Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 65/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Halina Kiryło (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSA Anna Szczepaniak-Cicha
w sprawie z powództwa P. F.
przeciwko Urzędowi Miasta i Gminy w R.
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 29 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w O.
z dnia 4 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w O., pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód P. F. wniósł o uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia mu
warunków pracy i płacy, dokonanego przez pozwany Urząd Miasta i Gminy w R.
Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z dnia 21 maja 2013 r. zasądził od pozwanego
Urzędu Miasta i Gminy w R. na rzecz powoda P. F. kwotę 4.446 zł tytułem
odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie warunków pracy i płacy, a
w pozostałej części oddalił powództwo, nadając orzeczeniu rygor natychmiastowej
wykonalności do kwoty 3.768 zł oraz obciążył pozwanego kosztami postępowania.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód P. F. został zatrudniony w
pozwanym Urzędzie Miasta i Gminy w R. na podstawie umowy o pracę z dnia 1
kwietnia 2003 r., na czas określony w charakterze referenta, a następnie od dnia 1
kwietnia 2004 r. - na czas nieokreślony, jako specjalista. Powierzono mu czynności
w zakresie obsługi kasowej, podatku VAT, przeciwdziałania alkoholizmowi, kontroli
pobierania opłat miejscowych i targowych oraz innych czynności doraźnie
zlecanych przez przełożonych. Od dnia 30 maja 2011 r. Burmistrz miasta ponownie
określił powodowi zakres czynności i powierzył prowadzenie postępowań
związanych ze ściągalnością należności podatkowych i opłat lokalnych,
wydawaniem zaświadczeń dotyczących zaległości podatkowych, zawierania umów
z inkasentami opłaty miejscowej, prowadzenia postępowań dotyczących
składanych podań w sprawie umorzeń, odroczeń terminów płatności na raty,
prowadzenie sprawozdawczości dotyczącej ulg w spłacie podatków od
nieruchomości, rolnym, leśnym i od środków transportowych, oraz profilaktyki i
rozwiązywania problemów alkoholowych, administrację budynkiem Urzędu. W
kolejnym zakresie czynności od dnia 16 października 2012 r. odjęto powodowi
obowiązki związane z podpisywaniem umów z inkasentami, natomiast powierzono
sporządzanie sprawozdań z udzielonej lub nieudzielonej pomocy publicznej. Jego
wynagrodzenie jako specjalisty od maja 2012 r. wynosiło 3.140 zł. W dniu 28 lutego
2013 r. powodowi wręczono nowy zakres czynności. Z dotychczasowych
obowiązków pozostawiono mu zajmowanie się profilaktyką i rozwiązywaniem
problemów alkoholowych, a pozostałe czynności przekazano innym osobom,
natomiast powodowi powierzono obsługę interesantów oraz obsługę
3
korespondencji wpływającej i wychodzącej z Urzędu. W dniu 28 lutego 2013 r.
wręczono powodowi pismo o wypowiedzeniu warunków płacy, proponując
wynagrodzenie zasadnicze w kwocie 1.900 złotych oraz dodatek stażowy.
Wypowiedzenie warunków wynagradzania uzasadniono wcześniej zmienionym
zakresem czynności. Przyczyną zmiany zakresu czynności powoda była chęć
uporządkowania obowiązków pracowników, a dodatkowo również pojawiające się
zastrzeżenia do sposobu wykonywania przez powoda jego zadań. Krótko przed
dokonaniem wypowiedzenia zastrzeżenia pracodawcy wzbudził bowiem formalny
tryb wszczęcia przez powoda egzekucji należności podatkowych od właściciela
Hotelu N.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, powództwo P. F. w zakresie uznania za
bezskuteczne wypowiedzenia mu przez pracodawcę warunków pracy i płacy
zasługiwało na uwzględnienie, natomiast niesłuszne okazało się jego roszczenie o
przywrócenie do pracy. Zmiana zakresu czynności powoda oraz wysokości jego
wynagrodzenia były w istocie dwoma elementami tej samej decyzji pracodawcy, tj.
wypowiedzenia zmieniającego. Zabieg polegający na rozdzieleniu zmiany zakresu
obowiązków od zmiany wysokości wynagrodzenia i wskazanie pierwszej czynności
jako uzasadniającej drugą, należało potraktować jako obejście przez pozwanego
przepisów dotyczących trybu wypowiadania umów o pracę zawartych na czas
nieokreślony, w szczególności art. 30 § 4 k.p. w związku z art. 42 § 1 k.p. Według
wypowiedzi Burmistrza Miasta i Gminy R., faktyczną przyczyną powyższych zmian
były kwestie organizacyjne - dążenie do uporządkowania zakresów czynności
pracowników i skupienie w ręku jednej osoby przedmiotowo podobnych zadań, a
jednocześnie obsadzenie wolnego stanowiska do spraw obsługi klientów.
