Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 687/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie z powództwa D. S. i S. S.
przeciwko "C." Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł. i U. S.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie powodowej - Miasta Ł.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 22 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej interwenienta ubocznego
od wyroku Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 11 kwietnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 12 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w Ł., w sprawie z
powództwa D. S. i S. S. przeciwko pozwanym C. Spółce z o.o. oraz U. S., ustalił, że
umowa przeniesienia udziału w prawie wieczystego użytkowania nieruchomości w
zamian za zwolnienie z długu zawarta w dniu 19 grudnia 2007 r. pomiędzy
pozwanymi przed notariuszem M. W., zarejestrowana w repertorium […], jest
nieważna.
Przyjął, że nieruchomość położona w Ł. przy ul. P. 131 (działka nr 351/5)
oraz 129 (działka nr 351/3) stanowi działkę gruntu, której właścicielem jest Skarb
Państwa. Nieruchomość pozostaje w użytkowaniu wieczystym do dnia 12 czerwca
2089 r. i jest przeznaczona pod zabudowę domem mieszkalnym. D. S. oraz S. S.
przysługuje udział w prawie użytkowania wieczystego do tej nieruchomości
wynoszący 6/16 części na prawach wspólności ustawowej małżeńskiej, a S. S.
przysługuje nadto udział w wysokości 2/16 części. Dla nieruchomości prowadzona
jest księga wieczysta nr […] przez Sąd Rejonowy w Ł. U. S. przysługiwał udział w
prawie użytkowania wieczystego nieruchomości wynoszący 1/16 części. W dniu 1
grudnia 2007 r. pomiędzy C. Spółką z o.o., jako pożyczkodawcą, a U. S., jako
pożyczkobiorcą, doszło do zawarcia umowy pożyczki. Według umowy,
pożyczkodawca udzielił pożyczkobiorcy pożyczki pieniężnej w kwocie 60 000 zł.
Pożyczka miała zostać wypłacona pożyczkobiorcy w dniu podpisania umowy.
Pożyczka została udzielona na czas nieokreślony. Pożyczkodawcy przysługiwało
prawo wypowiedzenia umowy. W dniu upływu terminu wypowiedzenia
pożyczkobiorca zobowiązany był zwrócić całą kwotę udzielonej pożyczki wraz z
należnym pożyczkodawcy oprocentowaniem naliczonym do daty rozwiązania
umowy. Strony umowy przewidziały także prawne zabezpieczenia pożyczki w
postaci weksla in blanco nie na zlecenie wystawionego przez pożyczkobiorcę. Poza
tym pożyczkobiorca zobowiązał się przedstawić w terminie 7 dni od daty zawarcia
umowy dwóch osób fizycznych, które poręczą za ten weksel.
W dniu 19 grudnia 1997 r. pomiędzy U. S. a C. Spółką z o.o. została zawarta
w formie aktu notarialnego umowa przeniesienia udziału w prawie wieczystego
użytkowania nieruchomości w zamian za zwolnienie z długu (datio in solutum). W
3
umowie tej strony oświadczyły, że U. S. jest dłużnikiem spółki C. Spółki z o.o. z
tytułu umowy pożyczki zawartej pomiędzy nimi w dniu 1 grudnia 2007 r. i jej
zadłużenie z tego tytułu wynosi 60 000 zł. Stawający oświadczyli, że wierzytelność
z tytułu umowy pożyczki jest wymagalna, gdyż wierzyciel zażądał zwrotu pożyczki.
Według treści § 3 aktu notarialnego, przy zawieraniu umowy z dnia 19 grudnia 2007
r. okazano uchwałę podjętą przez Nadzwyczajne Zgromadzenie Wspólników C.
Spółki z o.o. z dnia 18 grudnia 2007 r., według której Zgromadzenie wyraziło zgodę
na nabycie udziału wynoszącego 1/16 części w prawie wieczystego użytkowania
gruntu położonego w Ł. przy ul. P. nr 131 od U. S. w celu zwolnienia z obowiązku
zapłaty długu o wartości 60 000 zł, wynikającego z umowy pożyczki zawartej
pomiędzy stronami. U. S. oświadczyła, że przenosi na C. Spółkę z o.o. udział
wynoszący 1/16 części w prawie wieczystego użytkowania wieczystego
nieruchomości opisanej w § 1 umowy w celu zwolnienia z obowiązku zapłaty długu
o wartości 60 000 zł, zaś M. K. działający w imieniu i na rzecz C. Spółki z o.o.
oświadczył, że wyraża na powyższe zgodę i przyjmuje to oświadczenia, nadto
oświadczył, iż wobec nabycia przez spółkę udziału, wierzytelność wobec U. S.
wygasła.
Również pozostałe udziały w prawie użytkowania wieczystego
nieruchomości położonej w Ł. przy ul. P. 129 i 131 C. Spółka z o.o. nabyła na
podstawie umów przeniesienia udziałów w prawie wieczystego użytkowania
nieruchomości w zamian za zwolnienie z długu (umowy zawarte w dniach: 22
lutego 2007 r., 1 czerwca 2007 r. i z dnia 6 lipca 2007 r. odpowiednio: z K. i J.
małżonkami W., z M. K. i z E. L.). W każdym z tych przypadków umowa
przeniesienia udziału w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości była
poprzedzona zawarciem umowy pożyczki pomiędzy zbywcą prawa użytkowania
wieczystego nieruchomości a C. Spółką z o.o.
