Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 5/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa M. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
w J.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 lipca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od wyroku
Sądu Okręgowego w K., którym zostało oddalone powództwo o zasądzenie od
Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń SA w W. świadczenia z umowy
ubezpieczenia.
Sąd drugiej instancji wskazując, że ocena zasadności roszczenia powódki
wiąże się z wykładnią art. 819 § 4 k.p.c., podzielił pogląd Sądu Okręgowego, że
bieg przedawnienia po przerwie należy liczyć od dnia 4 kwietnia 2006 r., w którym
poprzednik prawny powódki otrzymał na piśmie pierwsze oświadczenie zakładu
ubezpieczeń o odmowie przyznania świadczenia z dnia 28 marca 2006 r. Stwierdził,
że podstawowe znaczenie ma wykładnia dokonywana według reguł językowych
oraz wskazał na bezwzględny charakter przepisów regulujących instytucję
przedawnienia i wynikający stąd nakaz ich ścisłej interpretacji. W ocenie Sądu
Apelacyjnego art. 819 § 4 k.c. ma charakter przepisu szczególnego, co wyłącza
stosowanie przepisów ogólnych. W zakresie przerwy przedawnienia roszczenia
o świadczenie ubezpieczeniowe bieg terminu przedawnienia jest uzależniony
od określonych zdarzeń wynikających zarówno z art. 123 § 1 k.c., jak i dodatkowo
takich jak zgłoszenie ubezpieczycielowi roszczenia lub zdarzenia objętego
ubezpieczeniem. Nie podzielił tego poglądu doktryny, zgodnie z którym w sytuacji,
w której zakład ubezpieczeń przewiduje dwuinstancyjną procedurę rozpatrywania
roszczeń, odwołanie ubezpieczonego ponownie przerywa bieg przedawnienia,
który rozpoczyna się na nowo z chwilą odpowiedzi ubezpieczyciela na odwołanie.
Sąd drugiej instancji uznał, że przedawnienie rozpoczyna swój bieg na nowo
w wyniku otrzymania pierwszego oświadczenia a ponowne rozpatrzenie sprawy
przez ubezpieczyciela jest prawnie irrelewantne. Na poparcie swego stanowiska
wskazał na odstąpienie przez ustawodawcę od regulacji art. 11ust. 4 ustawy z dnia
2 grudnia 1958 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, która wprost
przewidywała rozpoczęcie na nowo biegu przedawnienia od dnia otrzymania
decyzji odwoławczej. Cel postępowania likwidacyjnego, którym jest zapewnienie
ubezpieczonemu bezpieczeństwa w zakresie zabezpieczenia roszczeń przed
przedawnieniem bez konieczności korzystania z drogi sądowej, zostaje spełniony
już w czasie doręczenia pierwszego oświadczenia, gdyż wewnętrzny tryb
3
ubezpieczeniowy nie ma charakteru determinującego możliwość wystąpienia na
drogę sądową. Ustawodawca nie związał nadto rozpoczęcia na nowo początku
biegu przedawnienia z wymogiem zgodności treści tego oświadczenia z art. 16 ust.
3 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. z 2010,
nr 11 poz. 66; dalej ustawa). Niezależnie od tych rozważań, w ocenie Sądu drugiej
instancji, pismo pozwanej z dnia 28 marca 2006 r. zawiera wszystkie elementy
wymagane w § 28 ust. 3 O.W.U. będącym odzwierciedleniem art. 16 ust. 3 ustawy
a lakoniczność uzasadnienia nie odbiera mu cech pisma informacyjnego
o odmowie. Art. 16 ustawy nie odnosi się do procesu cywilnego lecz do
niespornego postępowania likwidacyjnego i dlatego ustawodawca nie objął
regulacją art. 123 § 1 pkt 1 k.c. wystąpienia do ubezpieczyciela w postępowaniu
likwidacyjnym z konsekwencjami w postaci tego, że bieg przedawnienia nie biegnie
na nowo dopóki to postępowanie nie zostanie zakończone jak stanowi art. 124 § 2
in fine. Przyjęciu prezentowanej przez powoda wykładni stoi także na przeszkodzie
nienormatywny charakter ogólnych warunków ubezpieczenia (dalej o.w.u.), które
wiążą strony jako składnik umowy, ale nie mogą korygować początku biegu
terminu przedawnienia. Wyczerpanie trybu odwoławczego i jego długotrwałość
może mieć znaczenie prawne jedynie jako podstawa zastosowania art. 5 k.c. w
razie podniesienia zarzutu przedawnienia lecz w niniejszej sprawie nie ma do tego
podstaw.
