Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 87/14
POSTANOWIENIE
Dnia 5 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku E. P.
przy uczestnictwie Z. M.
o podział majątku wspólnego,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 5 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 4 września 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w K. po ponownym rozpoznaniu sprawy postanowieniem z
dnia 22 października 2007 r. oddalił wniosek E. P. o podział majątku wspólnego po
ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej między wnioskodawczynią i
uczestnikiem Z. M.
Postanowienie zapadło w następującym stanie faktycznym.
Małżeństwo stron zostało rozwiązane przez rozwód wyrokiem z dnia 9 marca
2005 r. Po zawarciu małżeństwa, pod koniec lat 90 - tych ub. wieku strony
postanowiły założyć własną firmę zajmującą się wystawianiem spektakli dla dzieci.
Na ten cel przeznaczyły środki finansowe z majątków osobistych: wnioskodawczyni
wkład finansowy w kwocie 27 000 zł, zaś uczestnik pieniądze uzyskane ze
sprzedaży prowadzonego wcześniej sklepu. Studio A.-R., zarejestrowane jako
działalność gospodarcza prowadzona przez uczestnika, rozpoczęło działalność 1
września 2000 r. Obie strony pracowały nad rozwojem firmy, która z założenia
miała być firmą rodzinną. Wnioskodawczyni pracowała jako nauczycielka, a oprócz
tego zajmowała się w firmie między innymi adaptacją utworów, scenografią,
naborem aktorów, organizacją i prowadzeniem prób, pełniła funkcję menadżera ds.
marketingu zajmowała się częściowo sprawami księgowo - finansowymi. Uczestnik
pełnił funkcje dyrektora, poszukiwał rynków zbytu sprawował ogólny nadzór nad
przedsiębiorstwem. Firma zaczęła przynosić zwiększające się dochody. W 2002 r.
na skutek problemów w życiu osobistym stron wnioskodawczyni zaniechała działań
związanych z firmą i przestała się interesować jej funkcjonowaniem. Wtedy też
strony podpisały umowę, w której postanowiły, że wnioskodawczyni będzie
otrzymywać za korzystanie przez Studio A. – R. z jej utworów oraz ich adaptację
kwotę 10 000 zł miesięcznie. Wykonania tej umowy wnioskodawczyni nie
egzekwowała z uwagi na słabą kondycję finansową firmy. W latach 2002 – 2003
działalność przedsiębiorstwa drastycznie podupadła. Wnioskodawczyni w okresie
od września 2001 r. do listopada 2002 r. pobrała z konta firmy kwotę ok. 100 000 zł
stanowiącą przychód. Uczestnik cofnął wnioskodawczyni pełnomocnictwo do
rachunku bankowego oraz odebrał jej kartę bankomatową, nadal jednak
przekazywał wnioskodawczyni środki na utrzymanie. W sytuacji zagrożenia dla
3
działalności przedsiębiorstwa z uwagi na brak możliwości ogarnięcia jego spraw
przez samego uczestnika, strony w 2003 r. porozumiały się co do powrotu
wnioskodawczyni do firmy. Podjęły starania o zmianę sytuacji przedsiębiorstwa,
która jednak nie uległa znaczącej poprawie. Przedsiębiorstwo utraciło płynność
finansową. Na skutek kolejnych problemów we wzajemnych relacjach stron
w 2004 r. wnioskodawczyni przestała się pojawiać w firmie. Okres 2004/2005 był
najgorszy w funkcjonowaniu firmy, która nie posiadała płynności finansowej,
a uczestnik pożyczał pieniądze na jej funkcjonowanie. Podupadł poziom
przygotowanych spektakli, kontrahenci odmawiali zapłaty za nie. Rok 2004
przedsiębiorstwo zakończyło dochodem w kwocie 956 zł, nie uwzględniając
zadłużenia z tytułu pożyczek i nieodprowadzonych składek do ZUS w kwocie
135 000 zł. Po orzeczeniu rozwodu małżeństwa stron i utracie pracy przez
wnioskodawczynię uczestnik zatrudnił ją na podstawie umowy o pracę, jednak
wnioskodawczyni nie wywiązywała się ze swoich obowiązków. Uczestnik zmuszony
był dla ratowania przedsiębiorstwa zaciągnąć w 2005 r. pożyczkę w kwocie 80 000
zł, z której spłacił zadłużenia i zainwestował w przedsiębiorstwo, które dzięki temu
zaczęło przynosić dochody. W chwili ustania wspólności majątkowej małżeńskiej
między stronami zatrudnienie w firmie wynosiło 17 osób na etatach i 22 na
umowach cywilno-prawnych, a w 2011 r. odpowiednio 19 i 31 osób.
