotowego bądź zasadami współżycia
społecznego (art. 8 k.p.). Ugruntowany jest przy tym pogląd, że konstrukcja
nadużycia prawa podmiotowego ma charakter wyjątkowy i może być zastosowana
tylko po wykazaniu wyjątkowych okoliczności (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 stycznia 2014 r., I PK 149/13, M.P.Pr. 2014 nr 4, s. 204-209).
Rację ma skarżąca, że orzecznictwo różnie rozkłada akcenty w związku ze
stosowaniem art. 8 k.p. w stosunku do działaczy związkowych. Wyraźnie
skonkretyzowane jest stanowisko przyjmujące, że odmowa przywrócenia do pracy
może być uzasadniona, gdy ochrona związkowa służyć ma wyłącznie
uniemożliwieniu pracodawcy zasadnego rozwiązania umowy o pracę, gdy owa
zasadność dotyczy postawy pracownika, bez związku z wykonywaniem zadań
związkowych. Celem ochrony stosunku pracy działacza jest przede wszystkim
zagwarantowanie mu niezależności w wypełnianiu funkcji. Tak rozumie się brak
bezwzględnego charakteru ochrony związkowej, przy czym przepisy wyznaczające
tę ochronę są regulacją szczególną i muszą być wykładane ściśle. Przeciwny
sposób myślenia byłby dyskryminujący dla tych pracowników, którzy członkami
związków zawodowych nie są albo nie sprawują w nich żadnej funkcji (zob. wyroki
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 października 2006 r., SK 42/04, OTK-A 2006
nr 9, poz. 125, z dnia 7 kwietnia 2003 r., P 7/02, OTK-A 2003 nr 4, poz. 29, wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2003 r., I PKN 616/02, Pr. Pracy 2004 nr 6,
s. 34, z dnia 11 września 2001 r., I PKN 619/00, OSNP 2003 nr 16, poz. 376).
Zauważa się także, że wobec jednoznacznej treści przepisu art. 32 ustawy
związkowej nie można ograniczać ochrony zeń wynikającej tylko do zachowań
związanych stricte z działalnością związkową, gdyż hipoteza przepisu obejmuje
ochroną stosunek pracy jako całość, stąd oddalenie powództwa o przywrócenie do
pracy może mieć miejsce tylko w okolicznościach szczególnie rażącego naruszenia
obowiązków pracowniczych lub obowiązujących przepisów prawa, np. spożywanie
alkoholu na terenie zakładu pracy, przystąpienie do pracy w stanie nietrzeźwości,
przywłaszczenie mienia na szkodę pracodawcy, ujawnienie istotnych tajemnic
13
zawodowych, pobicie współpracownika itp. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
20 stycznia 2011 r., I PK 112/10, LEX nr 738389 i orzecznictwo tam wskazane).
Zachowania takie z reguły wyczerpują przesłankę ciężkiego naruszenia
podstawowych obowiązków pracowniczych z art. 52 § 1 pkt 1 k.p. W orzecznictwie
ostatnich lat wyrażane są również zapatrywania, które ochronę z art. 32 ustawy o
związkach zawodowych zawężają, dopuszczając nieuwzględnienie roszczenia
pracownika o przywrócenie do pracy na podstawie art. 8 k.p. nie tylko wtedy, gdy
zasadne byłoby rozwiązanie z nim umowy w trybie art. 52 § 1 pkt 1 k.p., ale również
w razie rozwiązania umowy za wypowiedzeniem (zob. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 2 lutego 2012 r., III PK 132/11, M.P.Pr. 2012 nr 5, s. 254-260, z dnia 3 sierpnia
2007 r., I PK 82/07, LEX nr 470023, uchwałę siedmiu sędziów z dnia 16 maja
2012 r., III PZP 3/12, OSNP 2012 nr 23-24, poz. 279).
