Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 773/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Budowlano - Usługowego I.
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w G.
przeciwko Miastu G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 4 lipca 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 4 lipca 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego
Miasta G. od wyroku Sądu Okręgowego w S. z dnia 25 stycznia 2013 r., którym
zasądzono od pozwanego na rzecz powoda Przedsiębiorstwa Budowlano-
Usługowego „I.” spółki z o.o. w G. kwotę 86.011,43 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 13 lipca 2012 r. tytułem reszty należnego powodowi wynagrodzenia za
wykonane roboty budowlane, obejmującego kwotę wynikłą z podwyżki przez
ustawodawcę, po zawarciu umowy, stawki podatku od towarów i usług.
Według jednolitych ustaleń Sądów meriti, w trybie przetargu
nieograniczonego, na podstawie wybranej przez pozwanego oferty, w dniu
23 czerwca 2010 r. strony zawarły umowę o roboty budowlane, zgodnie z którą
pozwany zlecił powodowi zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych
związanych z inwestycją o nazwie „Rozbudowa stadionu żużlowego w G.”. W
umowie przewidziano, że wykonawcy nie przysługuje roszczenie o zwiększenie
kwoty kontraktowej nawet w przypadku, gdy nie dało się tego przewidzieć w
momencie rozpoczęcia robót budowlanych, w szczególności wtedy, gdy badania
geologiczne wykażą, iż zastosowanie rozwiązań technicznych, będących podstawą
do oszacowania wartości robót budowlanych, zmusza wykonawcę do zmiany
technologii. Według § 1 ust. 4 umowy, szczegółowy opis przedmiotu zamówienia,
jak również zakres i organizacja prac, wymagania dotyczące sprzętu, materiałów,
wykonania i odbioru robót oraz inne informacje zawarte były w Specyfikacji
Istotnych Warunków Zamówienia oraz załączonych do niej dokumentach: umowie,
programie funkcjonalno-użytkowym, koncepcji rozbudowy stadionu żużlowego,
wypełnionym formularzu oferty, danych kontraktowych, warunkach szczególnych
kontraktu na budowę, warunkach ogólnych kontraktu i wycenionym wykazie cen.
Zgodnie z umową, ustalone wynagrodzenie ryczałtowe za wykonanie przedmiotu
zgodnie ze złożoną ofertą i zaakceptowaną ceną kontraktową netto wynosiło kwotę
16.446.006,45 zł, należny podatek VAT kwotę 3.618.121,42 zł, a zaakceptowana
cena kontraktowa łącznie stanowiła kwotę 20.064.127,87 zł. W § 13 ust. 2 umowy
postanowiono, że wszelkie zmiany i uzupełnienia zawartej umowy strony będą
dokonywały w formie aneksu z zachowaniem formy pisemnej pod rygorem
3
nieważności. Ustalono, że Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia oraz
dokumenty wymienione w § 1 ust. 4 umowy w postępowaniu poprzedzającym
zawarcie umowy, stanowią jej integralną część. Strony postanowiły także, że
warunki szczegółowe kontraktu uzupełniają, poprawiają oraz wprowadzają
dodatkowe klauzule specjalne do warunków ogólnych, tak aby spełniać przepisy
prawa polskiego. W klauzuli 14, zatytułowanej cena kontraktowa i płatności,
wskazano, że usunięto całą treść subklauzuli 14 i zastąpiono ją zasadą, według
której cena kontraktowa będzie ryczałtową zaakceptowaną kwotą kontraktową i nie
będzie podlegała zmianom i korektom, wykonawca będzie płacił wszystkie podatki,
należności i opłaty wymagane do płacenia przez niego według kontraktu, a cena
kontraktowa nie będzie korygowana ze względu na jakikolwiek z tych kosztów,
oprócz sytuacji podanej w subklauzuli 13.7 (korekty wynikającej ze zmian stanu
prawnego). W ogólnych warunkach kontraktu, w którym zawarta była ta
subklauzula, wskazano, że cena kontraktowa będzie skorygowana, tak aby
uwzględniać każdy wzrost lub obniżkę kosztu, wynikającego z jakiejś zmiany w
prawach kraju (łącznie z wprowadzeniem nowych przepisów i uchyleniem lub
modyfikacją istniejących przepisów prawa) lub z prawnej lub oficjalnej rządowej
interpretacji takich praw, dokonanej po dacie odniesienia, a mającej wpływ na
wykonanie przez wykonawcę jego zobowiązań według kontraktu. Jeżeli wykonawca
dozna (lub oceni, że następnie dozna) opóźnienia lub poniesie (lub oceni, że
następnie poniesie) dodatkowy koszt wynikły ze zmiany prawa, wykonawca da
powiadomienie inżynierowi kontraktu i będzie uprawniony do płatności za
jakikolwiek koszt, która to płatność będzie włączona do ceny kontraktowej.