Przedsiębiorstwo nie posiadało nieruchomości i innych praw rzeczowych. Z tytułu
najmu firmie „D.- D.” adaptacji utworów uczestnikowi przysługuje wierzytelność
stwierdzona prawomocnym nakazem zapłaty w kwocie 60 501 zł, jednak
postępowanie egzekucyjne nie doprowadziło do jej zaspokojenia. Na dzień ustania
wspólności majątkowej między stronami przedsiębiorstwo posiadało
zaewidencjonowane środki trwałe o wartości 9 065,09 zł. Przy uwzględnieniu
zobowiązań firmy wartość majątkowa przedsiębiorstwa na ten dzień była ujemna
i wynosiła minus 135 000 zł. W przypadku hipotetycznego zamknięcia
przedsiębiorstwa na ten dzień jego wartość była by zerowa i gdyby zostało zbyte,
mimo posiadania środków trwałych, wnioskodawczyni i uczestnik nie osiągnęli by
za nie żadnej wartości. Przedsiębiorstwo miało negatywną opinię na rynku,
ruchomości nie posiadały wartości dochodowej na skutek utraty klientów, pozycji na
rynku oferowanych usług. W latach 2001 do 2003 obroty wynosiły w najlepszym
4
okresie 1,1 mln rocznie, następnie spadły do 770 000 zł rocznie przy spadku
rentowności z 4% do 0,7%. W 2004 r. nastąpiła utrata płynności finansowej
przedsiębiorstwa, które funkcjonowało dzięki zaciąganiu nowych zobowiązań.
Po 2005 r., dzięki środkom zainwestowanym przez uczestnika pochodzącym
z pożyczek, dynamika przychodów zaczęła się podnosić nawet do 50% rocznie.
Dalszy rozwój przedsiębiorstwa był wynikiem nakładów i intensywnych działań
uczestnika, który rozwinął prowadzoną działalność.
W tym stanie faktycznym Sąd Rejonowy nie znalazł podstaw do ustalenia
nierównych udziałów w majątku wspólnym zgodnie z wnioskiem uczestnika.
Uznał że przedmiotowe przedsiębiorstwo było wspólnym przedsiębiorstwem stron,
jednak w momencie ustania wspólności majątkowej nie przedstawiało żadnej
wartości, co uzasadniało oddalenie wniosku. Przyjął, że wnioskodawczyni swoim
postępowaniem przyczyniła się do zadłużenia przedsiębiorstwa i jego pogrążenia,
nie odprowadzając składek do ZUS oraz pozbawiając je środków przez pobranie na
własne potrzeby bez wiedzy uczestnika kwoty ok. 100 000 zł.
W apelacji wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie przez Sąd Rejonowy:
art. 233, art. 227, art. 567 § 1, art. 567 § 3 w zw. z art. 686, art. 688 i art. 618 § 1
i 2 k.p.c., art. 45 i 46 k.r.o. Wniosła o uzupełnienie postępowania dowodowego
przez dopuszczenie dowodu z opinii innego biegłego dla określenia wartości
przedsiębiorstwa i wartości pożytków uzyskanych z niego przez uczestnika
w okresie od ustania wspólności majątkowej do chwili obecnej. Domagała się
uwzględnienia wniosku przez przyznanie uczestnikowi na wyłączną własność
składników majątkowych stanowiących majątek przedsiębiorstwa z obowiązkiem
zasądzenia na jej rzecz stosownej spłaty, oraz stosownych kwot z tytułu zwrotu
nakładów z jej majątku osobistego na majątek wspólny i z tytułu roszczeń z umowy
z dnia 8 listopada 2002 r. oraz połowy wierzytelności wyegzekwowanej przez
uczestnika od firmy „D.- D.”
Sąd Okręgowy w K. rozpoznając sprawę na skutek apelacji odniósł się w
pierwszej kolejności do zagadnienia przynależności przedmiotowego
przedsiębiorstwa do majątku wspólnego wnioskodawczyni i uczestnika.