W skardze kasacyjnej powódka wniosła o uchylenie wyroku Sądu pierwszej
i drugiej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
pierwszej instancji albo o jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez
uwzględnienie powództwa. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła:
naruszenie art. 819 § 4 k.c. przez błędne przyjęcie, że sytuacji, gdy ubezpieczyciel
w o.w.u. przewiduje postępowanie odwoławcze i w decyzji wskazuje, że kończy ona
to postępowanie, przerwa biegu terminu przedawnienia następuje w wypadku
wydania pierwszej decyzji oraz błędne przyjęcie, że pismo pozwanego z dnia
28 kwietnia 2006 r. nie było ostateczną decyzją, z którą przepis wiąże ponowne
rozpoczęcie biegu przedawnienia -, art. 819 § 4 w zw. z art. 16 ust. 3 ustawy
z 2003 r. przez błędne przyjęcie, że nie pozostają ze sobą w związku -, art. 16 ust.
3 ustawy przez błędne przyjęcie, że element oświadczenia ubezpieczyciela może
4
być wskazany oględnie oraz niekonkretnie -, art. 12 ust. 4 ustawy przez
niezastosowanie skutkujące tym, że sąd nie zinterpretował zapisów o.w.u. na
niekorzyść ubezpieczyciela -, art. 5 k.c. przez niezastosowanie skutkujące tym, że
pozwany został objęty ochroną prawną, mimo że na etapie postępowania
likwidacyjnego twierdził, że decyzją kończącą postępowanie likwidacyjne jest
decyzja z 28 kwietnia 2006 r. Naruszenie przepisów postępowania skarżąca
wywiodła z naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty podniesione przez skarżącą w podstawie naruszenia przepisów
postępowania nie są uzasadnione. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu
Najwyższego, z uwagi na określony w art. 3983
§ 3 k.p.c. zakaz oparcia skargi na
zarzutach dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów oraz związanie Sądu
Najwyższego ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego
orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.), zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. motywowany
niewłaściwą oceną dowodów, nie może być skutecznie podniesiony w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2008 r.,
I CSK 117/08, II UK 19/09 z dnia 24 września 2009 r., z dnia 25 czerwca 2008 r.,
II UK 327/07 nie publ.). Zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c.
może natomiast stanowić uzasadnioną podstawę kasacyjną jedynie wtedy, gdy
skarżący wykaże, że z powodu wadliwości uzasadnienie uniemożliwia Sądowi
Najwyższemu kontrolę kasacyjną (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
24 lutego 2010 r., III CSK 120/09, wyrok z dnia 25 stycznia 2010 r., I UK 244/09,
niepubl.), a motywy zaskarżonego wyroku nie wykazują wadliwości polegających
na braku wymaganych tym przepisem elementów koniecznych do sprawdzenia
jego prawidłowości.
Zarzuty w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego sprowadzają się
do dwóch zagadnień – po pierwsze, czy w świetle treści art. 819 § 4 k.c.
zdarzeniem powodującym rozpoczęcie na nowo biegu przedawnienia roszczenia
o świadczenie ubezpieczeniowe jest doręczenie ubezpieczonemu pierwszego
oświadczenia o przyznaniu lub odmowie świadczenia, czy oświadczenia
doręczonego po zakończeniu postępowania odwoławczego i po drugie, czy
5
oświadczenie ubezpieczyciela, o którym mowa w art. 819 § 4 k.p.c. musi
odpowiadać wymogom art. 16 ust. 3 ustawy.