Sąd Najwyższy rozpoznając niniejszą skargę kasacyjną dostrzega ową
ewolucję poglądów, których przytoczenie było konieczne, także aby unaocznić, że
w sprawach tych nie obowiązuje schematyzm w orzekaniu, jednakże akceptuje i
uznaje za adekwatne zapatrywania wyrażone w motywach wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 17 lipca 2009 roku (I PK 45/09, LEX nr 607245). Jeśli
pracodawca rozwiązał umowę o pracę ze skutkiem natychmiastowym z winy
pracownika szczególnie chronionego, działacza związkowego, z naruszeniem
przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę, to rodzaj czynu pracownika decyduje o
tym, czy można uznać jego roszczenie o przywrócenie do pracy za nadużycie
prawa. Jeżeli zachowanie pracownika nie zostało uznane za ciężkie naruszenie
podstawowych obowiązków pracowniczych, to „zwykłe” naruszenie obowiązków
pracownika co do zasady nie pozwala na ocenę jego żądania przywrócenia do
pracy, jako nadużywania swego prawa podmiotowego. Zastosowanie konstrukcji
sprzeczności z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa, stanowiącej wyjątek od nadrzędnej reguły wzmożonej
ochrony trwałości stosunku pracy funkcyjnych działaczy związkowych, wymaga
przekonującego wykazania, na czym ta sprzeczność polega. Powództwo
pracownika szczególnie chronionego oparte na zarzucie braku zgody związku
zawodowego na rozwiązanie z nim umowy o pracę może być uwzględnione nawet
wtedy, gdy pracownik dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych
14
obowiązków pracowniczych. Za oddaleniem powództwa o przywrócenie do pracy i
ewentualnie zasądzeniem odszkodowania zawsze muszą przemawiać szczególne
względy. Z pewnością korzystanie z ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy
przez działaczy związkowych w sytuacjach, gdy budzi to dezaprobatę z powodów
etycznych i odbierane jest przez innych pracowników jako korzystanie z
nieuzasadnionych przywilejów, nie służy umacnianiu pozycji związków
zawodowych. Dotyczy to jednak sytuacji, w których szczególnie chroniony działacz
związkowy w jakikolwiek sposób narusza prawo, zasady współżycia społecznego
albo ciążące na nim obowiązki pracownicze, bez związku z pełnioną funkcją
związkową (I PK 45/09, LEX nr 607245).
Odnosząc te rozważania do rozpatrywanej sprawy nie można stwierdzić, aby
Sąd Okręgowy przekonująco wykazał, że za oddaleniem powództwa o
przywrócenie do pracy E. N. przemawiają szczególne względy. Powódka nie
została zwolniona w związku z ciężkim naruszeniem podstawowych obowiązków
pracowniczych. Pracodawca wypowiedział jej nauczycielski stosunek pracy na
podstawie art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczyciela z powodu zmian organizacyjnych,
wskutek których ograniczeniu uległa ilość godzin funkcjonowania biblioteki szkolnej.
Przyczyna wypowiedzenia leżała więc po stronie pozwanego. Jako zachowanie
powódki świadczące o nadużyciu prawa do przywrócenia do pracy Sąd Okręgowy
wskazał zawarcie przez powódkę porozumienia zmieniającego warunki pracy w
dniu 24 maja 2011 roku, a następnie udanie się w dniu 27 maja 2011 roku na
zwolnienie lekarskie - do dnia 7 października 2011 roku, po czym skorzystanie z
urlopu dla poratowania zdrowia w okresie od 8 października 2011 roku do 29 lipca
2012 roku, co zdezorganizowało pracę pozwanego i dwóch innych jednostek.