Wskazał, że udział wnioskodawczyni w przedsiębiorstwie musi być oceniany przez
5
pryzmat art. 23 k.r.o., w świetle którego działanie wnioskodawczyni nie stanowiło
prowadzenia przedsiębiorstwa tylko udzielanie pomocy do jego prowadzenia.
Za istotne kryteria oceny przynależności przedsiębiorstwa do majątku wspólnego
lub majątku odrębnego małżonka prowadzącego działalność gospodarczą uznał
datę założenia przedsiębiorstwa w stosunku do daty powstania wspólności
majątkowej małżeńskiej oraz to, czy prowadzi je jeden małżonek, czy oboje
małżonkowie wspólnie. W konsekwencji przyjął, że przedsiębiorstwo założone
w trakcie małżeństwa stron lecz prowadzone przez jednego z małżonków -
uczestnika stanowi majątek wspólny ale tylko w zakresie składników majątkowych
tego przedsiębiorstwa i pobranych dochodów. To że przedsiębiorstwo działa
w oparciu o składniki majątkowe stanowiące majątek wspólny nie przesądza
jeszcze, że samo przedsiębiorstwo jest majątkiem wspólnym. W sytuacji, gdy
w chwili ustania wspólności majątkowej nie istniał majątek wspólny stron w postaci
przedsiębiorstwa, a jedynie środki trwałe bez żadnej wartości, to nie mogą
podlegać rozliczeniu dochody z tego przedsiębiorstwa, które zaczęło je generować
dopiero po rozwiązaniu małżeństwa stron. W tym też momencie powstało
roszczenie wnioskodawczyni o zapłatę za jej prawa autorskie stanowiące dochód
z jej majątku odrębnego, które nie podlegają rozliczeniu w sprawie o podział
majątku wspólnego między małżonkami. Sąd Okręgowy nie podzielił twierdzenia
wnioskodawczyni, że winę za złe funkcjonowanie przedsiębiorstwa ponosi
uczestnik, oceniając je jako gołosłowne. Oddalił zarzuty co do opinii biegłego,
stwierdzając brak podstaw do podważenia przyjętej w niej metody, kwestionowanej
przez skarżącą. Przyjął, że do majątku wspólnego nie należą wierzytelności
przysługujące małżonkowi prowadzącemu działalność gospodarczą, natomiast
należą do niego pobrane dochody z innej działalności zarobkowej każdego
z małżonków niż wynagrodzenie za pracę. Jednak do czasu póki tych dochodów
nie da się oszacować, bo niezaspokojone pozostają należności publicznoprawne
i inne koszty, takie dochody należy traktować jako jeszcze nie pobrane, a więc nie
stanowiące majątku wspólnego. Wierzytelności takie są składnikiem majątku
osobistego małżonka będącego stroną określonego stosunku prawnego. Mimo więc,
że uczestnik pobrał sporną kwotę 715,60 zł, to nie można przyjąć, że jest to dochód,
bo przedsiębiorstwo obciążone było zadłużeniem i dochodu nie generowało.
6
W zakresie zarzutu nierozliczenia nakładu wnioskodawczyni z jej majątku
odrębnego na powstanie przedsiębiorstwa jako majątku wspólnego Sąd Okręgowy
przyjął, że nie może być on rozliczony z uwagi na treść art. 45 k.r.o., gdyż nakład
ten zostały został zużyty w celu zaspokojenia potrzeb rodziny poprzez to, pieniądze
wnioskodawczyni zostały wykorzystane na przedsięwzięcie, które utrzymywało
rodzinę. Jako pozostające bez wpływu na rozstrzygnięcie ocenił ustalony przez Sąd
Rejonowy fakt że wnioskodawczyni pobrała kwotę 100 000 zł z konta
przedsiębiorstwa, a to wobec ustalenia, iż brak jest majątku wspólnego i kwota ta
nie została w żaden sposób rozliczona. Odnośnie do roszeń wywodzonych przez
wnioskodawczynię z umowy z dnia 8 listopada 2002 r. Sąd Okręgowy stwierdził
nieskuteczność tej umowy, której postanowienia ustanawiały niedozwolone
przesuniecie między masami majątkowymi, bez zawarcia umowy majątkowej
małżeńskiej, ponieważ wnioskodawczyni miało być wypłacone wynagrodzenie
za korzystanie z jej majątku odrębnego i miało ono stanowić jej majątek odrębny,
a w istocie wypłata następowała z majątku wspólnego.
