Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 90/14
UCHWAŁA
Dnia 3 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Antoni Górski
SSN Grzegorz Misiurek
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku A. C. i P. S.
o zarządzenie wypłaty środków depozytowych zgromadzonych po zakończeniu
postępowania upadłościowego na rachunkach bankowych Narodowego Banku
Polskiego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 3 grudnia 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 14 sierpnia 2014 r.,
"I. Czy po zakończeniu postępowania upadłościowego spółki
akcyjnej i wykreśleniu jej z rejestru byli akcjonariusze tej spółki są
uprawnieni do dochodzenia przypadających im należności z majątku,
który ujawniony został po wykreśleniu spółki z rejestru, a jeżeli tak, to
w jakim powinno nastąpić to trybie?
II. w przypadku odpowiedzi negatywnej na pytanie I,
czy w sytuacji, o jakiej mowa w tym pytaniu, konieczne jest podjęcie
czynności zmierzających do przywrócenia wpisu w rejestrze w celu
dokonania likwidacji poza postępowaniem upadłościowym, (które
zostało już zakończone)?"
podjął uchwałę:
W razie ujawnienia po wykreśleniu spółki akcyjnej z rejestru
przedsiębiorców majątku spółki nie objętego likwidacją, stosuje
się w drodze analogii przepisy kodeksu spółek handlowych
dotyczące likwidacji spółki akcyjnej w organizacji.
2
UZASADNIENIE
Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu
na podstawie art. 390 § 1 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. jest wynikiem poważnych
wątpliwości, które nasunęły się Sądowi Apelacyjnemu przy rozpoznawaniu
zażalenia wniesionego przez byłych akcjonariuszy Banku Komercyjnego „P." S.A. w
P. na postanowienie Sądu Okręgowego w P. z dnia 17 grudnia 2013 roku,
oddalającego wniosek o zarządzenie wypłaty na ich rzecz środków finansowych
zgromadzonych na rachunku depozytowym wskazanej wyżej spółki akcyjnej
prowadzonym przez Narodowy Bank Polski Oddział Okręgowy w P.
Zaskarżone postanowienie zapadło na tle ustaleń faktycznych, z których
wynika, że w dniu 11 stycznia 1995 roku Sąd Rejonowy w P. ogłosił upadłość
Banku Komercyjnego „P." S.A. w P. Na podstawie postanowienia Sądu
Okręgowego w P. z dnia 23 lutego 2009 roku stwierdzającego ukończenie
postępowania upadłościowego, wskazana spółka akcyjna została, zgodnie z
wnioskiem syndyka masy upadłości, wykreślona z rejestru przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego postanowieniem Sądu Rejestrowego z dnia 12
listopada 2009 roku, które uprawomocniło się w dniu 5 grudnia 2009 roku. Po
wykreśleniu spółki z rejestru okazało się, że na prowadzonym przez Narodowy
Bank Polski Oddział Okręgowy w P. rachunku Banku Komercyjnego „P." S.A. w P.
znajdują się środki pieniężne nie objęte postępowaniem upadłościowym. Byli
akcjonariusze tego Banku: A. C. i P. S. zwrócili się do Sądu Okręgowego
z wnioskiem o wypłacenie im tych środków proporcjonalnie do posiadanych przez
nich akcji Banku. Oddalając ich wniosek Sąd pierwszej instancji, powołując się
na art. 221 § 1 i 2 w związku z art. 233 rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 października 1934 roku - Prawo upadłościowe
(t.j. Dz. U. z 1991 r., nr 118, poz. 512 ze zm.) wskazał, że z dniem prawomocnego
zakończenia postępowania upadłościowego upadły odzyskuje prawo
rozporządzania swoim majątkiem, a syndyk jest mu obowiązany wydać oprócz
majątku także księgi, korespondencję oraz dokumenty. Sąd pierwszej instancji
podniósł dalej, że wnioskodawcy nie są upadłym bankiem, lecz mają jedynie status
3
akcjonariuszy upadłego, stąd ich wniosek o wypłatę przypadających upadłemu
Bankowi środków pieniężnych podlegał oddaleniu jako pozbawiony podstaw.