Zgodnie z art. 819 § 4 k.c. bieg przedawnienia roszczenia do
ubezpieczyciela przerywa się także przez zgłoszenie ubezpieczycielowi tego
roszczenia lub przez zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem i rozpoczyna
się na nowo od dnia, w którym zgłaszający roszczenie lub zdarzenie otrzymał na
piśmie oświadczenie ubezpieczyciela o przyznaniu lub odmowie świadczenia.
Ponieważ przepis ten nie precyzuje, czy w razie złożenia kilku kolejnych
oświadczeń, bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo z datą doręczenia
pierwszego z nich czy ostatniego w toku postępowania likwidacyjnego, powstaje
wątpliwość, która data będzie właściwą dla ustalenia początku biegu przedawnienia
po przerwie. Z tej przyczyny nie można podzielić stanowiska Sądu Apelacyjnego,
że wystarczająca do rozstrzygnięcia tego zagadnienia jest wykładnia gramatyczna,
konieczne jest bowiem również sięgnięcie do wykładni celowościowej. Omawiany
przepis zawiera pojęcie „oświadczenie ubezpieczyciela” a więc nie odwołuje się do
pojęcia decyzji, która zazwyczaj zostaje wydana w toku sformalizowanego
postępowania, a nawiązuje do zobowiązaniowego charakteru stosunku łączącego
strony. W granicach swobody umów (art. 3531
k.c.) mogą one ukształtować
stosunek ubezpieczeniowy według swego uznania, w tym również w zakresie
sposobu złożenia oświadczenia ubezpieczyciela o przyznaniu lub odmowie
świadczenia ubezpieczeniowego. W stosunkach ubezpieczeniowych ukształtowała
się praktyka włączenia do umowy stron ogólnych warunków umów, które precyzują
czy postępowanie likwidacyjne jest jedno, dwu lub więcej etapowe w związku
z przyznaniem ubezpieczonemu prawa złożenia odwołania, zwanego też niekiedy
skargą lub zażaleniem, do wskazanego organu lub jednostki ubezpieczyciela.
Jeżeli strony takie uprawnienie przyznały ubezpieczonemu, datą zakończenia
postępowania likwidacyjnego jest data złożenia oświadczenia wydanego w wyniku
postępowania odwoławczego. Niezależnie od nazwy środka odwoławczego,
decydujące znaczenie ma istota postępowania wywołanego tym środkiem, a więc
czy ubezpieczony ma możliwość zakwestionowania odmowy przyznania
świadczenia lub przyznanej jego wysokości, czy stanowisko ubezpieczyciela
wyrażone w pierwszym oświadczeniu podlega kontroli i czy zgłoszony wniosek
6
o przyznanie świadczenia jest rozpatrywany ponownie a wskazane we wzorcu
organ lub jednostka ubezpieczyciela właściwa do rozpoznania odwołania mogą
w sposób definitywny zakończyć postępowanie likwidacyjne przez złożenie
oświadczenia o odmowie uwzględnienia odwołania albo zmienić treść pierwotnego
oświadczenia poprzez całkowite lub częściowe uwzględnienie wniosku. Jeżeli
właściwa jednostka ubezpieczyciela weryfikuje prawdziwość twierdzeń co do
zajścia wypadku ubezpieczeniowego oraz powstania szkody i jej wysokości, to
oznacza, że ponownie rozpoznając wniosek weryfikuje twierdzenia ubezpieczonego
i przyjmuje istnienie stanu faktycznego, który odpowiada lub nie tym twierdzeniom.