Postanowieniem z dnia 14 kwietnia 2008 r. Sądu Rejonowego C. Spółka z
o.o. została ustanowiona zarządcą tymczasowym nieruchomości położonej w Ł.
przy ul. P. 131/129. Natomiast postanowieniem z dnia 9 września 2009 r. Sąd ten
na podstawie art. 612 § 1 k.p.c. pozbawił S. S. oraz D. S. prawa używania
wymienionej wyżej nieruchomości. W dniu 21 lipca 2010 r. C. spółka z o.o. i
wystąpiła do Sądu Okręgowego przeciwko D. S. oraz S. S. z powództwem o
4
zapłatę kwoty 191 250 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu. W
2011 r. toczyło się postępowanie przed Sądem Rejonowym w Ł. z powództwa C.
Spółki z o.o. przeciwko Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta Ł. w przedmiocie
ustalenia zasadności podwyżki opłaty z tytułu użytkowania wieczystego
nieruchomości położonej w Ł. przy ul. P. nr 131.
W ocenie Sądu Rejonowego powodowie mają interes prawny w wytoczeniu
powództwa. Uznał, że analiza całokształtu okoliczności sprawy uzasadnia wniosek,
że umowa z dnia 19 grudnia 2007 r. została zawarta w celu obejścia prawa,
tj. art. 109 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarowaniu
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.).
W konsekwencji, umowa ta na podstawie art. 58 § 1 k.c. jest nieważna.
Na skutek apelacji pozwanych Sąd Okręgowy, wyrokiem z dnia 11 kwietnia
2013 r., zmienił zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób, że
powództwo oddalił. Zdaniem Sądu drugiej instancji, powodowie nie mieli interesu
prawnego, o którym mowa w art. 189 k.p.c., do wytoczenia powództwa o ustalenie
nieważności umowy. Wszelkie uprawnienia powodów do nieruchomości położonej
przy ul. P. 129/131 w Ł. wyczerpują się w posiadanych przez nich udziałach w tej
nieruchomości w związku z czym rozporządzenie prawem przez pozostałych
współużytkowników wieczystych nie zmienia zakresu ich uprawnień do tej
nieruchomości. Rozstrzygnięcie o wniesionym powództwie nie zmieni więc ich
sytuacji prawnej. Z tych względów bezprzedmiotowe stało się odniesienie się przez
Sąd drugiej instancji do pozostałych zarzutów podniesionych w apelacjach.
Wyrok Sądu Okręgowego został zaskarżony w całości przez interwenienta
ubocznego Miasto Ł. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzucono naruszenie art. 58 k.c. i art. 189 k.p.c. Skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
drugiej instancji, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do
istoty sprawy przez oddalenie apelacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 58 § 1 k.c. jest bezprzedmiotowy, gdyż na
skutek przyjęcia, że powodowie nie mieli interesu prawnego w wytoczeniu
5
powództwa o ustalenie Sąd drugiej instancji oddalił powództwo, stosując wyłącznie
art. 189 k.p.c.
Sąd drugiej instancji przyjął, że istnienie interesu prawnego w rozumieniu art.
189 k.p.c. po stronie powodów wyłącza to, że nie istnieje wątpliwość co do zakresu
ich udziału w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości, której dotyczyło
postępowanie. Nie ma więc sporu, jaki zakres praw przysługuje powodom
niezależnie od tego, czy kwestionowana umowa w pozwie umowa była nieważna.
Tylko wtedy gdyby wyrok o charakterze ustalającym miał wpływ na określenie
zakresu prawa przysługującego powodom mieliby oni interes prawny w wytoczeniu
powództwa. Z taką oceną prawną nie można się zgodzić.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. uchwała z dnia 19 kwietnia 1988 r.,
III CZP 26/88, OSNC 1989, nr 9, poz. 140 oraz wyroki z dnia 2 lutego 2006 r., II CK
395/05, nie publ i z dnia 30 października 2008 r., II CSK 233/08, nie publ.) przyjęto,
że interes prawny w wytoczeniu powództwa w ustaleniu (nieistnieniu) stosunku
prawnego może mieć nawet osoba trzecia niebędąca stroną tego stosunku
prawnego, a więc taka, której rozstrzygnięcie o powództwie ustalającym nie wpłynie
na określenie zakresu przysługującego jej prawa obligacyjnego bądź rzeczowego.
O istnieniu interesu prawnego po jej stronie może więc rozstrzygać okoliczności,
że na jej sytuację prawną może mieć wpływ istnienie lub brak stosunku prawnego
zawiązanego między stronami w następstwie zawarcia umowy. Powołano się przy
tym na ten nurt orzecznictwa (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego
2003 r., I CKN 58/01 oraz z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 387/02, nie publ.),
według którego uzależnienie powództwa o ustalenie od interesu prawnego należy
pojmować elastycznie z uwzględnieniem celowościowej wykładni pojęcia interesu
prawnego, konkretnych okoliczności danej sprawy, i od tego, czy w drodze
powództwa o świadczenie strona może uzyskać pełną ochronę swoich praw.