Obowiązkiem pracodawcy jest jednak wskazanie takiej przyczyny w samym
uzasadnieniu wypowiedzenia. Naruszenie przez pozwanego trybu wypowiadania
umów o pracę było zatem oczywiste i rodziło roszczenia określone w art. 45 § 1 k.p.
Z uwagi na faktyczne wdrożenie zmian organizacyjnych w Urzędzie, Sąd Rejonowy
uznał jednak, że przywracanie powoda na poprzednie warunki pracy i płacy jest
niecelowe i dlatego z mocy art. 45 § 2 k.p. zasądził na jego rzecz odszkodowanie w
wysokości różnicy w wynagrodzeniu uzyskiwanym na poprzednim i obecnym
stanowisku pracy.
4
Na skutek apelacji powoda, Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 4
października 2013 r. zmienił zaskarżone orzeczenie i przywrócił P. F. do pracy na
poprzednich warunkach pracy i płacy.
Sąd drugiej instancji podkreślił, że w rozpoznanej sprawie Sąd Rejonowy we
właściwy sposób dokonał ustaleń stanu faktycznego oraz prawidłowo oparł
podstawę rozstrzygnięcia o przepisy Kodeksu pracy regulujące problematykę
wypowiedzenia zmieniającego. Jednakże zebrany materiał dowodowy - wbrew
zaskarżonemu rozstrzygnięciu - uprawnia do całkowitego uwzględnienia żądania
pozwu i przywrócenia powoda do pracy na poprzednich warunkach pracy i płacy.
Nieuwzględnienie tej treści żądania i zasądzenie na rzecz pracownika
odszkodowania na podstawie art. 45 § 2 k.p. powinno być bowiem poprzedzone
dokonaniem przez sąd pracy ustaleń co do braku możliwości lub niecelowości
przywrócenia do pracy. W niniejszej sprawie nawet gdyby przyjąć, że pozwany
pracodawca wdrożył zmiany organizacyjne w Referacie Finansowym, to nie ma
podstaw do uznania, iż przywrócenie powoda do pracy byłoby niecelowe lub
niemożliwe. Zatrudnienie nowego pracownika w miejscu zwolnionego z pracy nie
wystarcza do zastosowania art. 45 § 2 k.p. Przywrócenie pracownika do pracy na
poprzednich warunkach oznacza, że pracodawca jest obowiązany zatrudnić go na
takim samym stanowisku, jakie zajmował dotychczas oraz zapewnić mu możliwość
wykonywania takiej samej pracy i za wynagrodzeniem zgodnym z obowiązującymi
u tego pracodawcy przepisami płacowymi.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną pozwanego. Skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego: art. 45 § 2 k.p.,
przez przyjęcie, że Sąd pierwszej instancji nie miał podstaw do uznania, iż
przywrócenie powoda do pracy na poprzednich warunkach pracy i płacy było
niecelowe lub niemożliwe. Ponadto skargę oparto na podstawie naruszenia
przepisów postępowania, tj. art. 382 k.p.c., przez jego niezastosowanie, albowiem –
Sąd drugiej instancji zmieniając zaskarżony wyrok i stwierdzając w uzasadnieniu,
że Sąd pierwszej instancji „nie dokonał ustaleń, co do braku możliwości lub
niecelowości przywrócenia do pracy”, powinien był sam uzupełnić materiał
dowodowy w sposób pozwalający na dokonanie takich ustaleń w ramach
postępowania apelacyjnego, czego Sąd ten nie uczynił, natomiast stwierdził, że
5
„(...) w świetle zgromadzonych dowodów stan rzeczy w sprawie został dostatecznie
wyjaśniony”. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej wskazano, że w sprawie okolicznością
bezsporną jest fakt, iż obowiązki powoda (zakres czynności) - wskutek wdrożonych
przez pozwanego zmian organizacyjnych, polegających na uporządkowaniu
zakresów czynności pracowników Referatu Finansowego Urzędu Miasta i Gminy w
R. (przez skupienie na jednym stanowisku, u jednego pracownika przedmiotowo
podobnych czynności) - zostały przydzielone pozostałym pracownikom referatu,
czego skutkiem była konieczność ustalenia nowego zakresu czynności powoda i co
spowodowało jednocześnie potrzebę dokonania zmiany jego stanowiska pracy.