Z tych przyczyn postanowieniem z dnia 4 września 2013 r. oddalił apelację.
W skardze kasacyjnej od powyższego postanowienia wnioskodawczyni
zarzuciła:
I. W oparciu o podstawę naruszenia prawa materialnego :
1) naruszenia art. 33 k.r.o. w zw. z art. 31 k.c. przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie wyrażające się w przyjęciu, że z uwagi na ścisły
związek przedsiębiorstwa z osobą małżonka prowadzącego działalność
przedsiębiorstwo nie wchodzi w skład majątku wspólnego,
2) naruszenia art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035 k.c. w zw. z art. 207 k.c. przez
niewłaściwe zastosowanie i odmowę zasądzenia na rzecz wnioskodawczyni
równowartości połowy pożytków uzyskiwanych z przedsiębiorstwa A.–R.,
wchodzącego w skład majątku wspólnego stron, za okres od ustania wspólności
majątkowej do chwili podziału majątku,
3) naruszenia art. 45 k.r.o. przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie wyrażające się w przyjęciu, że nakłady z majątku osobistego na
majątek wspólny w postaci pieniędzy przekazanych na powstanie przedsiębiorstwa
7
w sytuacji, gdy bieżące dochody z działalności przedsiębiorstwa stanowią jedno
ze źródeł utrzymania rodziny finasowania rodziny, mogą być uznane za zużyte
w celu zaspokojenia potrzeb rodziny,
4) naruszenia art. 33 pkt 7 przez jego zastosowanie w sytuacji, gdy
wierzytelności związane z prowadzeniem wspólnego przedsiębiorstwa wchodziły
w skład majątku wspólnego;
II. W oparciu o podstawę naruszenia przepisów postępowania:
1) naruszenie art. 386 § 6 k.p.c. w zw. z 13 § 2 k.p.c. przez dokonanie
przez Sąd Okręgowy w zaskarżonym postanowieniu odmiennej oceny prawnej, niż
przyjęta w niniejszej sprawie w uzasadnieniu postanowienia tego Sądu z dnia
26 marca 2008 r., co miało istotny wpływ na wynik sprawy,
2) art. 227 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez brak ustaleń w zakresie
składników majątkowych przedsiębiorstwa A.-R. w postaci praw autorskich do
utworów, mających potencjał do generowania stosunkowo wysokich zysków,
3) art. 278 k.p.c. i 286 k.p.c. przez wydanie rozstrzygnięcia w oparciu
o opinię biegłego, która nie dostarczyła odpowiedniej wiedzy specjalistycznej, bez
skonfrontowania jej z opinią innego biegłego,
4) art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. przez bardzo ogólnikowe
odniesienie się w uzasadnieniu postanowienia do zarzutów procesowych apelacji
dotyczących nieprawidłowej oceny przez Sąd pierwszej instancji opinii biegłego,
uniemożliwiające kontrolę postanowienia w tym zakresie,
5) art. 567 § 3 k.p.c. w zw. z art. 686 k.p.c., art. 688 k.p.c. i art. 618 § 1
i 2 k.p.c. przez pominięcie żądania wnioskodawczyni zasądzenia połowy pożytków
uzyskiwanych z przedsiębiorstwa za okres od ustania wspólności majątkowej stron
do chwili podziału majątku.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do
rozpoznania Sądowi drugiej instancji z uwzględnieniem kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
8
Warunkiem spełnienia przez sąd orzekający postanowieniem co do istoty
sprawy wymogów, które art. 328 § 2 k.p.c. określa dla uzasadnienia orzeczenia jest
wyjaśnienie w nim w sposób zrozumiały jego podstawy faktycznej i prawnej.
Sąd powinien wskazać na jakich ustalonych faktach opiera się rozstrzygnięcie
i w jaki sposób fakty te zostały zakwalifikowane z punktu widzenia zastosowanych
przepisów prawa materialnego. Wyjaśnienie podstawy prawnej rozstrzygnięcia
przez sąd drugiej instancji polega na rzetelnym odniesieniu się do zarzutów
prawnych podniesionych w apelacji, z uwzględniam argumentacji uzasadniającej
te zarzuty, które zostały oddalone.