W zażaleniu na to postanowienie A. C. i P. S. zarzucili naruszenie art. 221 §
1 i 2 w związku z art. 233 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z
dnia 24 października 1934 roku - Prawo upadłościowe (t.j. Dz. U. z 1991 r., nr 118,
poz. 512 ze zm.) przez ich niewłaściwe zastosowanie w sytuacji ukończenia
postępowania upadłościowego Banku Komercyjnego „P." S.A. w P. w 2009 roku, a
więc już po uchyleniu tego aktu prawnego oraz naruszenie art. 474 § 2 k.s.h.
poprzez jego nie zastosowanie w sprawie i nie dokonanie podziału pozostałego po
upadłej spółce akcyjnej majątku między akcjonariuszy stosownie do dokonanych
przez nich wpłat na kapitał zakładowy spółki. Formułując te zarzuty skarżący
domagali się zmiany zaskarżonego postanowienia przez uwzględnienie wniosku.
Rozpoznając zażalenie Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości
prawne dotyczące uprawnień akcjonariuszy spółki akcyjnej, która została
wykreślona z rejestru przedsiębiorców, do majątku spółki ujawnionego już po
jej wykreśleniu oraz trybu, w którym te uprawnienia mogą być przez byłych
akcjonariuszy realizowane. Sąd Apelacyjny powziął nadto wątpliwość, czy
w przypadku uznania, że takie uprawnienia akcjonariuszom nie przysługują,
konieczne jest podjęcie czynności zmierzających do przywrócenia wpisu spółki
akcyjnej w rejestrze przedsiębiorców w celu dokończenia likwidacji poza
postępowaniem upadłościowym, które zostało już prawomocnie zakończone.
W uzasadnieniu postanowienia Sąd Odwoławczy wskazał, że obowiązujące
przepisy nie regulują bezpośrednio zaistniałej w rozpatrywanej sprawie sytuacji,
a kwestia losów tak zwanego majątku polikwidacyjnego spółek handlowych
ujawnionego po ich wykreśleniu z rejestru przedsiębiorców jest rozbieżnie
rozstrzygana w orzecznictwie i nauce prawa cywilnego. Sąd Apelacyjny wskazał na
orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 1936 r. (II C 331/36, OSNC 1937,
nr 1, poz. 39) oraz na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2007 roku
(III CZP 143/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 166), opowiadając się za stanowiskiem,
zgodnie z którym tak zwany majątek polikwidacyjny ujawniony po wykreśleniu
4
spółki akcyjnej z rejestru należy do byłych akcjonariuszy, choć nie jest jasne,
w jakim trybie miałoby dojść do jego podziału między akcjonariuszy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W sytuacji przedstawionej w pytaniu prawnym Sądu Apelacyjnego chodzi
o dwie kwestie prawne - mianowicie o wskazanie podmiotu, któremu przysługuje
prawo do majątku ujawnionego już po wykreśleniu spółki handlowej
(w rozpatrywanej sprawie - akcyjnej) z rejestru przedsiębiorców oraz określenia
sposobu ( trybu), w jakim powinno nastąpić rozporządzenie tym majątkiem.
Zagadnienie to stanowi przedmiot dwóch wypowiedzi Sądu Najwyższego.
W orzeczeniu z dnia 26 maja 1936 r. (II C 331/36, OSNC 1937, nr 1, poz. 39) Sąd
Najwyższy wraził pogląd, że majątek spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
ujawniony dopiero po zakończeniu postępowania likwidacyjnego i po wykreśleniu
spółki z rejestru handlowego, a nie objęty likwidacją, należy ex lege do wspólników.
