Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 71/14
POSTANOWIENIE
Dnia 20 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z wniosku A. R.-B. i E. B.
przy uczestnictwie B. C., M. C., E. Z., K. Z., Gminy T. oraz Skarbu Państwa – D.
Służby Dróg i Kolei
o rozgraniczenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania B. C. i M. C.
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 13 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w punktach drugim
i trzecim, i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu
w W. do ponownego rozpoznania, pozostawiając
temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w W. oddalił apelację
uczestników postępowania od postanowienia Sądu Rejonowego w T., który
rozgraniczył działki numer 39 i 40 położone w T. przy ul. K., dla których Sąd
Rejonowy w T. prowadzi księgi wieczyste, w ten sposób, że granicę prawną
pomiędzy nimi ustalił jako linię prostą biegnącą pomiędzy punktami oznaczonymi
jako 2846A i 2864 A na szkicu granicznym sporządzonym przez biegłego geodetę
P. J.
Ustalił, że wnioskodawcy są właścicielami działki nr 40 o pow. 549 m2
a uczestnicy działki nr 39 o pow. 538 m2
, które powstały w wyniku podziału
dokonanego w 1981 r. Współrzędne punktów granicznych wyliczono wówczas
teoretycznie na podstawie szkicu wyznaczania projektów budowlanych, a znaki
graniczne wyniesiono w terenie w miejscach odnalezionych współrzędnych metodą
ortogonalną, przy użyciu taśmy geodezyjnej. W latach 1982 i 1984 przy
wyznaczaniu budynku mieszkalnego na działce wnioskodawców i w czasie odnowy
ewidencji zostały ustalone i przedstawione na zarysach te same punkty graniczne,
które wyznaczono w 1981 r. W latach 90 – tych wnioskodawcy wybudowali na
granicy mur. Granica wznowiona w dniu 4 grudnia 2003 r. przez geodetę Z. W.
wyłącznie na podstawie współrzędnych punktów granicznych z operatu ewidencji
gruntów, bez odniesienia się do istniejących znaków i śladów granicznych
posadowionych w 1981 r., znajdowała się o około 0,68 m dalej w kierunku
wschodnim, powodując pomniejszenie działki wnioskodawców. Stary mur
uczestnicy wyburzyli i rozpoczęli budowę nowego. W toku postępowania
rozgraniczeniowego geodeta J., po odszukaniu znaków granicznych działki nr 40 i
działek sąsiednich, stwierdził że współrzędne punktów granicznych wskazane w
operacie ewidencji gruntów, mapie zasadniczej i mapie ewidencji gruntów są
obarczone błędem systemowym, w wyniku którego znaki graniczne istniejące na
gruncie są oddalone od punktów wyznaczonych ze współrzędnych średnio o 0,80
m w kierunku północno – zachodnim. Na podstawie danych liczbowych ze szkicu
wyznaczania projektu terenów budowlanych z 1981 r. i miar przedstawionych w
zarysie pomiarowym z 1984 r. oraz wyliczonych wówczas współrzędnych wznowił
3
punkty graniczne nr 2846 i 2864., i wyznaczył przebieg granicy pomiędzy tymi
punktami.
Sąd drugiej instancji wskazał, że rozgraniczenie ma na celu ustalenie
przebiegu granic poprzez określenie położenia punktów i linii granicznych,
utrwalenie tych punktów znakami granicznymi na gruncie oraz sporządzenie
odpowiednich dokumentów, a jego istotą jest wyodrębnienie nieruchomości
z innych otaczających ją gruntów. Przedmiotem roszczenia o rozgraniczenie są
granice w terenie. W jego ocenie o przebiegu granicy według stanu prawnego
decydują znaki graniczne istniejące na gruncie od 1971 r., zastabilizowane na
punktach granicznych w trakcie dokonywania podziału. Przesądza o tym art. 31
ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (j.t. Dz. U.
z 2010 r. nr 193, poz. 1287 ze zm.; dalej ustawa) stanowiąc, że przy ustalaniu
przebiegu granic geodeta jest obowiązany wziąć pod uwagę w pierwszej kolejności
znaki i ślady graniczne, mapy i inne dokumenty oraz punkty osnowy geodezyjnej,
a dopiero jeżeli jest brak tych danych lub są niewystarczające albo sprzeczne,
można ustalić przebieg granicy na podstawie zgodnego oświadczenia stron. Uznał
za prawidłowe wnioski opinii biegłej W. – M., z których wynika, że przyczyną
rozbieżności położenia istniejących znaków granicznych i współrzędnych są
większe możliwości techniczne sprzętu, którym posługują się obecnie geodeci a
ustalenie innego przebiegu granicy prowadziłoby do wniosku, że całe osiedle
zostało wyznaczone nieprawidłowo, zaistniał bowiem błąd systemowy.
