Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 128/14
POSTANOWIENIE
Dnia 27 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSA Elżbieta Fijałkowska
w sprawie z wniosku E. – O. Spółki Akcyjnej w G.
przy uczestnictwie S. D.
o stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 24 września 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawca E.- O. S.A. w G. wniosła o stwierdzenie, że z dniem 9 lipca
1986 r. nabyła w drodze zasiedzenia służebność gruntową o treści odpowiadającej
służebności przesyłu, polegającą na znoszeniu istnienia na nieruchomości
obciążonej oraz w przestrzeni nad i pod powierzchnią tej nieruchomości urządzeń
przesyłowych i instalacji ektroenergetycznych wchodzących w skład linii
elektroenergetycznych 0,4 kV i 15 kV oraz prawie korzystania z nieruchomości
obciążonej w zakresie niezbędnym do eksploatacji, konserwacji, remontów i
modernizacji tych urządzeń i instalacji wraz z prawem wejścia i wjazdu na teren
nieruchomości odpowiednim sprzętem - obciążającą nieruchomość stanowiącą
obecnie własność uczestnika S. D., położoną w miejscowości S., gmina R.,
oznaczoną w ewidencji gruntów numerami działek 30 i 52, dla której Sąd Rejonowy
w G. prowadzi księgę wieczystą nr […].
Wnioskodawca podniósł, że na działce nr 30 znajdują się następujące
urządzenia energetyczne: pięć słupów energetycznych i linia napowietrzna niskiego
napięcia 0,4 KV zasilana ze stacji zasilana ze stacji S. V, 7 słupów energetycznych
i linia napowietrzna średniego napięcia 15 kV relacji Ł. – S. (dawniej S. – B.) -
odgałęzienia biegnące w kierunku stacji transformatorowych S. IV i S. V, a na
działce nr 52 pięć słupów energetycznych i linia napowietrzna średniego napięcia
15 k.V. relacji Ł. – S. (dawniej S. – B.) oraz odgałęzienia biegnące w kierunku stacji
transformatorowych S. III i G. II.
Postanowieniem z dnia 27 marca 2013 r. Sąd Rejonowy w G. oddalił wniosek;
ustalił, że przez nieruchomość uczestnika objęta księgę wieczystą nr […] składa się
z działek nr 30 i 52, położona jest w miejscowości S. gmina R. Biegnie po niej linia
energetyczna średniego napięcia o mocy 15 kV relacji Ł. – S. (dawniej S. – B.),
czyli linia główna. Usytuowana jest w linii prostej wzdłuż i po obu stronach drogi
z załamaniem ok. 70 metrów na przecięciu z drogą. Linia ta biegnie od stacji
transformatorowej RS S. na linii średniego napięcia do GPZ Ł. Linia ta powstała w
latach 60-tych XX wieku. Wnioskodawca nie posiada decyzji o lokalizacji
szczegółowej tej linii, ani protokołu jej odbioru. Linia ta była remontowana w 1976 r.
3
Przez działki uczestnika przebiegają również odgałęzienia od linii głównej
biegnące w kierunku stacji transformatorowych S. III i IV - prostopadle do przebiegu
linii głównej i drogi. Odgałęzienia te powstały również w latach 60-tych XX wieku.
Protokoły odbioru obu odgałęzień, tj. S. III i S. IV sporządzono w dniu 28 maja 1968
r. Komisje powołane do odbioru tych linii przez kierownika rejonu energetycznego
stwierdziły w protokołach załączenie urządzeń pod napięcie odpowiednio: w
przypadku odgałęzienia S. III w dniu 28 maja 1968 r., a w przypadku odgałęzienia S.
IV w dniu 28 lub 29 maja 1968 r. W obu protokołach stwierdzono, że pobudowane i
odebrane urządzenia będą własnością Zakładu Energetycznego T. - w eksploatacji
Regionu G. i przez ten zakład będą konserwowane. Na obu protokołach nadpisano
u góry przyjęcie urządzeń na stan Zakładu Energetycznego w T. w czerwcu 1968 r.
Od tego czasu urządzenia te były ujmowane, jako środki trwałe Zakładu
Energetycznego w T. Decyzja o lokalizacji szczegółowej linii 15 kV i stacji trafo w
zakresie odgałęzień S. III i IV została wydana przez Prezydium Powiatowej Rady
Narodowej w G. w dniu 28 lipca 1967 r.
Odgałęzienia linii głównej biegnące w kierunku stacji transformatorowych S.
