Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 101/14
POSTANOWIENIE
Dnia 6 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie z wniosku E. Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w P.
przy uczestnictwie Gminy D. i M. R.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 6 lutego 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w K. postanowieniem z dnia 29 maja 2012 r. ustanowił na
rzecz wnioskodawczyni E. spółki z o.o. w P. służebność przesyłu obciążającej grunt
położony w M. przy ul. S. 2 (działka nr 827/52) stanowiący własność Gminy D. i
będący w użytkowaniu wieczystym M. R. (pkt I), zasądził od wnioskodawczyni na
rzecz uczestniczki M. R. kwotę 68.000 zł tytułem jednorazowego wynagrodzenia za
ustanowienie służebności przesyłu (pkt II), zasądził od uczestniczki M. R. na rzecz
wnioskodawczyni kwotę 3.389,41 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania (pkt III)
oraz ustalił, że w pozostałym zakresie każda ze stron ponosi koszty postępowania
związane ze swoim udziałem w sprawie (pkt IV). Ustalił, że wnioskodawczyni jest
przedsiębiorstwem przesyłowym będącym następcą prawnym przedsiębiorstwa
energetycznego E. S.A. Uczestniczka M. R. jest wieczystym użytkownikiem
rzeczonego gruntu, a Gmina D. jest jego właścicielem. M. R. nabyła wraz z dwiema
innymi osobami użytkowanie wieczyste rzeczonego gruntu na podstawie umowy
notarialnej sprzedaży zawartej dnia 29 grudnia 1998 r. z Przedsiębiorstwem
Sprzętu i Transportu Wodno-Melioracyjnego w O. Stacja transformatorowa „O.” o
powierzchni 160 m2
, znajdująca się na działce nr 827/52, została wybudowana w
1970 r. przez Przedsiębiorstwo Sprzętu i Transportu Wodno-Melioracyjnego w O.,
które protokołem zdawczo-odbiorczym z dnia 16 maja 1977 r. przekazało ją
Zakładowi Energetycznemu Okręgu […]. Stacja transformatorowa zasila w energię
elektryczną licznych odbiorców. Jest ona funkcjonalnie i fizycznie połączona z
siecią elektroenergetyczną i stanowi integralny element infrastruktury
elektroenergetycznej przedsiębiorstwa energetycznego. Wartość wynagrodzenia za
ustanowienie służebności przesyłu na działce nr 827/52 wynosi 68.000 zł.
Sąd Rejonowy przyjął, że wnioskodawczyni przysługuje własność urządzeń
elektroenergetycznych, tj. stacji transformatorowej „O”. Wnioskodawczyni jest
bowiem następcą prawnym E. S.A., której poprzednikiem prawnym był Zakład
Energetyczny Okręgu […]. Istnieją zatem przesłanki do ustanowienia służebności
przesyłu. Sąd ustalił odpowiednie wynagrodzenie na podstawie opinii biegłego.
3
Wnioskodawczyni wniosła apelację od postanowienia Sądu Rejonowego
w części dotyczącej pkt I, a uczestniczka postępowania M. R. wniosła apelację od
tego postanowienia w całości.
Sąd Okręgowy w S. postanowieniem z dnia 6 lutego 2013 r. zmienił
zaskarżone postanowienie w pkt I i II w ten sposób, że wniosek oddalił, w pkt III
i IV w ten sposób, że zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestniczki
postępowania M. R. 598,70 zł tytułem kosztów postępowania, oddalił apelację
uczestniczki w pozostałym zakresie, oddalił apelację wnioskodawczyni oraz
zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestniczki postępowania M. R. 444,10 zł
tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.
Sąd Okręgowy, nawiązując do orzecznictwa Sądu Najwyższego, podkreślił,
że nie można po wejściu w życie ustawy nowelizacyjnej potwierdzić, że urządzenia,
które zostają ściśle powiązane z siecią, stają się częścią składową instalacji
należącej do przedsiębiorstwa. Samo podłączenie do sieci usuwa je tylko spod
działania zasady superficies solo cedit, a nie rodzi skutku w postaci przeniesienia
ich własności lub ustanowienia innego prawa na rzecz przedsiębiorcy sieciowego.