W dniu 16 września 2011 r. komisja rozjemstwa – powołana, zgodnie
z ogólnymi warunkami umowy, na podstawie trójstronnej umowy podpisanej przez
powoda i pozwanego z rozjemcą – wydała decyzję uznającą za zasadne
roszczenie powoda o zwiększenie kwoty kontraktowej z tytułu zmiany stawki
podatku VAT z 22 do 23% dokonanej przez ustawodawcę z dniem 1 stycznia
2011 r. w odniesieniu do robót wykonanych po dniu 1 stycznia 2011 r. Pozwany nie
zaakceptował tego rozstrzygnięcia. Powód w piśmie z dnia 12 czerwca 2012 r.
wezwał pozwanego do zapłaty kwoty 86.011.43 zł z tytułu zwiększonego podatku
VAT. Pozwany odmówił jej zapłaty.
4
W ocenie obu Sądów, strony ustaliły wynagrodzenie ryczałtowe z kwotowo
określonym podatkiem od podatku od towarów i usług (VAT), który był składnikiem
ceny. Ustawowa zmiana stawki tego podatku nie skutkuje automatycznie
obowiązkiem zamawiającego zapłaty wynagrodzenia netto powiększonego według
podwyższonej stawki podatku. Zmiana stawki podatku jest przy tym zdarzeniem
zewnętrznym niezależnym od woli stron, której wykonawca nie mógł przewidzieć
w chwili zawierania umowy. Zmiana ustalonej w umowie wysokości wynagrodzenia
należnego wykonawcy mogła nastąpić w razie zastosowania klauzul umownych
powodujących zmianę wynagrodzenia bez konieczności umowy albo poprzez
zmianę umowy, wreszcie na podstawie konstytutywnego orzeczenia sądu.
Analiza umowy zawartej przez strony uzasadnia wniosek, że w subklauzuli
13.7 strony przewidziały korektę ceny kontraktowej bez konieczności zmiany
umowy w razie zmiany przepisów prawa, co obejmuje także zmianę stawki podatku
VAT. Treść tego postanowienia umownego nie była sprzeczna z przepisami ustawy
z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (obecnie jedn. tekst:
z 2013 r., poz. 907 ze zm. – dalej: „p.z.p.”). Zachowano bowiem przejrzystość
postępowania o udzielenie zamówienia publicznego, zasadę równego traktowania
wykonawców i uczciwej konkurencji. Istotne jest bowiem, że zastosowanie
w umowie klauzul umożliwiających waloryzację lub korektę ceny musi być
przewidziane na etapie postępowania w sprawie zamówienia publicznego
w specyfikacji istotnych warunków zamówienia, tak aby sposób ustalenia
wynagrodzenia za wykonanie przedmiotu zamówienia był znany wszystkim
zainteresowanym wykonawcom już na etapie wszczęcia tego postępowania.
Ponadto Sąd drugiej instancji ocenił, że nie ma – zarzucanej przez pozwanego –
sprzeczności zapisów umowy z postanowieniami warunków ogólnych. Szczególne
warunki kontraktu nie stanowią bowiem wzorca umowy, gdyż zostały uzgodnione
przez strony umowy. Poza tym analizowane postanowienia nie były, jak twierdził
pozwany, wzajemnie wykluczające się, lecz uzupełniające.