V i G. II nie biegną przez działki uczestnika S. D. Przez działkę nr 30 biegnie
natomiast linia napowietrzna niskiego napięcia 0,4 kV, zasilana obecnie ze stacji
transformatorowej S. V, rozpięta na pięciu słupach energetycznych. Linia ta została
pobudowana na drewnianych słupach w latach 60-tych XX wieku i pierwotnie była
zasilana z transformatora na linii głównej relacji Ł. – S. (dawniej S. – B.). Po
pobudowaniu odgałęzienia S. V w 1976 r., w linii niskiego napięcia zmieniono słupy
na betonowe i podłączono ją do stacji S. V.
W okresie eksploatacji linii, na działkach uczestnika pracownicy zakładu
energetycznego wykonywali bieżące przeglądy i remonty, np. wymianę izolatorów.
Pracownicy wchodzili wtedy na słupy i był w tym czasie czasowo wyłączany prąd.
Linie energetyczne znajdujące się na polu uczestnika nie uległy awarii.
Przeglądy linii były wykonywane raz na 5 lat, nie wiadomo, czy przez lornetkę
z drogi, czy też sprawdzający (obchodowy) wchodził na grunt uczestnika. Linie na
działkach uczestnika zostały wykonane zgodnie z dokumentacją.
4
W latach 60-tych i 70-tych ubiegłego wieku, kiedy pobudowano
i modernizowano przedmiotowe linie energetyczne, Zakład Energetyczny T., na
którego majątek je przekazano, był częścią wielozakładowego przedsiębiorstwa
państwowego Zakłady Energetyczne O. P. z siedzibą w B. W wyniku podziału tego
przedsiębiorstwa w 1989 r. zostało utworzone między innymi przedsiębiorstwo pod
nazwą Zakład Energiczny T. w T. W 1993 r. doszło do podziału tego
przedsiębiorstwa i przekształcono je w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu
Państwa, a w 2004 r. nastąpiło jej przejęcie przez E. G. Kompania Energetyczna,
która później zmieniła nazwę na Koncern Energetyczny E. S.A. Od dnia 30 lipca
2007 r. spółka działa pod firmą E.-O. S.A. w G. Przekształcenie firmy:
Zakłady Energetyczne O. P. w zakłady energetyczne w regionie, w tym
przedsiębiorstwo państwowe ZE T., a później tego zakładu w spółkę oraz
przekształcenie spółek energetycznych zawsze było powiązane z przejęciem
majątku.
Decyzją z dnia 25 marca 1996 r. Wojewoda […] na podstawie art. 2 ust. 1-3
ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami
i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464 ze zm.) i art. 40 ust. 3
ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeni
nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127) stwierdził nabycie
z dniem 5 grudnia 1990 r. przez Zakłady Energetyczne O. P. Przedsiębiorstwo
Państwowe - Zakład Energetyczny w T. prawa użytkowania wieczystego
nieruchomości gruntowej położonej w T. przy ul. B. nr 128, stanowiącej własność
Skarbu Państwa i będącej w dotychczasowym zarządzenie tej jednostki, a także
nabycie nieodpłatne przez wymienioną państwową osobę prawną własności
budynków wzniesionych na tym gruncie, w tym między innymi budynku biurowo-
technicznego, warsztatowego i stacji diagnostycznej z częścią gospodarczą.
W rozważaniach, Sąd pierwszej instancji wskazał, że dopuszczalne jest
stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej o treści odpowiadającej
służebności przesyłu na rzecz zakładu energetycznego, jako użytkowania
wieczystego nieruchomości gruntowej, przy czym zasiedzenie może nastąpić na
rzecz wyłącznie tego podmiotu, który był posiadaczem służebności w chwili upływu
terminu zasiedzenia.
5
Sąd Rejonowy nie podzielił poglądu wnioskodawcy, że w przypadku
posadowienia na jednej nieruchomości kilku niepowiązanych ze sobą (odrębnych)
linii energetycznych (niekiedy o różnym natężeniu - jak w rozpatrywanej sprawie),
mamy do czynienia z jedną służebnością. Każdą linię należy rozpatrywać odrębnie,
albowiem w przeciwnym wypadku powstałby problem z określeniem daty
zasiedzenia całej służebności lub jej części (w rozbiciu na poszczególne linie, skoro
były one budowane i oddawane do użytku w różnym czasie). Nie można stwierdzić
zasiedzenia jednej służebności w kilku datach odnoszących się do poszczególnych
jej części. Ponieważ wnioskodawca żądał stwierdzenia zasiedzenia jednej
służebności dotyczącej kilku linii, a Sąd uznał, że nawet przy spełnieniu przesłanek
nie można stwierdzić zasiedzenia służebności o treści podanej we wniosku, to już
z tego względu nie mógł być on uwzględniony, albowiem stwierdzenie zasiedzenia
czterech służebności wykraczałoby poza żądanie.