W skardze kasacyjnej uczestnicy postępowania w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzucili naruszenie art. 31 ust. 2 ustawy wskutek przyjęcia,
że o przebiegu granicy prawnej mają decydować znaki graniczne istniejące na
gruncie a nie współrzędne punktów granicznych i linie graniczne wynikające
z dokumentów przyjętych do państwowego zasobu geodezyjnego
i kartograficznego oraz naruszenie § 3, 4, i 5 rozporządzenia Ministrów Spraw
Wewnętrznych i Administracji oraz Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej
z 14 kwietnia 1999 r. w sprawie rozgraniczania nieruchomości (Dz. U. z 1999 r.,
nr 45, poz. 453; dalej rozporządzenie) w zw. z art. 153 k.c. przez ich pominięcie
i ustalenie przebiegu granicy prawnej na podstawie wszystkich okoliczności.
Naruszenie przepisów postępowania mające istotny wpływ na jego wynik wywiedli
4
z naruszenia art. 381 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. wskutek oddalenia wniosków
dowodowych zgłoszonych w apelacji i piśmie uzupełniającym. Wnieśli o uchylenie
zaskarżonego postanowienia i orzeczenie co do istoty sprawy, ewentualnie o jego
uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota problemu w niniejszej sprawie związana jest z wykładnią pojęcia
„granica” i „granica prawna” oraz zakresem rozstrzygania w postępowaniu
administracyjnym i cywilnym.
Granica określa przestrzenny zasięg nieruchomości i stanowi
zmaterializowaną linię w terenie. Jako element oznaczenia nieruchomości nie
tworzy samodzielnie stanu prawnego lecz określa jego zasięg. Granica w ujęciu
geodezyjnym jest ustalana przez uprawnionego geodetę zgodnie z procedurami
określonymi w Rozdziale 6 ustawy mającymi na celu określenie położenia punktów
i linii granicznych, określenie tych punktów znakami granicznymi na gruncie oraz
sporządzenie odpowiednich dokumentów (art. 29). Tak wytyczona granica powinna
być granicą prawną odzwierciedlającą w przestrzeni obszar nieruchomości
i wyodrębniającą tę nieruchomość jako przedmiot odrębnej własności. Granica
prawna ma charakter stały dopóty, dopóki prawo własności się nie zmieni. Z jednej
strony jest to więc pojęcie z zakresu prawa cywilnego, które określa jak daleko
sięga prawo własności a z drugiej z zakresu prawa geodezyjnego, bo przestrzenny
zakres własności należy utrwalić na gruncie.
Ustalenie granic następuje w postępowaniu rozgraniczeniowym, którego
pierwszym etapem jest postępowanie administracyjne uregulowane w Rozdziale 6
ustawy oraz w rozporządzeniu. W wypadku, gdy nie dojdzie do zawarcia ugody
albo nie ma podstaw do wydania decyzji administracyjnej, o której mowa w art. 34,
etapem drugim jest postępowanie sądowe. Kryteria rozgraniczenia w obu etapach
nie są tożsame – w postępowaniu administracyjnym określa je art. 31 ust. 2 - 4
ustawy, zaś w postępowaniu sądowym art. 153 k.c. Artykuł 31 ust. 2 - 4 wprowadza
gradację kryteriów rozgraniczenia, które z kolei determinują dobór środków
dowodowych. O przebiegu granic decyduje w postępowaniu administracyjnym: - po
5
pierwsze możliwość ustalenia granicy prawnej na podstawie wskazanych w ustępie
drugim dowodów (znaków i śladów granicznych, map i innych dokumentów, w tym
wymienionych w § 3 i 5 rozporządzenia oraz punktów osnowy geodezyjnej): - po
drugie zgodne stanowisko stron w razie niewystarczalności lub sprzeczności tych
dowodów; - po trzecie ugoda w wypadku sporu co do przebiegu granic. Do zakresu
czynności geodety należy zarówno ustalenie danych wynikających z dokumentacji
dotyczącej prawa własności i dokumentacji geodezyjnej, jak i ustalenie stanu
faktycznego na gruncie. Ocena środków dowodowych w postaci dokumentów
następuje z uwzględnieniem ich hierarchicznego katalogu wymienionego w § 3 i 5
rozporządzenia. Hierarchia dowodów nie dotyczy natomiast pozostałych dowodów
wskazanych w art. 31 ust. 2 (znaki i ślady graniczne, mapy oraz punkty osnowy
geodezyjnej). Geodeta dokonuje analizy danych z nich wynikających oraz
z dokumentów i jeżeli są one wystarczające oraz zgodne, określa na ich podstawie
przebieg granicy. W razie natomiast sprzeczności i braku jednoznaczności
dowodów wskazanych w ustępie drugim nie może samodzielnie określić tego
przebiegu dając pierwszeństwo jednym dowodom przed drugimi, w takiej bowiem
sytuacji decyduje zgodne oświadczenie stron albo ugoda stron.