Potwierdzenie tego faktu znajduje się w treści samego pozwu, w którym powód
wskazał, że jego obowiązki przejął inny pracownik, który zastępował powoda w
razie nieobecności. Nie było to w żadnym razie zatrudnienie: „nowego pracownika
w miejsce zwolnionego z pracy”, jak stwierdził Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku, lecz wyłącznie przejęcie przez innego pracownika (z tego
samego referatu) obowiązków powoda jako dodatkowych, w stosunku do
dotychczasowego zakresu czynności tego pracownika. Wykonywane przez powoda
(do dnia wypowiedzenia zmieniającego) czynności z zakresu windykacji zaległości
podatkowych zostały przekazane innemu pracownikowi referatu i włączone do jego
zakresu obowiązków. W Referacie Finansowym Urzędu Miasta i Gminy w R.
faktycznie wdrożono zmiany organizacyjne, polegające na uporządkowaniu i
poszerzeniu zakresów czynności pracowników tego referatu, skutkujące
zmniejszeniem zatrudnienia w Referacie Finansowym o jedną osobę, przy
jednocześnie występującej długotrwałej nieobecności w pracy E. K. Jedynie ta
okoliczność spowodowała, że do wykonywania czynności z zakresu windykacji
zaległości podatkowych w Referacie Finansowym przesunięto (wyłącznie na
określony czas w sezonie urlopowym) innego pracownika wykonującego na stałe
swoje obowiązki pracownicze w Referacie Informacji, Promocji i Funduszy
Unijnych. Osoba ta jedynie czasowo wspomagała, w wykonywaniu powierzonych
obowiązków, M. P., która prowadząc między innymi sprawy związane z wymiarem
6
podatku od nieruchomości, ma aktualnie w zakresie czynności również
prowadzenie spraw związanych z windykacją zaległości podatkowych. Natomiast
docelowo E. K., po powrocie do pracy z urlopu macierzyńskiego będzie prowadzić
między innymi sprawy związane z windykacją zaległości podatkowych. Ponadto
istotną okolicznością w sprawie jest fakt, że w Urzędzie Miasta i Gminy w R.
zachodziła potrzeba skierowania na wolne stanowisko do obsługi interesantów
osoby/pracownika z odpowiednio długim stażem pracy w tej instytucji, znającego
strukturę i praktykę jej funkcjonowania, w celu usprawnienia i podniesienia jakości
tejże obsługi. Okoliczności te zostały podniesione w odpowiedzi na apelację.
Jednocześnie fakt ten pozwolił pozwanemu uniknąć zastosowania wobec powoda
wypowiedzenia definitywnego. Wszelkie zaś twierdzenia powoda o rzekomo jego
„najlepszym wykształceniu” wśród pracowników Urzędu oraz podawane przez
niego przyczyny przeniesienia go na inne stanowisko są nieprawdziwe,
nieuprawnione i subiektywne. Pozwany przed Sądem pierwszej instancji w sposób
wiarygodny i udokumentowany wykazał, że zmiany organizacyjne dokonane w
Referacie Finansowym skutkują zmniejszeniem zatrudnienia w tym referacie o
jedną osobę. Jeśli zaś określone czynności może wykonywać w referacie mniejsza
liczba pracowników, to utrzymywanie zwiększonej liczby etatów/stanowisk (ze
środków publicznych) jest ekonomicznie nieuzasadnione i fakt ten w zasadzie nie
wymaga dokonywania jakichś szczególnie skomplikowanych ustaleń, interpretacji
czy ocen, co powoduje, że zastosowanie przez Sąd pierwszej instancji przepisu
art. 45 § 2 k.p. było w pełni uzasadnione. Sąd pracy nie może pozbawiać
pracodawcy możliwości zmian organizacyjnych, ani też zmuszać do przerostu
zatrudnienia w instytucji utrzymywanej ze środków publicznych. Tymczasem
wyrokiem nakazującym przywrócenie powoda na dotychczasowe stanowisko, Sąd
drugiej instancji wymusza na pozwanym pracodawcy albo powrót do zwiększonej
liczby stanowisk w Referacie Finansów albo też - przy zachowaniu zredukowanej
liczby stanowisk - wypowiedzenie umowy któremukolwiek innemu pracownikowi z
tego referatu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
7
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od
podkreślenia, że rozpoznając powództwo P. F. o uznanie za bezskuteczne
wypowiedzenia mu warunków pracy i płacy przez pozwany Urząd Miasta i Gminy w
R., a następnie o przywrócenie do pracy na dotychczasowych warunkach, Sąd
Rejonowy - Sąd Pracy w S. stwierdził, iż dokonane przez pracodawcę
wypowiedzenie zmieniające jest sprzeczne z przepisami art. 30 § 4 k.p. w związku
z art. 42 § 1 k.p. i jedynie z uwagi na niecelowość żądanej przez powoda restytucji
stosunku pracy w jego dotychczasowej treści, z mocy art. 45 § 2 k.p. orzekł w to
miejsce o odszkodowaniu. Wobec niezaskarżenia wyroku pierwszoinstancyjnego
przez pozwanego, przedmiotem sporu na etapie postępowania apelacyjnego była
tylko kwestia prawidłowości rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego o roszczeniu
alternatywnym do żądania pozwu. To zagadnienie stanowi też istotę problemu w
niniejszym postępowaniu kasacyjnym.
