Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 79/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Beata Gudowska (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSA Anna Szczepaniak - Cicha
Protokolant Anna Pęśko
w sprawie z powództwa J. K.
przeciwko Samodzielnemu Publicznemu Szpitalowi Klinicznemu […] o
wynagrodzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 12 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 20 listopada 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na
rzecz strony powodowej 900 zł (dziewięćset) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powódka J. K. domagała się zasądzenia od pozwanego wynagrodzenia za
pracę za okres od czerwca 2009 r. do maja 2010 r. w kwotach wyliczonych przez
pozwanego wraz z ustawowymi odsetkami i kosztami zastępstwa procesowego.
Pozwany zatrudniał powódkę w okresie od 28 czerwca 2006 r. do 21
czerwca 2011 r. na stanowisku starszej pielęgniarki.
Dnia 30 stycznia 2008 r. pozwany zawarł z Zakładowym Związkiem
Zawodowym Pielęgniarek i Położnych […] porozumienie w sprawie podwyżki
wynagrodzeń w grupie zawodowej pielęgniarek, pielęgniarzy i położnych. W § 2
strony ustaliły wzrost wynagrodzenia zasadniczego pielęgniarek, pielęgniarzy i
położnych począwszy od 1 stycznia 2008 r. do wysokości 2.000 zł brutto w
przypadku pracowników z ponad 5-letnim stażem zawodowym i ponad rocznym
stażem pracy w Szpitalu, a w przypadku osób z krótszym stażem - w wysokości
1.700 zł brutto. Od 1 lipca 2008 r. wynagrodzenie zasadnicze pielęgniarek,
pielęgniarzy i położnych miało zostać podwyższone o 250 zł brutto miesięcznie. W
§ 8 porozumienia strony zgodnie ustaliły wzrost wynagrodzenia zasadniczego tej
grupy zawodowej z ponad 5-letnim stażem zawodowym i ponad rocznym stażem
pracy w Szpitalu od stycznia 2009 r. - do jednej średniej krajowej, od lipca 2009 r. -
do 1,2 średniej krajowej i od stycznia 2010 r. - do 1,5 średniej krajowej. Wzrost
wynagrodzenia osób z krótszym stażem miał być proporcjonalny w stosunku do
pracowników z dłuższym stażem pracy.
W myśl § 9 porozumienia Związki Zawodowezawiesiły z dniem jego zawarcia
spór zbiorowy ze Szpitalem. Wskazano przy tym, że w przypadku niewywiązania
się przez Szpital ze wszystkich zobowiązań wynikających z porozumienia Związki
Zawodowe mają prawo podjęcia akcji protestacyjnej.
Dnia 25 czerwca 2010 r. strony porozumienia z 30 stycznia 2008 r. zawarły
Aneks nr 1 do porozumienia płacowego z 30 stycznia 2008 r. celem dokonania
zmiany § 8 tego porozumienia, mając na uwadze sytuację ekonomiczną Szpitala
oraz prowadzone przez członków Związku Zawodowego postępowania sądowe
przeciwko Szpitalowi.
W § 2 Aneksu strony uchyliły dotychczasowe brzmienie § 8 Porozumienia. W
§ 3 ust. 1 Aneksu strony postanowiły, że nowe brzmienie § 8 Porozumienia wyłącza
prawo do podwyżek, które pracownicy mogli nabyć na podstawie jego
3
dotychczasowego brzmienia, czyli od 1 stycznia 2009 r. W tym zakresie Związek
Zawodowy oświadczył, że pracownikom nie przysługują jakiekolwiek podwyżki i
roszczenia, które mogłyby wynikać z poprzedniego brzmienia § 8 porozumienia
Stron z 30 stycznia 2008 r.
W ust. 3 § 3 Aneksu ustalono, że z pracownikami w grupie zawodowej
pielęgniarek, pielęgniarzy i położnych zawarte zostaną aneksy do umów o pracę
obejmujące podwyżki wynagrodzeń przewidziane nowym brzmieniem § 8
Porozumienia oraz zrzeczenie się podwyżek i roszczeń, które wynikają z
pierwotnego brzmienia § 8 porozumienia z 30 stycznia 2008 r. Celem uniknięcia
wątpliwości Strony Aneksu oświadczyły, że podpisanie bądź niepodpisanie tych
aneksów lub objęcie nimi nie całości regulacji płacowej wynikającej ze zmienionej
treści § 8 Porozumienia nie wpływa na prawa pracowników objętych
Porozumieniem, wynikające z jego treści jako źródła prawa pracy bezpośrednio
modyfikującego indywidualne stosunki pracy, a także na skuteczność zrzeczenia
się podwyżek i roszczeń, które wynikały z pierwotnego brzmienia § 8 Porozumienia
z 30 stycznia 2008 r. Strony zgodnie oświadczyły, że aneksy do umów o pracę
wskazane w zdaniach poprzednich będą miały jedynie charakter porządkowy w
stosunku do Porozumienia.