Sąd Rejonowy dokonał analizy przepisów regulujących zasiedzenie
służebności począwszy od 1960 r., tj. od posadowienia pierwszych linii
energetyczny na działce uczestnika, oraz przyjął, że termin zasiedzenia
służebności obejmującej linie 15 kV - odgałęzienia S. III i IV, z uwagi na dobrą
wiarę posiadacza służebności, upływał 28 maja 1978 r. Wskazał, że wnioskodawca
nie wykazał aby jego poprzednik prawny posiadał decyzje administracyjne lub inny
tytuł prawny na realizację innych inwestycji liniowych na działkach stanowiących
obecnie własność uczestnika (linia średniego napięcia 15 kV relacji Ł. – S. -
dawniej S. – B. i linia niskiego napięcia), a więc nie wykazał dobrej wiary. Poza tym,
w zakresie linii napowietrznej średniego napięcia 15 kV relacji Ł. – S. (dawniej S. –
B.) i linii niskiego napięcia wnioskodawca nie wykazał daty początkowej biegu
terminu zasiedzenia. Z tego również względu Sąd Rejonowy uznał, że wniosek nie
może być uwzględniony.
Odnosząc się do stanowiska wnioskodawcy, że Sąd powinien ewentualnie
rozważyć zasiedzenie na przez Skarb Państwa i ewentualnie wezwać ten podmiot
do udziału w sprawie, Sąd Rejonowy nie dopatrzył się takiej potrzeby, ani
konieczności orzekania na jego rzecz. Wyraził pogląd, że podmiot ten może
wystąpić z wnioskiem o stwierdzenie zasiedzenia na swoją rzecz, a uczestnikiem
postępowania w takiej sprawie powinna być wówczas, E. – O. S.A. jako
6
zainteresowany (art. 510 k.p.c.) i jeśli taki wniosek zostanie złożony, sąd
ewentualnie orzeknie o stwierdzeniu zasiedzenia na rzecz Skarbu Państwa.
Apelację wnioskodawcy Sąd Okręgowy w T. oddalił postanowieniem z dnia
24 września 2013 r. Wyraził pogląd, że jest dopuszczalne stwierdzenie zasiedzenia
służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu przed wejściem w życie
art. 3051
k.c. Podkreślił, że posiadanie służebności w kształcie, jaki wynika z
dokonanych ustaleń, miało charakter cywilnoprawny. Stwierdził, że z uwagi na
deklaratoryjny charakter postanowienia o stwierdzeniu zasiedzenia, jako nabywca
tego prawa powinien być wymieniony podmiot będący posiadaczem służebności w
chwili upływu terminu zasiedzenia, aprobując też zapatrywanie Sądu pierwszej
instancji, co do niedopuszczalności stwierdzenia zasiedzenia na rzecz podmiotu,
który jeszcze wtedy nie istniał Zakładając, że upływ terminów zasiedzenia
przypadał w okresie, gdy posiadaczem służebności był jeszcze Skarb Państwa,
uznał iż stwierdzenie zasiedzenia powinno nastąpić na rzecz tego podmiotu, ze
wskazaniem przedsiębiorstwa państwowego wykonującego władztwo. Wbrew
stanowisku Sądu Rejonowego przyjął, że w takiej sytuacji nie był konieczny udział
Skarbu Państwa w postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia.
W tej materii odwołał się, do unormowania zawartego w art. 2 ustawy z dnia
29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu
nieruchomości. (Dz. U. nr 79 poz. 464 ze zm.), według którego grunty stanowiące
własność Skarbu Państwa będące w dniu 5 grudnia 1990 r.
w zarządzie państwowych osób prawnych innych niż Skarb Państwa stawały się
z tym dniem z mocy samego prawa przedmiotem użytkowania wieczystego tych
podmiotów, a budynki, lokale i urządzenia wzniesione na tych nieruchomościach
stawały się własnością tych osób prawnych. W ten sposób doszło do
przekształcenia zarządu operatywnego w prawo użytkowania wieczystego
i związaną z nim własność. Uznał, że reguła ta znajduje zastosowanie także
w przypadku ograniczonych praw rzeczowych. W rezultacie przyjął, że pomiędzy
Skarbem Państwa a osobą prawną uwłaszczoną jego nieruchomością z dniem
5 grudnia 1990 r. istnieje następstwo prawne, wobec czego udział w postępowaniu
o stwierdzenie zasiedzenia Skarbu Państwa, nie posiadającego tytułu prawnego do
przedmiotowych służebności, jest bezprzedmiotowy.