Warto zatem przypomnieć, że według art. art. 45 § 1 k.p. w związku z art. 42
§ 1 k.p. pracownikowi zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę na czas
nieokreślony, któremu wypowiedziano warunki pracy i płacy w sposób
nieuzasadniony lub z naruszeniem przepisów o wypowiadaniu umów o pracę,
przysługują alternatywne roszczenia o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne, a
jeśli umowa uległa rozwiązaniu – o przywrócenie do pracy na poprzednich
warunkach albo o odszkodowanie. Przepis art. 45 § 2 k.p. pozwala natomiast
sądowi pracy nie uwzględnić zgłoszonego w pozwie żądania przywrócenia do pracy
i w jego miejsce orzec o odszkodowaniu, lecz tylko wtedy, „jeżeli ustali”, że
przywrócenie do pracy byłoby niemożliwe lub niecelowe. Zwrot „jeżeli ustali” użyty
w wymienionym przepisie wskazuje jednoznacznie, że przyznanie pracownikowi
innego roszczenia niż przez niego wybrane, jest wyjątkiem, którego
dopuszczalność zależy od ustalenia, iż przywrócenie do pracy byłoby niemożliwe
lub niecelowe. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 25
marca 1999 r., I PKN 641/98 (OSNAPiUS 2000, nr 11, poz. 416), znaczenie pojęcia
„ustali” wymaga od sądu przeprowadzenia postępowania dowodowego w
odpowiednim zakresie. Nie jest dopuszczalne formułowanie przez sąd ocen jedynie
na podstawie twierdzeń stron. Gdyby bowiem ustawodawca dopuścił taką
możliwość, zamiast zwrotu „jeżeli ustali”, użyłby zwrotu „jeżeli uzna”. Kryteriów
8
oceny niemożliwości lub niecelowości uwzględnienia żądania pracownika w
zakresie przywrócenia do pracy, sąd pracy powinien zatem poszukiwać przede
wszystkim w ustaleniach faktycznych, tylko bowiem odwołanie się do ocen
powiązanych ściśle z podłożem faktycznym sprawy może stworzyć przeciwwagę
dla przedstawionych w pozwie przesłanek zasadności żądania powrotu na
dotychczas zajmowane stanowisko pracy.
W wyroku z dnia 23 czerwca 2010 r., II PK 6/10 (LEX nr 619630) Sąd
Najwyższy stwierdził, że o możliwości zastosowania art. 45 § 2 k.p. każdorazowo
powinny być uprzedzone strony, po to by mogły przedstawić one swoje stanowiska
co do niemożliwości lub niecelowości uwzględnienia żądania przywrócenia do
pracy zwolnionego pracownika. Podobna myśl pojawia się też w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 24 września 2009 r., III PK 69/09 (LEX nr 529773). Wyrażono
w nim pogląd, że ustalenie, iż uwzględnienie żądania pracownika przywrócenia do
pracy na poprzednich warunkach jest niemożliwe lub niecelowe, następuje zgodnie
z zasadą kontradyktoryjności, a sąd nie ma obowiązku prowadzenia w tym zakresie
postępowania dowodowego z urzędu. Do sądu pracy należy natomiast ocena, czy
w konkretnej sprawie spełnione są przesłanki zastosowania art. 45 § 2 k.p.