Realizując Aneks nr 1 do porozumienia z 30 stycznia 2008 r., pozwany
zawarł z powódkami 25 czerwca 2010 r. Porozumienia zmieniające warunki pracy i
płacy. W § 3 porozumienia oświadczyły, że podwyżka wynagrodzenia zasadniczego
wprowadzona niniejszym Aneksem do umowy o pracę wyczerpuje dotychczasowe
roszczenia pracownika wynikające z Porozumienia płacowego z 30 stycznia 2008 r.,
a pracownik zrzeka się w stosunku do pracodawcy podwyżek i wszelkich roszczeń,
które wynikają z pierwotnego brzmienia § 8 porozumienia z 30 stycznia 2008 r., co,
do których pracownik mógł nabyć jakiekolwiek prawa.
Zawarcie Aneksu Nr 1 do porozumienia płacowego z 30 stycznia 2008 r.
nastąpiło w związku z toczącymi się przeciwko pozwanemu sporami sądowymi na
tle niezrealizowania przez pozwanego postanowień porozumienia płacowego. Sąd
I instancji uwzględnił żądania płacowe pracowników pozwanego, stąd na etapie
postępowania apelacyjnego strony porozumienia przystąpiły do negocjacji celem
wypracowania rozwiązań kompromisowych. Pozwany znajdował się w trudnej
4
sytuacji finansowej, która uniemożliwiała realizację podwyżki wynagrodzenia za
okres od 1 stycznia 2009 r., określonej porozumieniem z 30 stycznia 2008 r. Celem
zawarcia Aneksu do porozumienia było ponowne ukształtowanie kwestii i podwyżki
wynagrodzeń w stosunku do ogółu pracowników z uwzględnieniem ograniczonych
możliwości finansowych pozwanego.
Strona związkowa miała świadomość, że w związku z uwzględnieniem
roszczeń 5 pracowników pozwanego, którzy wystąpili na drogę sądową, także
pozostali pracownicy pozwanego wystąpią z roszczeniami o podwyżki do Sądu
Pracy. Zrzeczenie się roszczeń o podwyżkę wynagrodzenia ustaloną
porozumieniem z 30 stycznia 2008 r. stanowiło warunek zawarcia Aneksu i
otrzymania niższych podwyżek ustalonych Aneksem. Bez takiego zrzeczenia nie
doszłoby ze strony pozwanego do podpisania Aneksu z uwagi na sytuację
finansową pozwanego, która uniemożliwiała realizację podwyżek wynagrodzenia z
porozumienia z dnia 30 stycznia 2008 r. za okres od 1 stycznia 2009 r.
Pracownicy mieli zrzec się roszczeń wynikających z pierwotnej wersji
porozumienia płacowego z 30 stycznia 2008 r. w indywidualnych porozumieniach.
Strona związkowa przyjęła argumentację pozwanego i w Aneksie nr 1 do
porozumienia z 30 stycznia 2008 r. zrzekła się prawa do podwyżek z § 8 tego
porozumienia w brzmieniu pierwotnym. Także pracownicy pozwanego w
indywidualnych porozumieniach zmieniających warunki pracy i płacy zrzekli się
prawa do podwyżek gwarantowanych i pierwotnym brzmieniem § 8 porozumienia z
dnia 30 stycznia 2008 r.
Indywidualne porozumienia zmieniające warunki pracy i płacy pracownicy
pozwanego podpisywali w dziale kadr. Tekst indywidualnego porozumienia
zmieniającego warunki płacowe przygotował prawnik pozwanego w porozumieniu
ze stroną związkową. Żaden z pracowników pozwanego nie kwestionował treści
indywidualnego porozumienia, które miało charakter porządkowy, miało informować
pracowników o treści zmienionego Aneksem nr 1 porozumienia płacowego.