Poza tym pojęcie interesu prawnego powinno być interpretowane z uwzględnieniem
szeroko pojmowanego dostępu do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 58/01, nie publ.
oraz z dnia 30 maja 2003 r., III CKN 1137/00, nie publ.). Wyrok wydany na
podstawie art. 189 k.p.c. usuwa bowiem niepewność stanu prawnego zachodzącą
w stosunkach pomiędzy legitymowanym interesem prawnym powodem,
6
a wyznaczonym tym interesem pozwanym. Interes prawny oznacza więc istniejącą
po stronie powoda potrzebę wprowadzenia jasności i pewności prawnej w sferze
jego sytuacji prawnej, wyznaczonej konkretnym stosunkiem cywilnoprawnym,
a zagrożonej, a niekiedy nawet naruszonej już przez pozwanego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2004 r., II CSK 125/03, nie publ.). Należy też
odnotować, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyroki z dnia 2 lutego
2006 r., II CK 395/05 oraz z dnia 18 czerwca 2009 r., OSNC-ZD 2010, nr 2, poz. 47)
przyjęto, że interes prawny należy rozumieć szeroko, z uwzględnieniem także
ogólnej sytuacji prawnej powoda ocenianej w płaszczyźnie zarówno obecnych, jak
i przyszłych (możliwych), ale obiektywnie prawdopodobnych stosunków prawnych
z jego udziałem.
Uwzględniając powyższe należy przyjąć, że powodowie wykazali istnienie po
ich stronie interesu prawnego, o którym stanowi art. 189 k.p.c. Wprawdzie, trafnie
zauważył Sąd drugiej instancji, że wyrok ustalający, o wydanie którego wnieśli
powodowie, nie wpłynie bezpośrednio na ich sytuację prawnorzeczową w stosunku
do nieruchomości, do której przysługują im udziały w prawie użytkowania
wieczystego, ale nie jest to okoliczność, która sama w sobie eliminuje istnienie po
ich stronie istnienie interesu prawnego. Podmioty posiadające udziały w prawie
użytkowania wieczystego nieruchomości są związane stosunkiem prawnym
wynikającym z posiadania udziałów ułamkowych do tego prawa, do którego stosuje
się odpowiednio przepisy o współwłasności. Na skutek czynności prawnej
dokonanej przez pozwanych, kwestionowanej w pozwie, powstała wątpliwość co do
podmiotu, z którym powodowie pozostają połączeni węzłem wspólnego prawa.
Pomiędzy powodami a nabywcą udziału w prawie użytkowania wieczystego (C.
Spółką z o.o.) toczyły się bądź z dużym prawdopodobieństwem mogą toczyć się
dalsze postępowania sądowe związane z zarządem nieruchomością. Dla tych
postępowań, kwestią zasadniczą jest jasne i jednoznaczne usunięcie wątpliwości
co do skutecznego nabycia udziału w prawie użytkowania wieczystego przez
pozwaną C. Spółką z o.o. Należy mieć przy tym na uwadze, że ewentualne
rozstrzygnięcie tej kwestii zawarte w uzasadnieniach orzeczeń wydanych w
poszczególnych postępowaniach sądowych, nie stworzy co do tej kwestii powagi
rzeczy osądzonej (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia
7
2004 r., II CK 387/02). Pomijając kwestię legitymacji procesowej po stronie
powodów, właściwym postępowaniem do rozstrzygnięcia tej niepewności prawnej
nie jest również postępowanie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.). Powództwo to zmierza bowiem do
ustalenia rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości jedynie na dzień orzekania
przez sąd o tym rodzaju powództwa, a nie w przeszłości (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 listopada 1998 r., I CKN 282/98, Prokuratura i Prawo 1999,
nr 4, s. 37). Powództwo o ustalenie nieważności umowy sprzedaży udziału w
prawie użytkowania wieczystego zmierza zaś do wykazania, że nigdy nie doszło do
prze-niesienia udziału w tym prawie przez pozwaną U. S. na rzecz pozwanej C.
Spółkę z o.o., co ma znaczenie nie tylko dla stosunków pomiędzy tymi podmiotami
na przyszłość, ale także dla relacji pomiędzy nimi w przeszłości od chwili, gdy na
podstawie kwestionowanej przez powodów czynności prawnej, pozwana C. z o.o.
nabyła udział w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości. Uzasadnia to
wniosek, że powodowie nie mają innego, dalej idącego powództwa o świadczenie,
czy ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego, w ramach którego możnaby
rozstrzygnąć o niepewności co do tego, czy pozwanej spółce przysługuje udział
w prawie użytkowania wieczystego nieruchomości, co wykluczałoby istnienie po ich
stronie interesu prawnego.
Z tych względów, uznając za uzasadniony zarzut naruszenia art. 189 k.p.c.,
orzeczono, jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw.
z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.