Sąd Okręgowy uznał, że w niniejszej sprawie uczestniczka postępowania M. R.
nabyła wraz z innymi osobami prawo wieczystego użytkowania działki nr 827/1
wraz z prawem własności posadowionych na tym gruncie budynków i budowli, w
tym m.in. budynku stacji transformatorowej. Budynek ten wchodził w skład
kompleksu należącego do Przedsiębiorstwa Sprzętu i Transportu Wodno -
Melioracyjnego w O., poprzednika prawnego uczestniczki. Przedmiotem
przekazania do eksploatacji Zakładowi Energetycznemu był budynek stacji trafo
wraz z wyposażeniem. tj. budynek murowany z cegły. Poza protokołem z dnia 16
maja 1977 r. brak jest w aktach sprawy dowodu na to, że stacja wchodzi w skład
majątku wnioskodawczyni. Wnioskodawczyni nie wykazała, aby urządzenia
infrastruktury elektroenergetycznej w postaci stacji transformatorowej na działce nr
827/52 stanowiły jej własność.
Wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną, w której zaskarżyła
postanowienie Sądu Okręgowego w pkt 1, 3 i 4, zarzucając naruszenie przepisów
prawa materialnego, mianowicie pominięcie wpływu systemowych zmian stanu
prawnego, tj. art. 128 k.c., a następnie ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie
4
ustawy o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. Nr 79, poz. 464) na zakres
i charakter stosunków własnościowych ówczesnych państwowych osób prawnych
co do urządzeń wchodzących w skład infrastruktury energetycznej. Zarzuciła
także naruszenie art. 47 § 1 i § 2 w związku z art. 49 k.c. przez ich pominięcie
w okolicznościach niniejszej sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedmiotem niniejszej sprawy jest ustanowienie na rzecz wnioskodawczyni
służebności przesyłu. Zgodnie z art. 3051
k.c., nieruchomość można obciążyć na
rzecz przedsiębiorcy, który zamierza wybudować lub którego własność stanowią
urządzenia, o których mowa w art. 49 § 1, prawem polegającym na tym,
że przedsiębiorca może korzystać w oznaczonym zakresie z nieruchomości
obciążonej, zgodnie z przeznaczeniem tych urządzeń. Ustanowienia służebności
przesyłu może więc żądać właściciel urządzeń służących m.in. do doprowadzania
lub odprowadzania energii elektrycznej, które nie należą do części składowych
nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa (w art. 49 § 1 k.c.).
Powstaje w związku z tym pytanie, czy wnioskodawczyni jest właścicielką budynku
stacji transformatorowej wraz urządzeniami. W tym zakresie odmienne stanowiska
zajęli nie tylko wnioskodawczyni i uczestniczka postępowania, ale również
Sądy orzekające w niniejszej sprawie.
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 8 marca 2006 r.,
III CZP 105/05 (OSNC 2006, nr 10, poz. 159), podjętej w okresie obowiązywania art.
49 k.c. w pierwotnym brzmieniu, wskazał, że ten przepis nie stanowi samoistnej
podstawy prawnej przejścia urządzeń służących m.in. do doprowadzania lub
odprowadzania prądu elektrycznego (obecnie energii elektrycznej) na własność
właściciela przedsiębiorstwa przez ich połączenie z siecią należącą do tego
przedsiębiorstwa. Sąd Najwyższy podkreślił w uzasadnieniu uchwały, że wejście
urządzeń wymienionych w art. 49 k.c. w skład przedsiębiorstwa jest jedynie
przesłanką ich wyłączenia spod działania zasady superficies solo cedit wyrażonej
w przepisach art. 48 i 191 k.c. Kwestia własności tych urządzeń pozostaje
natomiast poza zakresem art. 49 k.c., który nie określa, do kogo urządzenia
te należą i na podstawie jakiego tytułu prawnego. Wejście urządzeń w skład
przedsiębiorstwa jest kwestią faktu, czyli fizycznego połączenia z siecią
5
przedsiębiorstwa. Od chwili wejścia w skład przedsiębiorstwa, własność
wspomnianych urządzeń nie jest już pochłaniana przez własność nieruchomości,
wobec czego urządzenia te muszą być zakwalifikowane jako rzeczy ruchome.