7
Sąd Okręgowy zaskarżone orzeczenie ocenił ostatecznie jednak za trafne
ze względu na sposób sformułowania wniosku, w którym wnioskodawca domagał
się expressis verbis stwierdzenia zasiedzenia jednej służebności gruntowej.
Wskazał, że skoro w rachubę wchodzi kilka samodzielnych, niezwiązanych linii
energetycznych, jest to równoznaczne z istnieniem kilku, a nie jednej służebności.
W takim układzie wspólnym mianownikiem, łączącym niezależne od siebie linie
w jedną służebność nie może być ich posadowienie na jednej nieruchomości
w rozumieniu 46 § 1 k.c. Przeciwne założenie pociągałoby za sobą szereg
problemów natury praktycznej, związanych choćby z brakiem możliwości ustalenia
początku biegu zasiedzenia, co z kolei niejednokrotnie wykluczałoby stwierdzenie
zasiedzenia. Wyraził pogląd, że stwierdzenie zasiedzenia czterech służebności
stanowiłoby wykroczenie poza granice wniosku. Z tego względu uznał za
przedwczesne odnoszenie się do poszczególnych przesłanek zasiedzenia.
Wskazał jednocześnie, że w razie powtórnego złożenia wniosku przez
wnioskodawcę, tym razem w kształcie uwzględniającym liczbę służebności, jakie
rzeczywiście przebiegają po nieruchomości uczestnika i które zdaniem
wnioskodawcy stały się przedmiotem zasiedzenia, przesłanki zasiedzenia będą
ponownie podlegały badaniu sądu.
E. – O. S.A. w skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia
przepisów postępowania i zarzuciła naruszenie: art. 321 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 §
2 k.p.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
stwierdzenie zasiedzenia kilku (więcej niż jednej) służebności stanowiłoby
wykroczenia poza granice wniosku, art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez
jego zastosowanie w sytuacji gdy apelacja wnioskodawcy była w całości
uzasadniona i w związku z czym nie było podstaw do jej oddalenia , oraz art. 386
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie. We wniosku
kasacyjnym wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w T. do ponownego rozpoznania
i ewentualnie o uchylenie postanowienia Sądu Rejonowego.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
8
Stwierdzenie zasiedzenia następuje na rzecz zainteresowanego choćby
to była inna osoba, niż wnioskodawca oraz określa się w tym orzeczeniu datę
nabycia tego prawa bez względu na jej oznaczenie w żądaniu wniosku. Innymi
słowy, zakres niezwiązania sądu żądaniem w postępowaniu o stwierdzenie
zasiedzenia dotyczy możliwości określenia innego nabywcy i innej daty nabycia,
ewentualnie także innego, ograniczonego przedmiotowo zakresu nabycia
własności, czy służebności gruntowej (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego
z dnia 13 października 2010 r., I CSK 582/09, LEX nr 661498 i z dnia 8 sierpnia
2001 r., I CKN 188/00, Lex Polonica nr 2117226 i z dnia 30 października 2013 r.,
V CSK 427/12, LEX nr 1396794).
Jest tak dlatego, że w takiej sprawie zawsze należy ustalić początek biegu
terminu zasiedzenia, który rozpoczyna się w chwili objęcia rzeczy w posiadanie.
Trzeba przy tym mieć na uwadze możliwość doliczenia posiadania poprzednika,
gdy zostają spełnione przesłanki określone w art. 176 1 i 2 k.c. Doliczenie
posiadania poprzednika jest możliwe, jeżeli termin posiadania jeszcze biegnie.
Nabycie prawa własności, czy służebności gruntowej przez zasiedzenie następuje
z mocy samego prawa i z upływem ostatniego dnia terminu zasiedzenia,
tj. uprawnionym staje się osoba, która w chwili upływu tego terminu jest
samoistnym posiadaczem rzeczy. Okres posiadania po tym nabyciu jest już
z omawianego punktu widzenia obojętny, gdyż termin zasiedzenia wtedy nie
biegnie (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 3 września 1966 r., III CR
223/66, NP 1968, nr 4 s. 659, oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
3 kwietnia 2003 r., V CK 60/03, OSNC 2004, nr 6, poz. 101).