Sąd Rejonowy w K. wyrokiem z 30 kwietnia 2013 r. uwzględnił żądanie
powódki.
W uzasadnieniu stwierdzono przede wszystkim, że porozumienie płacowe
zawarte z 30 stycznia 2008 r. stanowi źródło prawa w rozumieniu art. 9 § 1 k.p.
5
Podstawę prawną tego porozumienia stanowił art. 14 ustawy o rozwiązywaniu
sporów zbiorowych.
Powódki zostały objęte postanowieniami porozumienia płacowego z 30
stycznia 2008 r. Gwarantowana § 8 porozumienia płacowego podwyżka
wynagrodzenia zasadniczego w 2009 r. i 2010 r. dotyczyła także powódek, jako
pracowników pozwanego zatrudnionych w 2009 r. i w 2010 r. na stanowisku
starszej pielęgniarki i położnej.
Za bezwzględnie nieważne uznano postanowienie zawarte w § 3 ust. 2
porozumienia zmieniającego warunki pracy i płacy powódek w zakresie, w jakim
dotyczy roszczeń powódek wywodzonych z § 8 porozumienia z 30 stycznia 2008 r.
za okres do czerwca 2010 r.
Strony na podstawie zawartego 25 czerwca 2010 r. indywidualnego
porozumienia zmieniającego warunki płacy ustaliły nowe stawki wynagrodzenia
zasadniczego powódek począwszy od 1 czerwca 2010 r. Pozwany nie zrealizował
podwyżki wynagrodzenia powódek gwarantowanej § 8 ust. 1 pkt b) i c) w
pierwotnym brzmieniu za okres od 1 stycznia 2009 r. Powódki nie otrzymały od
pozwanego żadnych dodatkowych świadczeń pieniężnych celem
zrekompensowania braku podwyżki wynagrodzenia z § 8 porozumienia płacowego
(w wersji pierwotnej).
W konkluzji uznano, że oświadczenie powódek o zrzeczeniu się w stosunku
do pozwanego prawa do podwyżki wynagrodzenia za okres od 1 stycznia 2009 r.
do 31 maja 2010 r., określonego § 8 porozumienia z 30 stycznia 2008 r. z mocy
art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 300 k.p. jest bezwzględnie nieważne.
Sąd Okręgowy wyrokiem z 20 listopada 2013 r. oddalił apelację pozwanego.
W uzasadnieniu stwierdzono przede wszystkim, że stosownie do
postanowień Aneksu nr 1 do porozumienia płacowego z 30 stycznia 2008 r.
pozwany zawarł z powódkami w czerwcu 2010 r. indywidualne porozumienia
zmieniające warunki płacy powódek począwszy od czerwca 2010 r. Takie
porozumienia mogły być jedynie skuteczne od czerwca 2010 r. i od tej daty nie są
zrzeczeniem się roszczenia, a skuteczną zmianą warunków płacy w drodze
porozumienia.
6
Za bezwzględnie nieważne uznano postanowienia zawarte w § 3 ust. 2
porozumienia zmieniającego warunki pracy i płacy powódek w zakresie, w jakim
dotyczyły roszczeń powódek wywodzonych z § 8 (w pierwotnym brzmieniu)
porozumienia z 30 stycznia 2008 r. za okres do 1 czerwca 2010 r.
Powołano się na wyrok SN z 16 października 2009 r., I PK 89/09, OSNP
2011 nr 11-12, poz. 147, i stwierdzono, że na podstawie art. 84 k.p. nieważne jest
zobowiązanie się pracownika, że w przyszłości nie będzie dochodził od pracodawcy
tego wynagrodzenia za pracę (pactum de non petendo). Żądanie zapłaty
wynagrodzenia za pracę, którego pracownik zrzekł się w nieważnej ugodzie
(porozumieniu rozwiązującym umowę o pracę) może stanowić nadużycie prawa
(art. 8 k.p.) jako postępowanie nieuczciwe, naruszające zasady zaufania i lojalności
wobec pracodawcy.
W konkluzji przyjęto, że zrzeczeniu się w stosunku do pozwanego prawa do
podwyżki wynagrodzenia za okres od 1 stycznia 2009 r. do 31 maja 2010 r.,
określonego § 8 porozumienia z 30 stycznia 2008 r. z mocy art. 58 § 1 k.c. w zw. z
art. 300 k.p. jest bezwzględnie nieważne. Nie można również uznać za skuteczne
czynności dokonane w imieniu powódki przez związki zawodowe. To działania
pracodawcy, a nie powódki należałoby uznać za naruszające art. 8 k.p.