Sąd Najwyższy argumentował, że brak w kodeksie handlowym przepisu
dotyczącego przynależności majątku spółki ujawnionego dopiero po jej wykreśleniu
z rejestru handlowego nie pozwala na przyjęcie, że majątek ten nie należy do
nikogo. Skoro w sytuacji prawidłowo przeprowadzonej likwidacji spółki majątek
przypadłby wspólnikom (art. 275 kodeksu handlowego), to wykreślenia spółki
z rejestru nie można traktować w kategorii zdarzenia powodującego wygaśnięcie
przysługującego wspólnikom prawa do majątku spółki. Jednocześnie
w uzasadnieniu tego judykatu Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, że zagadnienie,
w jaki sposób majątek ten ma być rozdzielony, czy w drodze dodatkowej likwidacji,
czy w inny sposób, nie jest objęte rozstrzyganym sporem i w związku z tym nie
wypowiedział się w tej kwestii.
W podobnej sytuacji faktycznej Sąd drugiej instancji wystąpił do Sądu
Najwyższego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. z pytaniem prawnym, czy
w przypadku, gdy po likwidacji i wykreśleniu z rejestru przedsiębiorców spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością okaże się, że istnieje należący do tej spółki
majątek, który nie został objęty likwidacją, dopuszczalne jest ustanowienie na
podstawie stosowanych w drodze analogii - art. 666 § 1 k.p.c. kuratora dla
5
ujawnionego majątku spółki, bądź - na podstawie art. 184 § 1 k.r.o. kuratora
dla spółki.
Rozstrzygając to zagadnienie Sąd Najwyższy wskazał w uchwale z dnia
29 stycznia 2007 roku (III CZP 143/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 166), że jeżeli po
wykreśleniu z rejestru spółki z ograniczoną odpowiedzialnością okaże się,
że pozostała po niej część majątku nieobjęta likwidacją, dopuszczalne jest
ustanowienie likwidatora w celu dokończenia likwidacji.
W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że opisana
w zagadnieniu prawnym sytuacja, nosząca cechy patologii prawnej, nie jest
uregulowana bezpośrednio przepisami prawa cywilnego, co niewątpliwie uzasadnia
poszukiwanie jej rozwiązania w drodze zastosowania analogii. Wykluczając
możliwość ustanowienia na podstawie stosowanych w drodze analogii - art. 666 § 1
k.p.c. kuratora dla ujawnionego majątku spółki, bądź - na podstawie art. 184 § 1
k.r.o. kuratora dla wykreślonej z rejestru spółki handlowej, Sąd Najwyższy
opowiedział się przeciwko poglądowi, iż ujawniony majątek należy ex lege do
byłych wspólników nieistniejącej już spółki, wskazując na brak podstawy
normatywnej zarówno w kodeksie handlowym, jak i w kodeksie spółek handlowych,
uzasadniającej przejście majątku byłej spółki handlowej na rzecz jej wspólników.
Akcentował realne niebezpieczeństwo występowania nadużyć prowadzących do
zatajania majątku spółki w toku likwidacji i działania tym samym na szkodę
wierzycieli. Ostatecznie Sąd Najwyższy uznał, że nieobjęcie części majątku spółki
handlowej postępowaniem likwidacyjnym oznacza, że formalne jego zakończenie
było przedwczesne i wymaga kontynuacji przez ponowne powołanie likwidatora.
Podstawę prawną dla takiej decyzji sądu rejestrowego stanowi stosowany w drodze
analogii art. 170 k.s.h., dotyczący likwidacji spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w organizacji. Sąd Najwyższy przyjął, że skoro ustawa
dopuszcza prowadzenie postępowania likwidacyjnego wobec takiej spółki czyli
podmiotu, który nie zdołał uzyskać osobowości prawnej, to możliwe jest również
wszczęcie takiego postępowania w celu dokończenia likwidacji majątku spółki
zarejestrowanej, pozostałego po formalnie zakończonym postępowaniu
likwidacyjnym i wykreśleniu jej z rejestru przedsiębiorców.
6
Analizując wyrażone w nauce prawa cywilnego na tle wskazanej uchwały
zapatrywania, Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejsze zagadnienie
prawne nie znalazł dostatecznie przekonujących argumentów przemawiających za
odstąpieniem od przyjętego w tej uchwale stanowiska.
Podzielić należy w pierwszym rzędzie pogląd o braku w kodeksie spółek
handlowych dostatecznej podstawy normatywnej do przyjęcia, że majątek ten
należy ex lege do byłych akcjonariuszy wykreślonej z rejestru spółki akcyjnej.