Bez uwzględnienia wskazanej specyfiki rozstrzygania o żądaniu zasiedzenia,
nie można było oczywiście rozpoznawać podniesionego przez wnioskodawcę
zarzutu obrazy art. 321 § 1 w zw. z 13 § 2 k.p.c. Artykuł 321 § 1 k.p.c.
w postępowaniu nieprocesowym ma tyko odpowiednie zastosowanie. Zgodnie
z ogólnie przyjętymi w prawie zasadami „odpowiedniego” stosowania przepisów,
niektóre z nich znajdą zastosowanie wprost, bez żadnych modyfikacji i zabiegów
interpretacyjnych, inne tylko pośrednio, a więc z uwzględnieniem konstrukcji, istoty
i odrębności postepowania, w którym znajdą zastosowanie, a jeszcze inne nie będą
mogły być wykorzystane w żadnym zakresie (por. np. postanowienie Sądu
9
Najwyższego z dnia 9 grudnia 1975 r., I CO 9/75, OSNCP 19756, nr 10, poz. 219).
W sprawie o zasiedzenie prawa własności nieruchomości czy służebności
gruntowej, ze względu na unormowanie zawarte w art. 610 § 1 w zw. z art. 677
k.p.c., artykuł 321 § 1 k.p.c. stosuje się z uwzględnieniem odrębności tego
postępowania tj. z modyfikacjami przedstawionymi na wstępie rozważań.
Choć wniosek został zatytułowany „o stwierdzenie zasiedzenia służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu”, to z punktu widzenia
przedmiotu rozstrzygnięcia obejmował on niewątpliwie żądanie stwierdzenia
zasiedzenia służebności przesyłu dotyczące wszystkich linii energetycznych
usytułowanych na nieruchomości uczestnika S. D., obejmującej dwie działki
ewidencyjne nr 30 i 52. Zarówno z petitum wniosku oraz jego uzasadnienia, jak
trafnie podniesiono w skardze kasacyjnej wynika, że wnioskodawca domaga się
zasiedzenia służebności zarówno linii energetycznej 15 kV, jak i linii energetycznej
0,4 kV w zakresie, w jakim tylko przebiegają po nieruchomości S. D. objętej księgą
wieczysta nr […]. Z tego względu, orzekając o nabyciu nawet kilku służebności
dotyczących tych linii nie doszłoby do naruszenia art. 321 § 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c., skoro prawa Skarbu Państwa powstawały w wyniku zasiedzenia w różnych
terminach, tj. z chwilą upływu okresu zasiedzenia biegnącego w odniesieniu do
poszczególnych linii oddzielnie, gdyż zostały wybudowane w różnym czasie.
Skoro istnieje możliwość i konieczność stwierdzenia zasiedzenia służebności
gruntowej na rzecz zainteresowanego, choćby to była inna osoba niż
wnioskodawca oraz określa się w tym orzeczeniu datę nabycia tego prawa,
bez względu na jej oznaczenie w żądaniu wniosku, to nie było przeszkód do oceny,
że żądanie obejmujące nabycie służebności wszystkich linii energetycznych
zawiera w sobie żądania stwierdzenia zasiedzenia poszczególnych linii
energetycznych, czyli kilku służebności, gdyby oczywiście okazało się
że poszczególne ich odgałęzienia zostały zbudowane w innym czasie i w związku
z tym w odniesieniu do nich początek biegu terminu zasiedzenia był różny.
W istocie więc o tym, czy nieruchomość obciąża w razie zasiedzenia jedna
służebność gruntowa odpowiadająca treści służebności przesyłu, czy też kilka
decyduje to, czy poszczególne „odgałęzienia” linii energetycznej zbudowane
10
zostały w tym samym, czy różnych terminach, a więc w praktyce w ramach jednego
zadania inwestycyjnego, bądź wielu. Z istoty rzeczy w pierwszej kolejności
następuje budowa linii średniego napięcia do której dobudowywane są,
w zależności od potrzeb linie niskiego napięcia ze stacjami transformatorowymi.
Ze wskazanych więc względów zarzut obrazy art. 321 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
był uzasadniony. W tym stanie rzeczy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono
jak w sentencji.