Dodatkowo Sąd Apelacyjny uznał, że roszczenie było zasadne także przy
założeniu, iż strony nie przewidziały „skutecznie” w umowie klauzuli umożliwiającej
zmianę ustalonego wynagrodzenia. W takim bowiem przypadku dochodzone
roszczenie było uzasadnione na podstawie art. 632 § 2 k.c. - przewidującego
5
roszczenie o podwyższenie ryczałtu - stosowanego do umowy o roboty budowlane
w drodze analogii.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł pozwany, który
zaskarżył go w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzucił naruszenie przepisów:
- art. 144 ust. 1 w zw. z art. 139 ust. 1 p.z.p. w zw. z art. 65 § 2 k.c.;
- art. 139 ust. 1 i 2 p.z.p. w zw. z art. 77 § 1 k.c.;
- art. 44 ust. 1 oraz art. 254 pkt 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r.
o finansach publicznych (obecnie jedn. tekst: z 2013 r., poz. 885 ze zm. –
dalej: „u.f.p.”);
- art. 385 § 1 k.c. w zw. z art. 65 k.c. oraz art. 139 ust. 1 p.z.p.
Pozwany wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w S. z
dnia 25 stycznia 2013 r. oraz orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie
powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 385 § 1 k.c. w zw. z art. 65 k.c. oraz art. 139 ust. 1
p.z.p., pozwany uzasadnił ich błędną wykładnią polegającą na przyjęciu przez Sąd,
że pomiędzy wzorcem umowy a umową zawartą przez strony nie zachodzi
sprzeczność wyłączająca stosowanie wzorca, a także poprzez przyjęcie,
iż w przypadku postępowania w sprawie o udzielenie zamówienia publicznego
szczególnych warunków umowy nie można traktować jako wzorca umowy, a tym
samym w przypadku sprzeczności ich postanowień z postanowieniami umowy, nie
znajduje zastosowania art. 385 § 1 k.c. Odnosząc się do tak umotywowanego
zarzutu, należy uznać, że w istocie nie dotyczy on błędnej wykładni wskazanych
wyżej przepisów, lecz ich niewłaściwego zastosowania w odniesieniu do
ustalonego stanu faktycznego, polegającego na pominięciu przy interpretacji
umowy zasady wynikającej z art. 385 § 1 k.c. Do umów zawieranych w ramach
reżimu prawnego ustawy Prawo zamówień publicznych znajduje zastosowanie,
6
poprzez art. 139 ust. 1 tej ustawy, art. 385 k.c., według którego w razie
sprzeczności treści umowy z wzorem umowy strony są związane umową. Przepis
ten daje prymat treści indywidualnie uzgodnionej między stronami nad treścią, która
wynika z wzorca umowy, w razie sprzeczności pomiędzy nimi. Zdaniem skarżącego,
treść postanowień § 1 ust. 3 oraz § 13 umowy podpisanej przez strony -
przewidujących stałe wynagrodzenie dla wykonawcy, które nie podlega
podwyższeniu oraz procedurę zmiany umowy wymagającej zachowania formy
pisemnej pod rygorem nieważności - jest sprzeczna z odpowiednimi klauzulami
zawartymi w warunkach szczególnych kontraktu (klauzulą nr 14.1) oraz w ogólnych
warunkach kontraktu (subklaluzulą 13.7 FIDIC). Ocena zasadności rozważanego
zarzutu wymaga w pierwszej kolejności przesądzenia, co obejmuje pojęcie wzorca
umowy. Zgodnie z art. 384 k.c., ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy,
w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiążą stronę,
jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy. Uwzględniając powyższe
w okolicznościach sprawy przez wzorzec umowy należy rozumieć nie tylko, jak
twierdzi pozwany, ogólne warunki kontraktu (FIDIC) i warunki szczegółowe,