Skoro orzeczenie o roszczeniu innym niż dochodzone przez pracownika jest
wyjątkiem od reguły związania sądu żądaniem pozwu, przepis art. 45 § 2 k.p.
należy interpretować ściśle. Ocena w tym zakresie powinna zmierzać do
wyjaśnienia, na ile w świetle okoliczności konkretnej sprawy restytucja
rozwiązanego lub przekształconego stosunku pracy jest realna i czy reaktywowany
w wyniku wyroku sądowego stosunek pracy w jego dotychczasowej postaci ma
szanse na prawidłowe funkcjonowanie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja
2011 r., II PK 276/10, LEX nr 949027).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zostały wypracowane ogólne wytyczne
oceny roszczenia o przywrócenie do pracy z punktu widzenia kryterium
„możliwości” i „celowości” dalszego zatrudnienia pracownika. Przyjmuje się, że
ocena tego roszczenia w aspekcie przesłanek „możliwości” i „celowości” dalszego
zatrudniania pracownika powinna uwzględniać takie okoliczności, jak: rodzaj
przyczyny wypowiedzenia definitywnego lub zmieniającego, podstawa orzeczenia o
przywróceniu do pracy (bezzasadność zarzutów czy też naruszenie przez
9
pracodawcę wymagań formalnych obowiązujących przy wypowiadaniu umów o
pracę), skutki mogące wyniknąć dla jednej lub drugiej strony z przywrócenia
pracownika do pracy lub z zasądzenia na jego rzecz odszkodowania (konieczność
ponownego rozwiązania przez pracodawcę stosunku pracy, zwolnienia dobrze
pracujących pracowników, możliwość odrodzenia się sytuacji konfliktowej w
zakładzie pracy, pozbawienie pracownika okresu zatrudnienia wymaganego do
nabycia pewnych uprawnień itp.). Niemożliwość lub niecelowość wydania
orzeczenia o przywróceniu pracownika do pracy uzasadniają zatem okoliczności
wiążące się z jednej strony z funkcjonowaniem zakładu pracy, z drugiej zaś – z
pewnymi, nawet niezawinionymi okolicznościami dotyczącymi osoby pracownika,
najczęściej jednak z jego na tyle nagannym postępowaniem, że powrót do pracy
tegoż pracownika byłby niewskazany (wyroki Sądu Najwyższego z 10 października
2000 r., I PKN 66/00, OSNP 2002 nr 10, poz. 235 i z dnia 18 marca 2008 r., II PK
258/07, LEX nr 846571).
Jako przykłady niemożliwości przywrócenia pracownika do pracy na
dotychczasowych warunkach w orzecznictwie Sądu Najwyższego podaje się, m.
in.: 1) sytuację pozwanego pracodawcy spowodowaną siłą wyższą lub działaniem
nieprzewidzianych zdarzeń przypadkowych (wyrok z dnia 13 maja 1998 r., I PKN
104/89, OSNAPiUS 1999, nr 10, poz. 334); 2) likwidację stanowiska pracy i brak
środków na utrzymanie dotychczasowego poziomu zatrudnienia (wyrok z dnia 14
maja 1999 r., I PKN 57/99, OSNAPiUS 2000 nr 15, poz. 576), ale już nie samo
zmniejszenie stanu zatrudnienia, jeśli redukcja etatów nie dotyczy stanowiska pracy
zajmowanego przez zwolnionego pracownika (wyrok z dnia 26 marca 1998 r.,
I PKN 566/97, OSNAPiUS 1999 nr 5, poz. 166), ani fakt zatrudnienia innego
pracownika w miejsce zwolnionego (wyrok z dnia 17 lutego 1998 r., I PKN 572/97,
OSNAPiUS 1999 nr 3, poz. 83); 3) konieczność zatrudnienia nowych pracowników
z odpowiednimi kwalifikacjami, których powód nie posiada (wyrok z dnia 9 lutego
1999 r., I PKN 565/98, OSNAPiUS 2000 nr 6, poz. 225); 4) stwierdzona
orzeczeniem lekarskim niezdolność zwolnionego pracownika do pracy na danym
stanowisku (wyrok z dnia 13 lipca 2011 r., I PK 8/11, MPP 2011 nr 10, s. 506) lub
spowodowania stanem zdrowia niemożność wykonywania przez pracownika
10
większości zadań na tymże stanowisku (wyrok z dnia 9 grudnia 1998 r., I PKN
502/98, OSNAPiUS 2000, nr 3, poz. 107).