Skargę kasacyjną na powyższy wyrok złożył pozwany w części dotyczącej
powódki J. K. Zarzucono naruszenie:
art. 8 k. p. „przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu za
nieuzasadniony zarzut nadużycia przez powódkę jej prawa podmiotowego do
żądania zapłaty wynagrodzenia, którego to prawa zrzekła się w nieważnym
porozumieniu”,
art. 65 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p. „przez jego błędną wykładnię i
niezastosowanie polegającą na nie wykorzystaniu reguł wyznaczonych przez ten
przepis i w konsekwencji nie ustalenie rzeczywistej i objętej konsensusem woli stron
porozumienia zawartego 25 czerwca 2010 r.,
art. 917 k.c. w zw. z art. 300 k.p. „przez jego błędną wykładnię i
niezastosowanie polegające na zaniechaniu oceny czy porozumienie stron z 25
czerwca 2010 r., jest ugodą w której strony dokonały wzajemnych ustępstw,
7
art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. „przez niewskazanie w
uzasadnieniu wyroku, na jakich dowodach Sąd II instancji się oparł i przyczyn, dla
których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, co w
konsekwencji całkowicie uniemożliwia pozwanemu poznanie motywów, jakimi
kierował się Sąd Okręgowy, wydając zaskarżone rozstrzygnięcie.
Wniesiono o skierowanie sprawy do rozpoznania na rozprawie; uchylenia
zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego i przekazania sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania, rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za wszystkie
instancje; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego i
oddalenie powództwa i rozstrzygnięcie o kosztach postępowania za wszystkie
instancje z uwzględnieniem postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozstrzyganej sprawie zasadnicze znaczenie miało zawarcie porozumienia
zbiorowego w sprawie podwyżki wynagrodzeń, które przewidywało podwyżki od
stycznia 2009 r. Normatywny charakter tego porozumienia nie był sporny, gdyż
oparciem ustawowym był art. 14 ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Tak
więc porozumienie to należało kwalifikować jako źródło prawa pracy w rozumieniu
art. 9 k.p. Następnie zawarty został aneks do tegoż porozumienia, w którym jego
strony stwierdziły, że „uchylają dotychczasowe brzmienie § 8 Porozumienia”. Aneks
przewidywał również podwyżki wynagrodzeń w innej wysokości od dnia 1 czerwca
2010 r. Powódka zawarła z pracodawcą porozumienie indywidualne, w którym
zrzekła się roszczeń wynikających z porozumienia z dnia 30 stycznia 2008 r.
Wyjściowo należy zauważyć, że cały spór jak i zarzuty skargi kasacyjnej
zostały sprowadzono na płaszczyznę indywidualną. Pominięte zostały więc
problemy związane ze zbiorowym prawem pracy. W szczególności chodzi tu o
możliwość zmiany normatywnego porozumienia zbiorowego aneksem, jego moc
normatywną, czy skuteczność wstecznego zadziałania takiego porozumienia oraz
przyjęcie w nim indywidualnych zobowiązań za pracowników.
W związku z powyższym Sąd Najwyższy, będąc związany zakresem
zarzutów skargi kasacyjnej, rozstrzygał jedynie problemy w niej przedstawione.
8
Można jedynie stwierdzić, że jako niedopuszczalne należałoby uznać niekorzystne
ukształtowanie uprawnień pracowniczych (tu pozbawienie prawa do wynagrodzenia)
przez porozumienie zbiorowe z mocą wsteczną.
W pierwszej kolejności należy wyraźnie stwierdzić, że do dnia 1 czerwca
2010 r. pracodawca nie realizował wynikających z porozumienia podwyżek
wynagrodzeń.
Po drugie należało więc ocenić zarzut naruszenia art. 8 k.p. oraz 65 § 2 k.c.