Wcześniej, w 2010 i 2011 roku, powódka także długotrwale przebywała na
zwolnieniach lekarskich z powodu choroby. Innymi słowy, działanie powódki nie
miało cech ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych ani nie
było przyczyną wypowiedzenia. Zważyć przy tym należy, że zachowanie powódki, a
więc choroba po podpisaniu porozumienia z dnia 24 maja 2011 roku, miało miejsce
rok przed sprzecznym z prawem wypowiedzeniem stosunku pracy. Niezdolność do
pracy z powodu choroby wyłącza możliwość wykonywania pracy niezależnie od
woli pracownika i pracodawcy uniemożliwiając świadczenie pracy z obiektywnego
15
powodu, niezawinionego przez pracownika. E. N. nie mogła przejawiać negatywnej
postawy wobec pracodawcy nie przebywając w pracy z powodu złego stanu
zdrowia potwierdzonego zwolnieniami lekarskimi, przy czym w podstawie
faktycznej, którą Sąd Najwyższy jest związany, brak jest jakichkolwiek ustaleń co
do tego, że pracodawca wszczął procedurę badania zasadności zwolnień, jaki był
charakter schorzeń i ich ewentualny związek z pracą (np. wypadkowe), co mogłoby
sugerować złą wolę powódki lub ją wykluczyć. Powódka już w apelacji zarzuciła
naruszenie art. 8 k.p. poprzez błędne jego zastosowanie, mimo iż zebrany w
sprawie materiał dowodowy nie wskazuje na rażące naruszenie obowiązków
pracowniczych lub inne rażące naruszenie prawa, powołując się na stosowne
zapatrywania judykatury. Wadliwość stanowiska w zakresie przyjęcia, że powódka
nadużyła swego prawa podmiotowego, a w konsekwencji odmowa jej ochrony
określonej w art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy związkowej, polega w ocenie Sądu
Najwyższego na braku w podstawie faktycznej takich elementów, które stanowiłyby
płaszczyznę subsumcyjną przyjętego przez Sąd Okręgowy art. 8 k.p. Długotrwała
niezdolność do pracy istotnie dezorganizująca pracę w jednostce zatrudniającej
może być w określonych okolicznościach faktycznych usprawiedliwioną przyczyną
wypowiedzenia umowy. Jednakże nadużycie prawa to takie zachowanie osoby
uprawnionej, które nie mieści się w granicach dozwolonego celu lub sposobu
wykonywania prawa, a zatem niezdolność do pracy spowodowana chorobą nie jest
wystarczającym uzasadnieniem uchylenia ochrony związkowej i uznania, że
nauczyciel korzystający ze zwolnień lekarskich, a nawet urlopu dla poratowania
zdrowia, który zakończył się w okresie wypowiedzenia, nadużywa swego prawa
podmiotowego żądając przywrócenia do pracy. Sąd drugiej instancji w motywach
zaskarżonego wyroku, odnosząc się do zarzutu powódki, w zasadzie ograniczył
swe rozważania do powtórzenia argumentacji przedstawionej przez Sąd pierwszej
instancji, choć zastosowanie art. 8 k.p. wymaga przekonującego i precyzyjnego
uzasadnienia nadużycia prawa do ochrony. Decyzja o zwolnieniu powódki została
podjęta w sprzeczności z art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych. W
ustalonych okolicznościach Sąd Okręgowy wadliwie przyjął, że pozwanemu
pracodawcy udało się wykazać nadużycie prawa do ochrony zawarowanej tym
przepisem. Powódce nie można przypisać nasilenia złej woli i stopnia winy lub
16
naruszenia jakichkolwiek obowiązków pracowniczych, które uzasadniałoby
pominięcie ochrony związkowej przez zastosowanie art. 8 k.p. Powódka działała w
granicach obowiązującego prawa korzystając ze swych uprawnień związanych z
ochroną zdrowia, jej postawa nie była nieetyczna. Sąd Najwyższy miał w polu
widzenia, że wyrokiem z dnia 12 lutego 2012 roku (II PK 132/11, M.P.Pr. 2012 nr 5,
s. 254-260 z aprobującą glosą K. Stępnickiej, LEX/el. 2012) Sąd Najwyższy uznał
za sprzeczną ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa przywrócenia do
pracy próbę uczynienia z tego prawa użytku, w sytuacji gdy zainteresowany nie
może ze względów zdrowotnych wykonywać obowiązków na danym stanowisku,
jednak w stanie faktycznym tej sprawy chodziło o działacza związkowego, który
przez cztery lata z niewielkimi przerwami nie świadczył pracy korzystając ze
zwolnień lekarskich, w tym czasie aktywnie oddawał się działalności politycznej i
społecznej (radny, ławnik sądowy), a długotrwała niezdolność do pracy stanowiła
przyczynę rozwiązania umowy, toteż wyrażona teza nie przystaje do okoliczności
rozpatrywanej sprawy.