stanowiące część załączników do Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia,
ale także stanowiący ich kolejny załącznik wzór przyszłej umowy, który jedynie
w niewielu elementach - dotyczących m.in. strony wykonawcy i wysokości
wynagrodzenia - był niewypełniony i tym różnił się od treści postanowień umowy
podpisanej przez strony. Z tych względów nie można uznać, aby zachodziła
zarzucana przez skarżącego sprzeczność pomiędzy treścią części postanowień
umowy zawartej przez strony a wzorcem umowy, skoro te same, sprzeczne –
zdaniem pozwanego - postanowienia zawarte były zarówno w umowie podpisanej
przez strony, jak również we wzorcu umowy, na który składały się wszystkie
wymienione wcześniej dokumenty przygotowane przez zamawiającego w chwili
wszczęcia postępowania o zamówienie publiczne, w tym więc także postanowienia
odpowiadające treścią § 1 ust. 3 oraz § 13 umowy podpisanej ostatecznie przez
strony. O sprzeczności uzasadniającej zastosowanie art. 385 § 1 k.c. możnaby
mówić wtedy, gdyby treść umowy podpisanej przez strony różniła się od treści
wzorca umowy, w której nie byłoby odpowiedników postanowień indywidualnie
uzgodnionych między stronami. W konsekwencji treść umowy zawartej przez strony
7
podlegała wykładni jedynie przy zastosowaniu reguł z art. 65 k.c. z uwzględnieniem,
że ewentualne niejednoznaczności postanowień umowy, których autorem był sam
pozwany, należało interpretować na korzyść drugiej strony. Ta ostatnia reguła,
chociaż wprost niewyrażona w przepisach prawa, jest powszechnie przyjmowana
w judykaturze przy wykładni umów zawieranych przy wykorzystaniu przez jedną ze
stron wzorca umowy.
Nie budzi przy tym wątpliwości prawidłowość wykładni umowy zawartej przez
strony dokonanej przez Sąd drugiej instancji, według której postanowienia
podpisanej przez strony umowy z uwzględnieniem treści ogólnych warunków
kontraktu oraz warunków szczegółowych analizowanie łącznie przewidywały
wyjątek od zasady, że wynagrodzenie wykonawcy nie podlega podwyższeniu
w stosunku do kwoty nominalnej przewidzianej w umowie, w razie zaistnienia
okoliczności przewidzianych w subklauzuli 13.7 ogólnych warunków oraz,
iż ziszczenie się tych okoliczności nie było podstawą umożliwiającą dokonanie
stronom umowy jej zmiany, zgodnie z § 13 umowy według zasad wynikających z art.
144 p.z.p., lecz powodowało automatyczną zmianę wysokości ustalonego
wynagrodzenia bez konieczności zmiany umowy.
Wbrew zarzutowi pozwanego, przeciwko dopuszczalności zawarcia takiej
klauzuli na podstawie art. 3581
§ 2 k.c. nie przemawia wykładnia art. 144 ust. 1
p.z.p. w zw. z art. 65 § 2 k.c. Ten ostatni przepis, dotyczący reguł wykładni umów,
w ogóle nie ma zastosowania do oceny dopuszczalności uzgodnienia przez strony
tego rodzaju postanowień w umowach zawieranych w ramach postępowań
o udzielenie zamówienia publicznego. Możliwość zastosowania w poszczególnych
umowach art. 3581
§ 2 k.c. nie ma charakteru nieograniczonego, gdyż w stosunku
do tego rodzaju postanowienia umownego, tak, jak do każdego innego, ma
zastosowanie art. 3531
k.c., zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą
ułożyć stosunek prawny według własnego uznania, byleby treść lub cel umowy nie
sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia
społecznego. W pierwszej kolejności należy zauważyć, iż przepisy ustawy Prawo