Postępowanie to dotyczy tego samego stosunku materialnoprawnego, który był
przedmiotem wcześniejszego etapu postępowania likwidacyjnego, a więc jej
stanowisko ma charakter merytoryczny. Wbrew stanowisku pozwanego
ubezpieczyciela nie oznacza to obowiązku ustalenia rzeczywistej przyczyny szkody,
bo chodzi o zgodność faktów ustalonych w postępowaniu likwidacyjnym
z twierdzeniami ubezpieczonego. Jeżeli postępowanie przewidziane we wzorcu
umownym spełnia te warunki, ma charakter postępowania odwoławczego,
niezależnie od nazwy środka odwoławczego. Za taką wykładnią przemawia także
cel postępowania likwidacyjnego, którym jest stwierdzenie bez konieczności
wszczynania postępowania sądowego, czy zasadne jest roszczenie zgłoszone
ubezpieczycielowi. Dopóki zatem postępowanie likwidacyjne nie skończy się
definitywnie, oświadczenie ubezpieczyciela nie nosi waloru oświadczenia
kończącego to postępowanie. Zważywszy na wynikający z art. 16 ust. 3 ustawy
obowiązek ubezpieczyciela informowania ubezpieczonego o możliwości
dochodzenia roszczeń na drodze sądowej, nie można przyjąć, że celem
racjonalnego ustawodawcy było, by postępowanie sądowe musiało być niekiedy
wszczęte przed złożeniem przez ubezpieczyciela definitywnego oświadczenia
i zakończeniem postępowania likwidacyjnego. Wbrew stanowisku pozwanego
wykładnia taka nie stanowi modyfikacji długości terminu przedawnienia, lecz jest
wyjaśnieniem pojęcia ustawowego określającego zdarzenie, które otwiera na nowo
bieg przedawnienia. Przepisy kodeksu cywilnego oraz ustawy ubezpieczeniowej nie
uzależniają wystąpienia z roszczeniem o świadczenie ubezpieczeniowe
od wyczerpania postępowania wewnętrznego, jakim jest postępowanie
7
likwidacyjne. Przewidziany przez strony w umowie tryb odwoławczy nie może być
obligatoryjny, a zważywszy na treść art. 12 ust. 4 ustawy, może być zastrzeżony
tylko na korzyść ubezpieczonego. Oznacza to, że do ubezpieczonego należy
decyzja co do skorzystania z uprawnienia do odwołania uzgodnionego przez strony
w umowie, a w wypadku rezygnacji z odwołania początek terminu biegu
przedawnienia po przerwie będzie biegł od daty doręczenia pierwszego
oświadczenia. Dodać również należy, że w razie złożenia kilku kolejnych odwołań
skutek prawny przewidziany w art. 819 § 4 k.c. wywrą tylko oświadczenia
ubezpieczyciela w zakresie przewidzianym w ogólnych warunkach ubezpieczenia.
Z tych przyczyn należało przyjąć, że bieg przedawnienia roszczenia o świadczenie
do ubezpieczyciela rozpoczyna się po przerwie od dnia, w którym zgłaszający
roszczenie lub zdarzenie otrzymał na piśmie od ubezpieczyciela kończące
postępowanie likwidacyjne oświadczenie o przyznaniu lub odmowie świadczenia
(art. 819 § 4 zd. 2 k.c.).
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 819 § 4 k.c. w zw. z art. 16 ust. 3
ustawy ubezpieczeniowej oraz art. 16 ust. 3 i 12 ust. 4 tej ustawy wskazać należy,
że treść oświadczeń ubezpieczyciela doręczonych ubezpieczonemu w dniu
28 marca 2006 r. i 28 kwietnia 2006 r. podlega ocenie w świetle przepisów ustawy
ubezpieczeniowej w brzmieniu obowiązującym w tych datach, a więc nadanym
ustawą z dnia 8 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o działalności ubezpieczeniowej
(Dz. U. z 2005 r., Nr 143, poz. 1204).
Zgodnie z art. 16 ust. 3 ustawy pisemne oświadczenie ubezpieczyciela musi
zawierać wskazanie okoliczności i podstawę prawną uzasadniającą całkowitą lub
częściową odmowę wypłaty świadczenia oraz pouczenie o możliwości dochodzenia
roszczeń na drodze sądowej. Przepis ten ma charakter imperatywny, a więc
oświadczenie ubezpieczyciela nie spełniające tych wymogów jest pozbawione
skuteczności prawnej. Nie ma sporu co do tego, że zarówno art. 16 ust. 3 ustawy,
jak i tożsame postanowienie § 28 ust. 3 o.w.u. odnoszą się do postępowania
likwidacyjnego przed ubezpieczycielem, bo wówczas następuje zdarzenie w postaci
złożenia oświadczenia. Błędny jest jednak pogląd, że ustawodawca powiązał w art.