W istocie w obu przypadkach chodzi o dopuszczalność zrzeczenia się
wynagrodzenia przez pracownika. Istota tego problemu jest uregulowana w art. 84
k.p. Stanowi on wprost, że pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia
ani przenieść tego prawa na inną osobę. Tak więc jeżeli do tego dojdzie to
zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia jest nieważne – art. 58 k.c. w związku z
art. 300 k.p. W takim przypadku pracodawca jest obowiązany do wypłaty
pracownikowi wynagrodzenia za pracę. Problem ten jest oczywisty. W
okolicznościach faktycznych sprawy wynagrodzenia przysługiwało z mocy przepisu
prawa pracy. Pracownik nie mógł więc skutecznie zrzec się prawa do niego w
okresie obowiązywania porozumienia zbiorowego. Zgodnie z ukształtowanymi
poglądami doktryny prawa pracy, jak i orzecznictwem Sądu Najwyższego
zastosowanie art. 8 k.p. może nastąpić jedynie w szczególnie uzasadnionych
przypadkach po wykazaniu wyjątkowych okoliczności. Zdaniem Sądu Najwyższego
w okolicznościach sprawy nie doszło do naruszenia społeczno - gospodarczego
przeznaczenia prawa lub zasad współżycia społecznego (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 16 października 2009 r., I PK 89/09, OSNP 2011 nr 11-12,
poz. 147 z glosą J. Wratnego, OSP 2012 nr 1, poz. 7). Z tego powodu zrzeczenie
się przez powódkę prawa do wynagrodzenia należało ocenić jako niedopuszczalne i
tym samym bezwzględnie nieważne. Z tego powodu nietrafnym okazał się zarzut
naruszenia art. 8 k.p. oraz 65 k.c. Bez znaczenia w tym przypadku pozostaje ocena
postępowania powódki dokonana przez skarżącego. Wprawdzie w przywołanym
wyżej wyroku Sąd Najwyższy przyjął, że żądanie zapłaty wynagrodzenia za pracę
może stanowić nadużycie prawa z art. 8 k.p. jako postępowanie nieuczciwe,
naruszające zasady zaufania i lojalności wobec pracodawcy. Nie oznacza to jednak,
że w każdym przypadku zasadna byłaby taka ocena postępowania pracownika. W
9
każdym bowiem przypadku poglądy wyrażone w orzeczeniu należy odnosić do
okoliczności faktycznych rozstrzyganej sprawy.
Nie są również trafne zarzuty związane z kwalifikacją porozumienia stron
sporu jako ugody z art. 917 k.c. Po pierwsze nawet gdyby uznać to porozumienie za
ugodę to nadal obowiązywałby zakaz zrzeczenia się wynagrodzenia z art. 84 k.p.
Po drugie zasadniczą cechą wszelkich ugód jest czynienie wzajemnych ustępstw
przez obie strony. Natomiast w rozstrzyganym przypadku bezspornym jest, że
powódka nie otrzymała żadnych korzyści w zamian za przysługujące jej w spornym
okresie wynagrodzenie. Podwyżka wynagrodzenia nie obejmowała bowiem
spornego okresu sprzed zawarcia porozumienia.
Niezasadnym okazał się również zarzut naruszenia wskazanych w skardze
przepisów procesowych. Sąd Okręgowy, co prawda w dosyć lakoniczny sposób,
uzasadnił jednak swoje rozstrzygnięcie, uznał bowiem, że zrzeczenie się
wynagrodzenia jest nieważne z uwagi na treść art. 84 k.p. oraz, że związek
zawodowy nie może skutecznie zrzec się prawa do wynagrodzenia w imieniu
powódki. Ponadto Sąd ten przyjął, że to ewentualne działania pracodawcy, a nie
powódki należałoby uznać za naruszające art. 8 k.p. należy pamiętać, że powódka
de facto wyraziła zgodę na niższe wynagrodzenia w stosunku do wynagrodzenia
wynikającego z porozumienia zbiorowego. Ponadto jak wynika z ustaleń
faktycznych powódka podejmowała próby ugodowego rozstrzygnięcia sporu.
Uzasadnienie zaskarżonego wyroku zawiera więc elementy umożliwiające kontrolę
kasacyjną przez Sąd Najwyższy. Nie można zatem zgodzić się ze skarżącym, że
nieznane są motywy rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego. Nie można także
stwierdzić by braki uzasadnienia miały jakikolwiek wpływ na wynik rozstrzygnięcia
Sądu drugiej instancji.
Reasumując należało uznać, że zasadnicze zarzuty skargi kasacyjnej
dotyczą w istocie kwestionowania ustaleń faktycznych Sądów obu instancji.
Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.