Z kolei za niecelowością orzeczenia o przywróceniu do pracy przemawia
uzasadnione przypuszczenie, że po restytucji stosunku pracy powtórzy się
sytuacja, na którą zasadnie powoływał się pracodawca jako na przyczynę
zwolnienia pracownika w tym trybie, np. nieradzenie sobie przez pracownika z
obowiązkami zawodowymi. Nie można bowiem wymagać od pracodawcy, aby
zatrudniał pracownika na stanowisku pracy, na którym nie jest on w stanie podołać
stawianym mu zadaniom (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2005 r.,
II PK 101/05, OSNP 2006 nr 19 – 20, poz. 300 i z dnia 8 czerwca 2006 r., II PK
315/05, OSNP 2007 nr 11 – 12, poz. 159). Przepis art. 45 § 2 k.p. ma też
zastosowanie w przypadku utraty zaufania pracodawcy do pracownika, zwłaszcza
gdy ten był zatrudniony na samodzielnym stanowisku związanym z
podejmowaniem istotnych decyzji, w tym finansowych. Owa utrata zaufania
powinna być zawiniona przez pracownika, a jej stwierdzenie musi znajdować
oparcie w przesłankach natury obiektywnej oraz racjonalnej i nie być wynikiem
arbitralnych ocen lub subiektywnych uprzedzeń (wyroki Sądu Najwyższego z dnia
25 listopada 1997 r., I PKN 385/97, OSNAPiUS 1998, nr 18, poz. 538; z dnia 14
lipca 1999 r., I PKN 148/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 711 i z dnia 5 czerwca
2008 r., III PK 5/08, LEX nr 494088). Orzecznictwo w sprawach związanych ze
stosowaniem art. 45 § 2 k.p. pokazuje wreszcie, że częstymi przyczynami
nieuwzględniania roszczeń o przywrócenie do pracy z uwagi na przesłankę
niecelowości są cechy osobowościowe pracownika (jego konfliktowość, skłócenie z
innymi pracownikami lub przełożonymi), i to o takim nasileniu, że nie sprzyjają one
atmosferze pracy i są uciążliwością dla załogi oraz jej kierownictwa. Konflikt z
przełożonymi lub współpracownikami musi być jednak zawiniony przez pracownika
i na tyle poważny, że wymusza podejmowanie przez pracodawcę działań mających
przywrócić w zakładzie porządek i dyscyplinę pracy (wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 3 kwietnia 1997 r., I PKN 63/97, OSNAPiUS 1998 nr 3, poz. 74, z dnia 19
listopada 1997 r., I PKN 347/97, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 508, z dnia 28 lipca
1999 r., I PKN 110/99, OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 780).
11
Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy należy
przypomnieć, że przyczyną nieuwzględnienia przez Sąd Rejonowy roszczenia
powoda P. F. o przywrócenie go pracy w pozwanym Urzędzie Miasta i Gminy w R.
na dotychczasowych warunkach i zasądzenia w to miejsce odszkodowania była
niecelowość restytucji łączącego strony stosunku pracy w jego dotychczasowej
treści z uwagi na wdrożenie przez pracodawcę zmian organizacyjnych w Referacie
Finansowym Urzędu. W motywach zaskarżonego orzeczenia Sąd Okręgowy
wyraził natomiast pogląd, że nawet przy przyjęciu, iż pracodawca dokonał
wspomnianej reorganizacji, fakt ten nie przesądzają o niemożliwości lub
niecelowości uwzględnienia żądania pozwu, gdyż zatrudnienie nowego pracownika
w miejsce zwolnionego nie stanowi wystarczającej przesłanki dla zastosowania
przepisu art. 45 § 2 k.p. Wydając wyrok reformatoryjny z takim uzasadnieniem Sąd
drugiej instancji naruszył zarówno powołany wyżej przepis prawa materialnego, jak
i przepis procesowy – art. 382 k.p.c.