Konsekwencją zasadności zarzutu obrazy art. 8 k.p. jest uznanie naruszenia
art. 45 § 3 k.p. i art. 4771
k.p.c, gdyż w przypadku pracownika objętego ochroną
szczególną na podstawie art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych sąd
nie ma kompetencji do nieuwzględnienia żądania przywrócenia do pracy i
orzeczenia alternatywnie o odszkodowaniu, jeśli działaczowi związkowemu nie
można przypisać nadużycia prawa. Zważyć przy tym trzeba, że niezdolność do
pracy na określonym stanowisku, udokumentowana zaświadczeniem lekarskim
lekarza medycyny pracy, może prowadzić do zastosowania dyspozycji art. 45 § 2
k.p. (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r., I PK 8/11, LEX nr
952333), jednakże nie w stosunku do funkcyjnego członka związku podlegającego
ochronie przed wypowiedzeniem (art. 45 § 3 k.p.), a nadto w stanie faktycznym
niniejszej sprawy brak jest ustaleń, jakoby powódka nie odzyskała zdolności do
pracy po zakończeniu urlopu zdrowotnego w dniu 29 lipca 2012 roku. Reaktywacji
stosunku pracy E. N. nie sprzeciwia się wzgląd na sytuację pozwanego, gdyż nie
doszło do likwidacji biblioteki szkolnej, co zresztą (podobnie jak podział i połączenie
bibliotek) jest niedopuszczalne - jak słusznie wskazała skarżąca, a to w świetle art.
22 ust. 1 i art. 13 ust. 6 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach (t.j.:
17
Dz.U. z 2012 r., poz. 642 ze zm.) w zw. z art. 67 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 7
września 1991 roku o systemie oświaty (t.j.: Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze
zm.). Kwestia niemożności przywrócenia pracownika do pracy w sytuacji, gdy
doszło do likwidacji zajmowanego przez niego stanowiska była wielokrotnie
przedmiotem oceny w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 16
kwietnia 2003 roku (I PK 154/02, Pr. Pracy 2003 nr 11, s. 35) wyraził pogląd, że
likwidacja stanowiska pracy, jako jedyna przesłanka, nie stanowi przeszkody do
przywrócenia do pracy pracownika, z którym pracodawca rozwiązał umowę o pracę
z naruszeniem prawa. Pogląd ten został podtrzymany w kolejnych orzeczeniach
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2006 r., I PK 56/06, M. Prawn. 2007
nr 4, poz. 206). Tym bardziej nie może być więc mowy, aby żądanie przywrócenia
do pracy zgłoszone przez pracownika objętego szczególną ochroną związkową,
jeśli nawet zajmowane przez niego stanowisko zostało zlikwidowane, w każdych
okolicznościach stanowiło nadużycie prawa, które nie korzystałoby z ochrony w
myśl art. 8 k.p. (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 marca 2012 r., II PK
295/11, LEX nr 1214579). Sumując, zmiany organizacyjne u pozwanego
doprowadziły do ograniczenia etatu nauczyciela-bibliotekarza, lecz z tego względu
nie można odmówić powódce przywrócenia do pracy.
Wobec zasadności skargi Sąd Najwyższy orzekł kasatoryjnie, z mocy
art. 39815
§ 1 k.p.c., natomiast podstawa rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego lokuje się w treści art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.