zamówień publicznych nie zawierają przepisu wyłączającego zawarcia
w umowach tego rodzaju klauzul, których zastosowanie ze względu na ich funkcje
i wywoływany skutek nie jest także sprzeczne z celami i zasadami Prawa
8
zamówień publicznych. Przede wszystkim prawidłowe – o czym będzie bliżej mowa
w dalszej części uzasadnienia - zastosowanie mechanizmu z art. 3581
§ 2 k.c. nie
ma na celu jakiejkolwiek modyfikacji warunków uzgodnionej umowy, lecz prowadzi
ex lege do realizacji woli stron z chwili zawarcia umowy w razie zajścia, po
zawarciu umowy, przewidzianych okoliczności mających wpływ na zmianę wartości
świadczeń stron, a tym samym zaburzających ich równowagę ekonomiczną
ustaloną w chwili zawarcia umowy. Zatem skutkiem zastosowania tego
mechanizmu jest przywrócenie pierwotnej równowagi ekonomicznej świadczeń
stron i tym samym zapobieżenie pokrzywdzeniu jednej ze stron stosunku
umownego, która ze względu na określone okoliczności, które zaszły po zawarciu
umowy, których zaistnienia z całą pewnością strony nie mogły przewidzieć w chwili
zawarcia umowy, musiałaby otrzymać względnie spełnić świadczenie odpowiednio
o mniejszej albo większej wartości ekonomicznej. Nie koliduje to z celami ustawy
Prawo zamówień publicznych, do których nie należy ochrona podmiotów
publicznych podlegającym tej ustawie realizowana kosztem ich kontrahentów.
Ponieważ klauzula waloryzacyjna nie prowadzi do zmiany, lecz jedynie realizacji
woli stron z chwili zawarcia umowy, z powodu przewidzianych pierwotnie przyczyn
i według ustalonych wówczas zasad, to z tych względów nie można jej uznać za
naruszającej art. 144 ust. 1 p.z.p., zgodnie z którym zakazuje się istotnych zmian
postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której
dokonano wyboru wykonawcy, chyba że zamawiający przewidział możliwość
dokonania takiej zmiany w ogłoszeniu o zamówieniu lub w specyfikacji istotnych
warunków zamówienia oraz określił warunki tej zmiany. Przez zmianę umowy
w rozumieniu tego przepisu uznać więc należy zmianę jej elementów na podstawie
uzgodnionej woli stron już po zawarciu umowy. Tylko ubocznie dodać należy, iż
zazwyczaj zmiany wysokości ustalonego wynagrodzenia spowodowanej, jak
w rozważanym przypadku, zmianą wysokości stawki podatku od towarów
i usług, nie można zakwalifikować jako istotnej zmiany postanowień umowy, według
art. 144 ust. 1 p.z.p. Na gruncie Prawa zamówień publicznych przez zmianę istotną
rozumie się taką, która modyfikuje równowagę ekonomiczną stron umowy na
korzyść usługodawcy w sposób nieprzewidziany w warunkach pierwotnego
zamówienia oraz taką, która wprowadza warunki, które gdyby zostały ujęte
9
w ramach pierwotnie wszczętej procedury udzielenia zamówienia, umożliwiłyby
dopuszczenie innych oferentów niż ci, którzy zostali pierwotnie dopuszczeni lub
umożliwiłyby dopuszczenie innej oferty niż ta, która została dopuszczona
(por. wyrok TS z dnia 19 czerwca 2008 r., C-454/06, Dz.U.UE.C. 2008/2009/8 oraz
wyrok NSA z dnia 13 marca 2014 r., II GSK 12/13, nie publ.).
Potwierdzeniem dopuszczalności stosowania w umowach zawieranych
w trybie ustawy Prawo zamówień publicznych klauzul adaptacyjnych
(waloryzacyjnych) jest także nowelizacja przepisów tej ustawy dokonana ustawą
z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo zamówień publicznych (Dz. U.