819 § 4 k.c. skutek rozpoczęcia biegu przedawnienia na nowo wyłącznie z dniem
otrzymania na piśmie oświadczenia a nie z jego treścią. Oświadczenie, o którym
8
mowa w tym przepisie jest tym samym oświadczeniem, które składa ubezpieczyciel
w postępowaniu likwidacyjnym i które podlega rygorom określonym w art. 16 ust. 3
ustawy. Nie było zatem potrzeby dookreślenia w art. 819 § 4 k.c. wymogów, które
oświadczenie dla swej skuteczności musi spełniać.
Zarzut naruszenia art. 12 ust. 4 ustawy, nakazującego interpretowanie
postanowień umownych sformułowanych niejednoznacznie na korzyść
ubezpieczonego, o tyle nie jest zasadny, że skarżący nie zarzucił naruszenia art. 65
k.c. w zakresie wykładni umowy, a nadto Sąd Apelacyjny nie zakwestionował ani
tego, że umowa przewiduje postępowanie odwoławcze, ani tego, że pozwany złożył
oświadczenie o odmowie wypłaty odszkodowania i nieuwzględnieniu skargi
ubezpieczonego. Przepis ten nie mógł mieć również wpływu na interpretację art.
819 § 4 k.c., bo zarówno przerwa przedawnienia, jak i początek jego biegu po
przerwie są uzależnione od zdarzeń określonych ustawowo i postanowienia
umowne pozostają w tym zakresie bez znaczenia. Odwołanie się do zasady w nim
określonej może mieć natomiast znaczenie przy ocenie, czy oświadczenie
pozwanego ubezpieczyciela odpowiadało wymogowi określonemu w § 28 ust. 3 pkt
3 o.w.u., korespondującego brzmieniem z art. 16 ust. 3 ustawy. Ubezpieczyciel
zobowiązany jest do podania na piśmie okoliczności i podstawy prawnej
uzasadniających odmowę wypłaty świadczenia. Wymóg podania podstawy prawnej
nie budzi wątpliwości, natomiast może je nasuwać sformułowanie „okoliczności”.
Rozdzielenie „podstawy prawnej” i „okoliczności” wskazuje, że te drugie należą do
kategorii stanu faktycznego stwierdzonego w toku postępowania likwidacyjnego.
Ubezpieczyciel w oświadczeniu powinien zatem wskazać na te fakty, które
uzasadniają sprzeczność twierdzeń ubezpieczonego o przebiegu konkretnego
wypadku ubezpieczeniowego lub szkodzie z faktami ustalonymi w toku tego
postępowania. Nie jest wystarczające przytoczenie wprost przyczyny odmowy
uregulowanej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, bez wskazania okoliczności
faktycznych, stanowiących podstawę oceny, że taka przyczyna zaistniała. Ocena
treści oświadczenia ubezpieczyciela musi być dokonana in casu, w zależności od
wskazanego powodu odmowy. Informacja w tym zakresie jest istotna, bo
ubezpieczony musi mieć możliwość odniesienia się do treści oświadczenia
w postępowaniu odwoławczym, o ile strony takie przewidziały. W sprawie
9
niniejszej pozwany przytoczył w oświadczeniu in extenso treść § 8 ust. 1 pkt 15
stwierdzając, że ubezpieczeniem nie są objęte szkody powstałe w innych
okolicznościach, niż podane w zgłoszeniu szkody i dodał, że wynika to z zebranej
dokumentacji. Taka argumentacja, wbrew stanowisku Sądu drugiej instancji nie
tylko jest zbyt lakoniczna, ale nie stanowi wypełnienia wymogów określonych w art.
16 ust. 3 i § 28 § 3 ust. 3 o.w.u., bo nie przytacza żadnych okoliczności, które legły
u podstaw odmowy a wskazuje tylko na treść postanowienia umownego
określającego jej przyczynę.
Odmienne stanowisko Sądu Apelacyjnego nie pozwala na odparcie zarzutów
prawa materialnego, zaś analiza zarzutu naruszenia art. 5 k.c. na obecnym etapie
postępowania jest bezprzedmiotowa.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.