Przez połączenie z siecią stają się one składnikiem przedsiębiorstwa w rozumieniu
art. 551
k.c., a tym samym elementem sieci jako zbioru rzeczy. Sformułowanie
"wchodzą w skład przedsiębiorstwa" nie oznacza jednak, że właścicielowi
przedsiębiorstwa musi przysługiwać względem przyłączonych urządzeń prawo
własności. Decydujące znaczenie dla określenia statusu prawnego omawianych
urządzeń ma stopień ich fizycznego i funkcjonalnego powiązania z siecią należącą
do przedsiębiorstwa. Urządzenia, które zostają tak dalece związane z instalacją
należącą do sieci, że spełniają określone w art. 47 § 2 k.c. warunki do uznania ich
za część składową, uzyskują status części składowej tej instalacji, skutkiem czego
dotychczasowy właściciel traci ich własność na rzecz przedsiębiorcy sieciowego.
Jeżeli natomiast nie dochodzi do tak ścisłego związania z instalacją, że przyłączane
urządzenia uzyskują przymiot części składowej, wówczas - mimo połączenia
z siecią należącą do przedsiębiorstwa - pozostają one własnością
dotychczasowego właściciela. O tym, jaki tytuł prawny do przyłączonych urządzeń
przysługuje w takim wypadku przedsiębiorcy sieciowemu, zdecyduje umowa stron,
a jeżeli do jej zawarcia nie dojdzie, właściciel przedsiębiorstwa sieciowego będzie
jedynie posiadaczem przyłączonych urządzeń.
Artykuł 49 k.c., w brzmieniu nadanym z dniem 3 sierpnia 2008 r. przez
ustawę z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731), składa się z dwóch paragrafów. Paragraf 1
różni się od art. 49 w pierwotnym brzmieniu tylko pod względem zamieszczonej
w tych przepisach terminologii. Zgodnie z art. 49 § 2, osoba, która poniosła koszty
budowy urządzeń, o których mowa w § 1 i jest ich właścicielem, może żądać, aby
przedsiębiorca, który przyłączył urządzenia do swojej sieci, nabył ich własność za
odpowiednim wynagrodzeniem, chyba że w umowie strony postanowiły inaczej.
Z żądaniem przeniesienia własności tych urządzeń może wystąpić także
przedsiębiorca. Według orzecznictwa Sądu Najwyższego, założenia, które przyjął
ustawodawca, wprowadzając art. 49 § 2 k.c., spowodowały konieczność
odstąpienia od konstrukcji części składowej instalacji, do której odwołuje się
6
uzasadnienie uchwały z 8 marca 2006 r., III CZP 105/05. Przepis ten przesądza
bowiem, odmiennie niż przyjęto w uchwale, że urządzenia wymienione w art. 49 § 1
k.c. z chwilą, gdy przez fizyczne połączenie z siecią przestają być częścią składową
nieruchomości, zachowują status samoistnych rzeczy ruchomych, które mogą
być przedmiotem odrębnej własności i odrębnego obrotu. Świadczy o tym użyte
w § 2 sformułowanie "osoba, która poniosła koszty budowy urządzeń, o których
mowa w § 1, i jest ich właścicielem", a także treść wprowadzonego przez ustawę
nowelizującą art. 3053
§ 1 k.c., zgodnie z którym służebność przesyłu przechodzi
na nabywcę przedsiębiorstwa lub nabywcę urządzeń, o których mowa w art. 49 § 1
k.c. (wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 195/09,
OSNC 2010, nr 7-8, poz. 116, z dnia 22 stycznia 2010 r., V CSK 206/09, niepubl.,
z dnia 13 kwietnia 2011 r., V CSK 309/10, niepubl.). W wyroku z dnia
22 stycznia 2010 r., V CSK 206/09 (niepubl.) Sąd Najwyższy trafnie przyjął,
że znowelizowany art. 49 k.c. dotyczy również sytuacji, w których odnośne
urządzenia zostały wybudowane i podłączone do sieci (jak w sprawie niniejszej)
przed dniem 3 sierpnia 2008 r.