z 2014 r., poz. 1232), mocą której dodano do art. 142 ustęp 5, nakazujący zawarcie
w umowach odpowiednich postanowień o zasadach wprowadzania odpowiednich
zmian wysokości wynagrodzenia należnego wykonawcy - także w razie zmiany
stawki podatku od towarów i usług – jeżeli zmiany te będą miały wpływ na koszty
wykonania zamówienia przez wykonawcę. Z uzasadnienia projektu tej ustawy
wynika, że wprowadzenie nowego przepisu jest reakcją ustawodawcy na wadliwą
praktykę podmiotów zawierających umowy w trybie ustawy zamówień publicznych,
polegającą na nieumieszczaniu we wzorach umów odpowiednich klauzul
waloryzacyjnych uwzględniających w ostatecznych rozliczeniach nawet znacznych,
niezależnych od wykonawców, zmian kosztów wykonania zobowiązania. Powyższe
rozważania uzasadniają konkluzję, że w umowie zawartej w reżimie wynikającym
z ustawy Prawo zamówień publicznych strony mogły zawrzeć, poprzez
zastosowanie art. 3581
§ 2 k.c. w zw. z art. 139 ust. 1 p.z.p., postanowienie
zawierające klauzulę o charakterze waloryzującym (adaptacyjną) dotyczącą
wysokości ustalonego w umowie wynagrodzenia należnego wykonawcy od
zamawiającego.
Zastosowanie klauzul adaptacyjnych należy uznać za dopuszczalne pod
warunkiem, że informacja o tym będzie zawarta w specyfikacji istotnych warunków
zamówienia lub ogłoszeniu o przetargu. Zgodnie bowiem z art. 36 ust. 1 pkt 16
p.z.p., wymieniona specyfikacja powinna zawierać istotne dla stron postanowienia,
które zostaną wprowadzone do treści zawieranej umowy w sprawie zamówienia
publicznego. Za takie, istotne dla stron postanowienie, niewątpliwie należy uznać
klauzulę adaptacyjną odnoszącą się do zasad zmiany wysokości uzgodnionego
10
wynagrodzenia na skutek określonych okoliczności w razie ich wystąpienia po
zawarciu umowy. Gwarantuje to zachowanie zasad określonych w tej ustawie
takich jak: przejrzystość postępowania o udzielenie zamówienia publicznego,
zasady równego traktowania wykonawców i uczciwej konkurencji (por. art. 7 p.z.p.).
Z samej konstrukcji klauzuli waloryzacyjnej, która ma działać automatycznie, a więc
bez konieczności składania w tym zakresie dodatkowych oświadczeń woli stron,
wynika, że musi ona być na tyle skonkretyzowana, aby na jej podstawie można było
ustalić okoliczności uzasadniające jej zastosowanie oraz mechanizm waloryzacji.
Na gruncie umów zawieranych w ramach procedury o udzielenie zamówienia
publicznego istotny dla oceny dopuszczalności zastosowania takiej klauzuli jest
także rodzaj miernika służącego do ustalenia wysokości świadczenia oraz
charakter okoliczności uzasadniających zastosowanie mechanizmu waloryzacji.
W rozpoznanej sprawie miernikiem służącym do ustalenia wysokości części
świadczenia zamawiającego wobec wykonawcy stała się aktualna stawka podatku
od towarów i usług wskutek zmiany przepisów prawa, tj. miernik o charakterze
obiektywnym i niespekulacyjnym. Przyczyną zaś uzasadniającą zastosowanie
mechanizmu waloryzacji była tylko taka zmiana prawa, która wpływała na wysokość
kosztów, a tym samym mająca bezpośredni wpływ na równowagę ekonomiczną
świadczeń stron.