Wymogów tych nie spełnia uzasadnienie zaskarżonego postanowienia,
w części dotyczącej zarzutów apelacji skierowanych przeciwko opinii biegłego
i przyjętej przez Sąd Rejonowy oceny tego dowodu biegłego nie zawierające
odniesienia do uzasadniającej te zarzuty argumentacji i z tej przyczyny trafnie
określone przez skarżąca jako lakoniczne i powierzchowne.
Zasadnicze naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. stanowi nie wskazanie podstawy
faktycznej rozstrzygnięcia przez Sąd Okręgowy, którzy nie czyniąc własnych
ustaleń nie odniósł się jednocześnie do ustaleń Sądu pierwszej instancji przez
stwierdzenie, że ustalenia te podziela. Już to uchybienie, uniemożliwiające kontrolę
kasacyjną zaskarżonego postanowienia, uzasadnia uwzględnienie wniosku
skarżącej o jego uchylenie.
Ustalenie stanu faktycznego warunkuje prawidłowe zastosowanie prawa
materialnego. Jego istotę stanowi bowiem porównanie ustalonego stanu
faktycznego z hipotetycznym stanem faktycznym wynikającym z określonej normy
prawnej i stwierdzenie, czy ten konkretny stan odpowiada abstrakcyjnemu stanowi
faktycznemu opisanemu w tej normie.
W przedstawionym stanie rzeczy nie można ocenić, czy Sąd Okręgowy
należycie zastosował objęte zarzutami skargi przepisy prawa materialnego,
co powoduje przedwczesność sformułowanych w tym zakresie zarzutów skargi
kasacyjnej. Z tych samych względów przedwczesne są również procesowe zarzuty
wniesionej skargi z wyjątkiem niewątpliwe uzasadnionych zarzutów naruszenia art.
227 w zw. art. 13 § 2 k.p.c., a także art. 386 § 6 k.p.c. przez odejście przez Sąd
9
Okręgowy od własnej oceny prawnej - odmiennej od przyjętej w zaskarżonym
postanowieniu - wyrażonej w postanowieniu z dnia 26 marca 2008 r., uchylającym
postanowienie Sądu Rejonowego z dnia 22 października 2007 r. i przekazującym
sprawę do ponownego rozpoznania.
Na tle podniesionych przez skarżącą zarzutów błędnej wykładni przepisów
art. 33 w zw. z art. 31 kro i art. 45 kro wskazać trzeba co następuje.
Zgodnie z art. 5 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162,
poz. 1691 - dalej jako „ustawa zmieniająca”), która weszła w życie dnia 20 stycznia
2005 r., w sprawie niniejszej mają zastosowanie przepisy Kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego w brzmieniu wynikającym z tej ustawy. Składniki majątków
istniejące w dniu wejścia w życie ustawy zmieniającej podlegają zaliczeniu do
majątku wspólnego albo do majątków osobistych stosownie do przepisów
tej ustawy. Jeżeli wspólność majątkowa małżeńska ustała po dniu 20 stycznia
2005 r., do podziału majątku wspólnego małżonków i do zwrotu wydatków
i nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek osobisty lub z majątku
osobistego na majątek wspólny znajdą zastosowanie przepisy Kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego w brzmieniu wprowadzonym ustawą zmieniającą
(art. 5 ust 5 pkt 3 a contrario).
Decydujące znaczenie dla przynależności określonego przedmiotu
majątkowego do majątku wspólnego małżonków ma czas jego nabycia w relacji do
czasu powstania wspólności majątkowej małżeńskiej oraz pochodzenie środków
przeznaczonych na jego nabycie. Zgodnie z art. 31 k.r.o. wspólność majątkowa
obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje
małżonków lub jednego z nich zarówno ze środków pochodzących z majątku
wspólnego jak i pochodzących z majątku osobistego każdego z małżonków
z wyjątkiem surogacji przewidzianej w art. 33 pkt 10 k.r.o. Do majątku wspólnego
należą w szczególności: pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej
działalności zarobkowej każdego z małżonków, dochody z majątku wspólnego, jak
również z majątku osobistego każdego z małżonków. Do majątku wspólnego
wchodzą więc dochody netto uzyskane z działalności prowadzonej w oparciu
10
o przedsiębiorstwo przynależne do majątku osobistego małżonka. Natomiast do
czasu ustalenia kosztów ich uzyskania i pokrycia ich z przychodów składnik
przedsiębiorstwa stanowią przychody. Składnikiem przedsiębiorstwa są także
pożytki cywilne przynoszone przez przedsiębiorstwo.