Jeżeli żadne z powyższych kryteriów nie zostanie spełnione rozgraniczenie
przechodzi do etapu postępowania sądowego, w którym ustalenie przebiegu
granicy następuje według kryteriów określonych w art. 153 k.c. mających
zastosowanie w takiej kolejności, w jakiej zostały wymienione, a zatem każde ma
pierwszeństwo przed następnym, przy czym bezwzględne pierwszeństwo ma
ustalenie według stanu prawnego. Zasada wzajemnego wyłączania się kryteriów
przewidzianych w art. 153 k.c. wyklucza korygowanie przebiegu granic ustalanych
według stanu prawnego poprzez włączenie kryterium ostatniego spokojnego stanu
posiadania, czy kryterium wszelkich okoliczności, zarówno co do całej granicy jak
i jej fragmentów. Zakres rozstrzygnięcia jest szerszy w postępowaniu sądowym,
bo sąd ustala stan prawny nieruchomości i zakres prawa własności uwzględniając
również jego zmiany takie jak nabycie prawa własności w wyniku zasiedzenia.
Szerszy jest także zakres postępowania dowodowego, bo ocenie w ramach art. 233
§ 1 k.p.c. podlegają wszystkie dowody przewidziane w kodeksie postępowania
6
cywilnego, w tym także dowody wymienione w art. 31 ustawy i w rozporządzeniu
oraz zgłoszone przez strony.
Ustalenie przebiegu granic według stanu prawnego wymaga ustalenia na
podstawie dokumentów i innych dowodów jaki jest zakres prawa własności.
Oznacza to, że sąd określa położenie współrzędnych punktów granicznych
wyznaczających obszar nieruchomości jako odrębnego przedmiotu własności.
Powinien ustalić zatem przebieg granicy w miejscu uwidocznionych w dokumentacji
geodezyjnej punktów granicznych, jeżeli wyznaczają granicę prawną, w miejscu
położenia znaków granicznych, o ile są usytuowane na granicy prawnej, albo
w innym miejscu, jeżeli dowody zgromadzone w sprawie wskazują na jeszcze inny
przebieg granicy. Błędne jest natomiast stanowisko, że w razie sprzeczności
pomiędzy współrzędnymi punktów granicznych i położeniem znaków granicznych
w terenie, o stanie prawnym decyduje położenie znaków granicznych tylko z tej
przyczyny, że zostały posadowione w terenie w roku 1981 i według nich został
wytyczony budynek albo dlatego, że art. 31 ust. 2 ustawy wymienia jako pierwszy
dowód znaki i ślady graniczne.
Jak wskazano wyżej art. 31 ust. 2 – 4 określa kryteria rozgraniczenia
w postępowaniu administracyjnym, natomiast nie wprowadza wiążącej sąd gradacji
dowodów. Bez znaczenia dla rozstrzygnięcia pozostaje, czy pierwotnie wytyczając
granice na gruncie geodeta zachował należytą staranność i dobrą wolę, jak również
nie ma znaczenia prawidłowość wznowienia granic dokonana w 2003 r. lub
konsekwencje ustalenia prawidłowego przebiegu granicy dla dalszych
nieruchomości. Motywy zaskarżonego postanowienia nie wykazują przyczyn, dla
których wyznaczony przebieg granicy jest granicą według stanu prawnego. Sąd
Okręgowy odwołał się do szkiców pomiarowych z podziału nieruchomości i odnowy
ewidencji gruntów stwierdzając, że potwierdzają tytuł prawny do nieruchomości.
Brak jest natomiast rozważenia, czy ustalona granica przebiega według
współrzędnych wynikających z tych szkiców. Kwestia wprowadzenia w posiadanie
według okazanych w 1981 r. granic, jeżeli nie odpowiadały one stanowi prawnemu,
może mieć znaczenie tylko dla zakresu posiadania o ile prowadziłoby to do zmiany
zakresu prawa własności. Uzasadnienie ponadto zawiera rozbieżność, która nie
pozwala na ustalenie, czy błędem systemowym są dotknięte współrzędne punktów
7
granicznych, które wadliwie są wyznaczone w dokumentacji, czy błąd ten dotyczy
współrzędnych faktycznego posadowienia znaków granicznych przy prawidłowym
wyznaczeniu współrzędnych punktów granicznych w dokumentacji.
W konsekwencji nie wiadomo, czy błędnie zostały wyliczone współrzędne punktów
granicznych, czy też współrzędne te błędnie zostały odnalezione w terenie.
Powyższe uchybienia nie pozwalają na odparcie zarzutu naruszenia art. 31
ust. 2 pr. geod. i § 3, 4, i 5 rozporządzenia oraz art. 153 k.c. Za niewystarczające
uznać trzeba nadto motywy w zakresie odmowy dopuszczenia dowodów
w postępowaniu apelacyjnym zważywszy na fakt, że część z nich powstała po
wyroku Sądu pierwszej instancji.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 398 15
w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c.