Za chybiony należy uznać zarzut naruszenia art. 139 ust. 1 i 2 p.z.p. w zw.
z art. 77 § k.c. poprzez ich błędną wykładnię polegającą na uznaniu,
iż dopuszczalne jest pominięcie formy pisemnej przewidzianej dla zmian umów
w sprawach zamówień publicznych, w przypadku gdy klauzula waloryzacyjna
przewidziana w umowie nie przewidywała szczegółowych warunków zmiany ani
górnego dopuszczalnego wzrostu ceny lub wynagrodzenia w przypadku ziszczenia
się ogólnikowo określonych przesłanej zmiany umowy, która to wykładnia stoi
w sprzeczności z jednym z celów ustawy Prawo zamówień publicznych, którym
jest efektywne i gospodarne dysponowanie środkami publicznymi. Jak wynika
z wcześniejszej analizy, klauzula waloryzacyjna powinna jasno precyzować
okoliczności uzasadniające jej zastosowanie oraz mechanizm waloryzacji. Należy
mieć jednak na względzie, że ocena, czy klauzula waloryzacyjna w sposób
dostatecznie precyzyjny określała okoliczności uzasadniające jej zastosowanie
11
zależy od ostatecznego wyniku wykładni postanowienia umownego zawierającego
taką klauzulę. Jeżeli więc wykładnia umowy przy zastosowaniu reguł
interpretacyjnych zawartych w art. 65 k.c. pozwala na jednoznaczne ustalenie
okoliczności przewidzianych przez strony w chwili zawarcia umowy
uzasadniających zastosowanie klauzuli waloryzacyjnej, nie można przyjąć, aby była
ona nieprecyzyjna w stopniu wyłączającym możliwość jej zastosowania, co
pozwalałaby na zmianę ewentualnie warunków umowy jedynie przez zmianę
umowy według zasad przewidzianych w art. 144 ust. 1 p.z.p. (z zachowaniem
również wymagania formy pisemnej zgodnie z art. 77 § 1 k.c. w zw. z art. 139 ust. 2
p.z.p.), ewentualnie przez „zwykłą” zmianę warunków umowy (także
z zachowaniem wymagania co do właściwej formy tej zmiany), przy przyjęciu, że
nie jest to zmiana istotnego postanowienia umownego w rozumieniu art. 144 ust. 1
p.z.p.
Niewątpliwie w umowie strony posłużyły się ogólnym sformułowaniem
dotyczącym zmian stanu prawnego dokonanych po „dacie odniesienia”, ale
doprecyzowały, że chodzi o zmiany powodujące wzrost lub obniżkę kosztu.
Interpretując to postanowienie umowne, Sąd drugiej instancji jednoznacznie ustalił,
że sformułowanie to dotyczyło także urzędowej zmiany stawki podatku od towarów
i usług. Nie budził przy tym wątpliwości sam mechanizm waloryzacji. Strony
bowiem przewidziały, że może on prowadzić zarówno do zwiększenia, jak również
zmniejszenia świadczenia zamawiającego. Ze względu na sposób obliczania
wysokości należnego podatku od towarów i usług polegający na obliczeniu iloczynu
z pomnożenia kwoty wynagrodzenia netto przez właściwą stawkę tego podatku nie
budził wątpliwości także przewidziany mechanizm waloryzacji.
Wbrew także stanowisku skarżącego, ważność klauzuli waloryzacyjnej nie
była uzależniona od określenia w umowie maksymalnego, górnego, pułapu
zobowiązania zamawiającego ze względu na wskazane w skardze przepisy art. 44
ust. 1 oraz art. 254 pkt 3 u.f.p. Odnosząc się szczegółowo do tej kwestii, należy
w pierwszej kolejności zauważyć, że przepisy wyżej wymienionej ustawy nie
zawierają przepisu, analogicznego do art. 85 ust. 1 nieobowiązującej już ustawy
z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 249, poz. 2104
ze zm.), według którego jednostki sektora finansów publicznych, z wyjątkiem
12
Skarbu Państwa, nie mogły zaciągać zobowiązań finansowych, których wartość
nominalna należna do zapłaty w dniu wymagalności, nie została ustalona w dniu
zawierania transakcji. W obecnie obowiązującej ustawie, która obowiązywała także
w dniu zawarcia umowy przez strony, odpowiednikiem cytowanego przepisu jest art.