W niniejszej sprawie stacja transformatorowa została wybudowana w 1970 r.
przez Przedsiębiorstwo Sprzętu i Transportu Wodno-Melioracyjnego w O.
Przedsiębiorstwo to protokołem zdawczo-odbiorczym z dnia 16 maja 1977 r.
przekazało ją Zakładowi Energetycznemu. W 1977 r. obowiązywał art. 128 k.c. -
składający się z dwóch paragrafów - zgodnie z którym socjalistyczna własność
ogólnonarodowa (państwowa) przysługiwała niepodzielnie Państwu, a państwowe
osoby prawne w granicach swej zdolności wykonywały w imieniu własnym
względem zarządzanych przez nie części mienia ogólnonarodowego uprawnienia
płynące z własności państwowej. Stosownie do wyrażonej w tym artykule zasady
jednolitego funduszu własności państwowej, wspomniany wyżej protokół zdawczo-
odbiorczy doprowadził więc do przeniesienia prawa zarządu objętych nim
składników majątkowych z Przedsiębiorstwa Sprzętu i Transportu Wodno-
Melioracyjnego w O. na Zakład Energetyczny.
Po zmianie art. 128 k.c. przez ustawę z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie
ustawy - kodeks cywilny (Dz.U. Nr 3, poz. 11) własność ogólnonarodowa
(państwowa) przysługiwała Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom
7
prawnym. Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
18 czerwca 1991 r., III CZP 38/91 (OSNC 1991, nr 10-12, poz. 118), z chwilą
wejścia w życie tej ustawy zniesiona została zasada, że jedynie Skarbowi Państwa
może przysługiwać prawo własności mienia państwowego, w wyniku czego
państwowe osoby prawne uzyskały zdolność prawną w zakresie nabywania
składników majątkowych na własność. Zmiana art. 128 k.c. nie spowodowała
przekształcenia przysługujących państwowym osobom prawnym - z mocy
przepisów kodeksu cywilnego i ustaw szczególnych - uprawnień do części mienia
ogólnonarodowego, pozostających w ich zarządzie w dniu wejścia w życie
wymienionej ustawy.
Artykuł 128 k.c. został uchylony przez art. 1 pkt 23 ustawy z dnia 28 lipca
1990 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321). Uchylenie art.
128 k.c. - jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanej uchwały - jednak
nie oznacza, aby jedynie historycznych wymiarów nabrał problem oceny skutków
prawnych nowelizacji tego przepisu, dokonanej ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r.
Rzecz polega na tym, że przepis ten obowiązywał w okresie od dnia 1 lutego 1989 r.
do dnia 30 września 1990 r., wywołując takie czy inne skutki prawne, które nie
zostały zniweczone jego uchyleniem.
Zgodnie z omawianą uchwałą, przekształcenie zarządu, w odniesieniu do
budynków, innych urządzeń i lokali znajdujących się na tych gruntach - w prawo
własności, nastąpiło na podstawie ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie
ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79,
poz. 464), a co do innych składników majątkowych (w prawo własności) nastąpiło
na podstawie ustaw określających ustrój majątkowy państwowych osób prawnych.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa materialnego
są więc zasadne.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.