W tym stanie rzeczy jako błędne ocenić należy stanowisko Sądu
Okręgowego co do wykładni 31 k.r.o. i art. 33 k.r.o. (zawierającego zamknięty
i wyczerpujący katalog przedmiotów majątkowych należących do majątku
osobistego małżonka), w której za kryterium przesądzające o przynależności
przedsiębiorstwa prowadzonego w formie dzielności gospodarczej jednego
małżonka do określonej masy majątkowej (majątku wspólnego, majątków
osobistych małżonków) przyjęto ścisły związek przedsiębiorstwa z osobą
prowadzącego je małżonka.
Podzielić należy pogląd prezentowany już w poprzednim stanie prawnym,
że nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przedmioty służące
do prowadzenia przedsiębiorstwa powinny należeć do tej samej masy majątkowej
co przedsiębiorstwo. W konsekwencji rozpatrywać należy przynależność
przedsiębiorstwa jako całości do majątków małżonków, a nie przynależność
poszczególnych składników przedsiębiorstwa do jednego z majątków małżeńskich.
Przedsiębiorstwem we właściwym tutaj znaczeniu, jakiego używa kodeks
cywilny (art. 551
k.c., 552
k.c.) jest stosunek prawny w postaci zespołu
zorganizowanych składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do
działalności gospodarczej i traktowany jako całość. W jego skład wchodzą także
pewne korzystne sytuacje faktyczne chronione przez prawo takie jak posiadane
informacje o rynku, znajomość jego realiów.
Pojęciem „przedsiębiorstwa rodzinnego”, którym posłużył się Sąd Rejonowy
charakteryzując przedmiotowe przedsiębiorstwo (bez wyjaśnienia znaczenia
przypisanego temu pojęciu), określa się w doktrynie przedsiębiorstwo, z którego
przynajmniej cześć dochodów przeznaczona jest na potrzeby rodziny.
Przedsiębiorstwo powstaje przez stworzenie zorganizowanego zespołu
składników materialnych i niematerialnych w celu prowadzenia działalności
gospodarczej. Jeżeli powstaje ze składników pochodzących z różnych mas
11
majątkowych, tj. z majątku wspólnego małżonków i z majątku osobistego jednego
lub obojga małżonków, to wówczas powstaje kwestia przynależności
przedsiębiorstwa jako całości do majątków małżonków.
Na tle dotychczasowych poglądów doktryny i orzecznictwa można przyjąć,
że przedsiębiorstwo sfinansowane z różnych środków wejdzie proporcjonalnie
do wartości użytych dla jego uzyskania środków z majątku osobistego i z majątku
wspólnego, w odpowiedniej ułamkowej części do majątku osobistego na zasadzie
surogacji i do majątku wspólnego na podstawie art. 31 § 1 k.r.o. Rozwiązanie
to trafnie oceniane jest krytycznie, jako sprzeczne z celem wspólności ustawowej,
a nadto prowadzące do znacznych trudności w zarządzie majątkiem.
Odmiennie natomiast oceniana jest sytuacja, gdy między wysokością
wydatków z obu majątków istnieje znaczna dysproporcja. Wówczas, na podstawie
porównania wielkość środków zużytych z każdego z majątków, należy zaliczyć
nabyte za nie przedmioty do tego z majątków, z którego pokryto przeważającą
część należności, zaś środki pochodzące z drugiego majątku powinny być
potraktowane jako wydatek na majątek, do którego dokonano zaliczenia (wyrok SN
z dnia 12 maja 2000 r., V CSK 50/00, nie publ., postanowienie SN z dnia
10 kwietnia 2013 r., IV CSK 521/12, nie publ.).
Zmiana art. 33 k.r.o. i znaczne poszerzenie zakresu surogacji przemawia
jednak za przyjęciem takiego rozwiązania, które - jak trafnie podnosi się
w piśmiennictwie - pozwoli w tej nowej sytuacji zachować właściwe proporcje
między majątkiem wspólnym i majątkami osobistymi małżonków i nie będzie
prowadzić do nadmiernego rozszerzania majątków osobistych kosztem majątku
wspólnego.
Względy te skłaniają do podzielnia stanowiska wyrażonego w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1962 r., III CO 2/62, (OSNC 1963, nr 10,
poz. 217), zgodnie z którym przedmiot majątkowy nabyty w jakiejkolwiek części
z majątku wspólnego, w braku odmiennej umowy małżonków, wchodzi do majątku
wspólnego. Do majątku osobistego wchodzi natomiast roszczenie o zwrot nakładu
czy wydatku.