Godzi się zatem wyjaśnić, że przywoływany przez Sąd Okręgowy w zakresie
kryteriów oceny możliwości i celowości orzekania o przywróceniu do pracy pogląd
Sądu Najwyższego, zgodnie z którym brak podstaw do zastosowania art. 45 § 2
k.p. z tej tylko przyczyny, że w miejsce zwolnionego pracownika zatrudniono inną
osobę, dotyczy sytuacji, gdy stanowisko, jakie zajmował pracownik przed
rozwiązaniem umowy o pracę, nadal istnieje. Chodzi o to, że w przypadku, gdy w
trakcie procesu toczącego się z odwołania pracownika od wypowiedzenia
rozwiązującego lub zmieniającego, pracodawca zatrudnia na wakujące stanowisko
inną osobę, to ponosi ryzyko, iż w razie przegrania sporu będzie musiał zapewnić
pracownikowi przywróconemu do pracy stanowisko tożsame z tym, z jakiego został
on zwolniony. Tymczasem z poczynionych przez Sąd Rejonowy (i podzielonych
przez Sąd Okręgowy) ustaleń wynika, że w rozpoznawanym przypadku stanowisko
powoda w takim kształcie, w jakim funkcjonowało ono przed opisanymi wyżej
zmianami organizacyjnymi, nie istnieje, natomiast część zadań, jakie były uprzednio
przypisane do tego stanowiska, przydzielono innemu pracownikowi, pozostającemu
już w zatrudnieniu w pozwanym Urzędzie. Zaskarżone rozstrzygnięcie jest zatem
efektem zastosowania przez Sąd drugiej instancji wprawdzie sugerowanej przez
judykaturę, lecz niewystępującej w sprawie negatywnej przesłanki orzekania o
12
roszczeniu alternatywnym do dochodzonego przez pracownika przywrócenia do
pracy.
Co do uchybienia przez Sąd Okręgowy art. 382 k.p.c. trzeba mieć na
uwadze, że chociaż przepis ten nie stanowi samodzielnej podstawy działania sądu
drugiej instancji, gdyż swoją funkcję merytoryczną (rozpoznawczą) sąd ten spełnia -
w zależności od potrzeb oraz wniosków stron - stosując (przez odesłanie zawarte w
art. 391 k.p.c.) właściwe przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 1999 r., II CKN 102/98, LEX nr 50665;
z dnia 13 czerwca 2001 r., II CKN 537/00, LEX nr 52600 i z dnia 12 grudnia 2001 r.,
III CKN 496/00, LEX nr 53130 oraz z dnia 26 listopada 2004 r., V CK 263/04, LEX
nr 520044, jednakże podstawa kasacyjna z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. ograniczająca
się - jak w niniejszym przypadku - do zarzutu naruszenia ogólnej normy procesowej
art. 382 k.p.c. może być usprawiedliwiona wówczas, gdy skarżący wykaże, że sąd
drugiej instancji bezpodstawnie nie uzupełnił postępowania dowodowego lub
pominął część zebranego materiału, jeżeli uchybienia te mogły mieć wpływ na
wynik sprawy, albo kiedy mimo przeprowadzenia postępowania dowodowego
orzekł wyłącznie na podstawie materiału zgromadzonego przez sąd pierwszej
instancji lub oparł swoje rozstrzygnięcie na własnym materiale, pomijając wyniki
postępowania dowodowego przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1998 r., II CKN 815/97,
Wokanda 1999 nr 1, poz. 6 oraz wyroki z dnia 16 marca 1999 r., II UKN 520/98,
OSNP 2000 nr 9, poz. 372; z dnia 8 grudnia 1999 r., II CKN 587/98, LEX nr
479343; z dnia 6 lipca 2000 r., V CKN 256/00, LEX nr 52657; z dnia 13 września
2001 r., I CKN 237/99, LEX nr 52348; z dnia 22 lipca 2004 r., II CK 477/03, LEX nr
269787; z dnia 10 stycznia 2008 r., IV CSK 339/07, LEX nr 492178; z dnia 24
kwietnia 2008 r., IV CSK 39/08, LEX nr 424361 i z dnia 24 czerwca 2008 r., II PK
323/07, LEX nr 491386). Art. 382 k.p.c. nie nakłada przy tym na sąd drugiej
instancji obowiązku przeprowadzenia postępowania dowodowego, lecz sąd ten jest
władny samodzielnie dokonać ustaleń faktycznych, bez potrzeby uzupełniania
materiału dowodowego zebranego przed sądem pierwszej instancji. W niniejszym
przypadku Sąd Okręgowy ani nie uzupełnił postępowania dowodowego ani - na
podstawie zgromadzonego w pierwszej instancji materiału sprawy - nie poczynił
13
ustaleń odmiennych od dokonanych przez Sąd Rejonowy, natomiast rozstrzygnął
spór powołując się na okoliczność nieustaloną w toku procesu i niewynikającą z
żadnych dowodów, które zostałyby wyraźnie wskazane w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku.
Wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, wdrożenie przez pracodawcę zmian
organizacyjnych może być okolicznością przemawiającą za zastosowaniem
przepisu art. 45 § 2 k.p.