93 ust. 1 u.f.p., zgodnie z którym jednostki sektora finansów publicznych,
z wyjątkiem Skarbu Państwa, nie mogą zaciągać pożyczek lub kredytów, emitować
papierów wartościowych oraz udzielać poręczeń i gwarancji, których wartość
nominalna należna do zapłaty w dniu wymagalności, wyrażona w złotych, nie
została ustalona w dniu zawierania transakcji. Reguła wynikająca z art. 93 ust. 1
u.f.p. została obecnie ograniczona w stosunku do stanu wcześniejszego do ściśle
wymienionych w tym przepisie sytuacji, które nie obejmują umowy zawartej przez
strony. W piśmiennictwie prawniczym wskazano, że mimo to w umowach
zawieranych przez jednostki sektora finansów publicznych ze względu na treść
przepisów art. 44 ust. 1 oraz art. 254 pkt 3 u.f.p. powinno unikać się tzw.
zobowiązań otwartych, tj. bez określonego maksymalnego pułapu zobowiązania
jednostki zaliczanej do sektora finansów publicznych. Nie kwestionując zasadności
tego postulatu i możliwości konstrukcji klauzuli adaptacyjnej z określoną górną granicą
odpowiedzialności zamawiającego, nie można jednak na podstawie art. 44 ust. 1 i art. 254
pkt 3 u.f.p. przy uwzględnieniu treści przepisu art. 93 ust. 1 u.f.p., uznać, że wynika z nich
norma prawna uzależniająca ważność każdej czynności prawnej zawartej przez jednostkę
sektora finansów publicznych od wyrażenia w niej maksymalnej kwoty zobowiązania tej
jednostki. Przepisy zawarte w art. 44 ust. 1 i art. 254 pkt 3 u.f.p. zawierają jedynie ogólne
zasady, którymi powinny kierować się jednostki sektora finansów publicznych w stosunku
do wydatków publicznych - nakazując im dokonywanie wydatków na cele i w wysokościach
ustalonych m.in. w uchwale budżetowej jednostki samorządu terytorialnego (art. 44 ust. 1
pkt 2 u.f.p.) - oraz zasad obowiązujących w toku wykonywania m.in. budżetu jednostki
samorządu terytorialnego, nakazujących dokonywanie wydatków w granicach kwot
określonych w planie finansowym w sposób celowy i oszczędny (art. 254 pkt 3
u.f.p.). Wynikające z tych przepisów nakazy są skierowane do podmiotów sektora
finansów publicznych i oznaczają konieczność uwzględnienia w planowanym
budżecie odpowiednich, tj. dostosowanych do treści zaciąganych zobowiązań przy
uwzględnieniu wszelkich okoliczności mogących mieć wpływających na ich
13
wysokość, środków finansowych. Naruszenie tych zasad może skutkować
odpowiedzialnością za naruszenie dyscypliny finansów publicznych, nie zaś
zwolnieniem z odpowiedzialności cywilnoprawnej jednostki sektora finansów
publicznych wobec ich kontrahentów.
Z tych przyczyn skarga kasacyjna nie była oparta na uzasadnionej podstawie,
co uzasadniało jej oddalenie na podstawie art. 39814
k.p.c.
Poza tym skarga kasacyjna podlegała oddaleniu niezależnie od zasadności
podniesionych w niej zarzutów. Dochodzone przez powoda roszczenie – w ocenie
Sądu Apelacyjnego – było uzasadnione także na podstawie art. 632 § 2 k.c.
Zarzutu naruszenia tego przepisu w skardze kasacyjnej jednak nie podniesiono,
a zasadność jego zastosowania przez Sąd drugiej instancji nie mogła być
przedmiotem kontroli kasacyjnej ze względu na zakres kognicji Sądu Najwyższego
ograniczony tylko do granic podstaw skargi kasacyjnej oraz nieważności
postępowania (art. 39813
§ 1 k.p.c.). W tej sytuacji ewentualne uznanie za
uzasadnionych zarzutów wypełniających podstawę skargi kasacyjnej mogłoby
spowodować jedynie korektę motywów Sądu drugiej instancji, które uzasadniały
oddalenie apelacji wniesionej przez pozwanego od wyroku Sądu pierwszej instancji.