Rozważając to zagadnienie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały
12
opowiedział się przeciwko tak szerokiej interpretacji pojęcia surogacji, by każde
zaangażowanie środków pieniężnych, pochodzących z majątku nie objętego
wspólnością ustawową, musiało prowadzić do traktowania nabytego przedmiotu
majątkowego jako stanowiącego w odpowiedniej części składnika majątku
osobistego małżonka. W sytuacji, gdy po ustaniu wspólności ustawowej, w toku
podziału majątku, który był nią objęty, każdy małżonek ma prawo na podstawie art.
26 k.r. (obecnie art. 45 k.r.o.) żądać zwrotu wydatków i nakładów, jakich ze swego
majątku osobistego dokonał na majątek wspólny, to wydatkowane w ten sposób
fundusze utraciły swój pierwotny charakter majątku osobistego, stając się
przysporzeniem na rzecz majątku objętego wspólnością ustawową. Surogacja - jak
wskazał - wchodzi zatem w rachubę tylko wówczas, gdy wskutek czynności
prawnej nie następuje w sensie ekonomicznym żadna istotna zmiana w stanie
poszczególnych mas majątkowych (osobistego majątku małżonka bądź majątku
wspólnego), a w związku z tym nabytego w drodze surogacji przedmiotu
majątkowego nie można traktować jako dorobku. W ten sposób ujęta istota
surogacji nie pozwala domniemywać jej tylko na tej podstawie, że małżonek-
nabywca użył na zakup przedmiotu majątkowego częściowo funduszu
pochodzącego z jego majątku osobistego. Do stwierdzenia konieczne jest takie
skonkretyzowanie w umowie nabytego przedmiotu lub jego części, które wystarcza
do uznania tego, co zostało nabyte, za ekonomiczny odpowiednik przedmiotu
należącego do majątku osobistego nabywcy, którego ten w związku z kupnem
się wyzbył.
Koncepcja dopuszczająca w omawianej sytuacji surogację przedmiotową tylko
w przypadku nabycia przedmiotu w całości ze środków majątku osobistego znalazła
poparcie w części doktryny także na gruncie przepisów Kodeksu rodzinnego
i opiekuńczego.
W odniesieniu do rozważanej kwestii prowadzi to do uznania,
że przedsiębiorstwo, które powstało w oparciu o środki pochodzące z majątku
wspólnego i majątku osobistego wchodzi do majątku wspólnego, jeżeli
małżonkowie nie umówili się inaczej. Taka kwalifikacja przedsiębiorstwa będzie
więc uzasadniona tym bardziej, jeżeli małżonkowie postanowili o przynależności
przedsiębiorstwa do ich majątku wspólnego.
13
Na podstawie art. 23 i art. 27 k.r.o. małżonkowie mają wzajemny obowiązek
udzielania sobie pomocy i przyczyniania się do zaspakajania potrzeb rodziny.
Następstwem tego jest, wynikające z art. 45 § 1 zdanie trzecie k.r.o., wyłączenie
możliwości wzajemnego żądania przez byłych małżonków przy podziale majątku
wspólnego zwrotu wydatków (kosztów związanych z nabyciem rzeczy) i nakładów
(kosztów związanych z zachowaniem, ulepszeniem, poprawieniem, naprawą,
konserwacją rzeczy) zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, z wyjątkiem
nakładów i wydatków, które zwiększyły wartość majątku w chwili podziału.
Suma odpowiadająca zwiększeniu wartości rzeczy może w konkretnym wypadku
być wyższa od wydatków poczynionych na te nakłady, jeżeli w ostatecznym wyniku
wartość rzeczy wzrosła w stopniu przekraczającym poczynione wydatki, może być
też mniejsza, jeżeli wartość rzeczy wzrosła w stopniu mniejszym w stosunku do
wydatków (uzasadnienie uchwały SN z dnia 20 sierpnia 1973 r., III CZP 17/73,
OSNCP 1974, nr 4, poz. 66).
W świetle powyższych wskazań brak jest podstaw do zakwestionowania
zgodnego z nimi stanowiska Sądu Okręgowego co do wykładni art. 45 k.r.o.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak
w sentencji.