Warto zauważyć, że w świetle art. 45 § 1 k.p., w sytuacji gdy powodem
uwzględnienia odwołania pracownika od wypowiedzenia umowy o pracę lub jej
warunków jest naruszenie przez pracodawcę przepisów o rozwiązywaniu lub
przekształcaniu stosunków pracy w tym trybie, nie jest konieczne szczegółowe
analizowanie przez sąd pracy zasadności wypowiedzenia. Ustalenie przyczyn
wypowiedzenia definitywnego lub zmieniającego może jednak okazać się
niezbędne, gdy jednocześnie stanowią one okoliczność rzutującą na ocenę
możliwości i celowości przywrócenia pracownika do pracy. W przedmiotowej
sprawie to właśnie reorganizacja Referatu Finansowego pozwanego Urzędu, która
według ustaleń Sądów obu instancji spowodowała dokonanie przez pracodawcę
wadliwego wypowiedzenia powodowi warunków pracy i płacy, była także przyczyną
orzeczenia przez Sąd Rejonowy o odszkodowaniu w miejsce żądanej restytucji
stosunku pracy w jego dawnym kształcie. Zmiana struktury organizacyjnej zakładu
pracy, implikująca (bądź nie) zmniejszenie stanu zatrudnienia, uznawana jest w
doktrynie i judykaturze za uzasadnioną przyczyną rozwiązania lub zmiany treści
stosunku pracy, jeśli ma rzeczywisty a nie pozorny charakter i nie jest jedynie
pretekstem dla zwolnienia konkretnego pracownika. W sprawach toczących się z
odwołań pracowników od wypowiedzenia rozwiązującego lub zmieniającego nie
leży w gestii sądów pracy analizowanie przyczyn, które skłoniły pracodawcę do
podjęcia działań restrukturyzacyjnych, ani dokonywanie oceny, czy wdrożona
reorganizacji zapewni lepsze niż dotychczas funkcjonowanie całego zakładu lub
jego poszczególnych części. To pracodawca decyduje o tym, w jakiej strukturze
organizacyjnej chce dalej prowadzić swoja działalność i realizować cele tej
działalności i to on ponosi ryzyko wadliwych decyzji w tym zakresie. Reorganizacja
może zaś polegać na całkowitej likwidacji konkretnych stanowisk pracy i tworzeniu
14
w to miejsce nowych. Może ona też przybrać postać merytorycznych przekształceń
istniejących już stanowisk pracy w drodze częściowego rozdziału i łączenia w
odmienny niż dotychczas sposób zadań przypisanych do poszczególnych
stanowisk. Proces ten z reguły wymusza na pracodawcy analizę, którzy z
zatrudnionych w zakładzie lub jego reorganizowanej komórce pracownicy najlepiej
sprostają obowiązkom na tak przekształconych stanowiskach, a konsekwencją tej
oceny bywa konieczność dokonania stosownych przesunięć kadrowych.
Wracając na grunt rozpoznawanej sprawy wypada stwierdzić, że jeśli w
wyniku przeprowadzonej przez pozwanego restrukturyzacji Referatu Finansowego
Urzędu stanowisko pracy powoda w jego dotychczasowym kształcie przestało
istnieć, a prawidłowe wykonanie przez pracodawcę wyroku sądowego
przywracającego do pracy oznacza obowiązek zapewnienia pracownikowi
warunków pracy i płacy tożsamych z tymi, na jakich był on zatrudniony przed
wypowiedzeniem, to uwzględnienie żądania pozwu implikuje konieczność
reaktywowania stanowiska powoda w jego dawnej postaci. Istota niniejszego sporu
sprowadzę się zatem do pytania, czy odtworzenie tego stanowiska jest z
organizacyjnego i finansowego punktu widzenia możliwe i celowe, a zwłaszcza -
czy nie zniweczy efektów wdrożonego przez stronę pozwaną procesu
restrukturyzacyjnego. Sąd Rejonowy udzielił na to pytanie negatywnej odpowiedzi i
orzekł o odszkodowaniu w miejsce żądanego przez powoda przywrócenia do pracy.
Natomiast bez przeprowadzenia stosownego postępowania dowodowego i
poczynienia odmiennych lub dodatkowych ustaleń w tym zakresie, Sąd drugiej
instancji przedwcześnie zadecydował o restytucji przedmiotowego stosunku pracy
w jego dotychczasowej treści, kierując się – jak wspomniano wyżej – nieistniejącą
przesłanką przemawiającą za zastosowaniem art. 45 § 2 k.p.
Podzielając zarzuty i wnioski kasacyjne, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§
1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł zatem jak w
sentencji.