Aktualne pozostają w tej mierze uwagi dotyczące tej kwestii zawarte
w uzasadnieniu zreferowanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego. Zwrócić trzeba
przy tym uwagę, że problemem jest nie tyle to, czy ujawniony następczo majątek
spółki akcyjnej wykreślonej z rejestru przypadnie akcjonariuszom, bo przecież nie
jest to wykluczone, ile to- kto, w jaki sposób i na jakiej podstawie prawnej ma tym
majątkiem zadysponować.
Należy w pierwszym rzędzie stwierdzić brak dostatecznych podstaw do
stosowania w drodze analogi regulacji dotyczących kuratora spadku nieobjętego,
a więc art. 666 i 667 k.p.c. Wprawdzie istnieje tu podobieństwo między obiema
masami majątkowymi o tyle, że majątek spadkowy należy do zmarłej osoby
fizycznej, a ujawniony majątek polikwidacyjny do wykreślonej, a więc także już
nieistniejącej osoby prawnej (spółki handlowej), ale na przeszkodzie stosowaniu
tych regulacji stoi zakres kompetencji kuratora spadku nieobjętego, które
sprowadzają się do ustalenia kręgu spadkobierców, na tym etapie jeszcze
nieznanych, zawiadomienia ich o otwarciu spadku i zarządzania pod nadzorem
sądu spadku majątkiem do chwili jego przekazania spadkobiercom. Tymczasem
w przypadku ujawnienia się po wykreśleniu spółki z rejestru majątku nieobjętego
likwidacją chodzi o kompetencje do ewentualnego jego rozdysponowania bądź na
rzecz ujawnionych a niezaspokojonych wierzycieli, bądź na rzecz akcjonariuszy.
Odrzucić należy także pogląd dopuszczający ustanowienie kuratora
dla nieistniejącej, bo wykreślonej z rejestru spółki, skoro art. 184 k.r.o. przewiduje
ustanowienie kuratora dla osoby istniejącej, a jedynie z powodu nieobecności
niezdolnej do należytego prowadzenia swych spraw.
7
Szerszego omówienia wymaga prezentowana w doktrynie koncepcja
wykreślenia z rejestru przedsiębiorców wpisu o wykreśleniu spółki handlowej
w oparciu o art. 12 ust. 3 ustawy z dnia o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U.
2013, poz. 1203 j.t).), stosownie do którego jeżeli w rejestrze są zamieszczone
dane niedopuszczalne ze względu na obowiązujące przepisy prawa, sąd rejestrowy,
po wysłuchaniu zainteresowanych osób na posiedzeniu lub po wezwaniu
do złożenia oświadczenia pisemnego, wykreśla je z urzędu.
Przyjęcie zaproponowanej wyżej koncepcji wymaga takiej interpretacji art. 12
ustęp 3 ustawy o KRS, zgodnie z którą wpisem niedopuszczalnym ze względu na
obowiązujące przepisy prawa jest wpis o wykreśleniu spółki, jeśli następnie ujawni
majątek nieobjęty likwidacją. Zdaniem zwolenników tego poglądu, postępowanie
likwidacyjne nie obejmujące całości majątku spółki handlowej jest postępowaniem
niezgodnym z prawem, a co za tym idzie- zakończenie takiego postępowania nie
daje podstaw prawnych do wykreślenia spółki z rejestru, stąd wpis ten jest
niedopuszczalny jako niezgodny z obowiązującym prawem. Przyjęcie takiej
szerokiej interpretacji pojęcia „wpisu niedopuszczalnego ze względu na
obowiązujące przepisy prawa" prowadzi jednak do naruszenia zasady
niewzruszalności wpisu wynikającej z całokształtu przepisów o rejestrze
przedsiębiorców oraz zasady niewzruszalności prawomocnych orzeczeń sądowych
stanowiących podstawę dokonania wpisów w rejestrze. Dostrzegając ten aspekt
zagadnienia formułuje się w doktrynie pogląd, iż ujawnienie majątku nieobjętego
likwidacją może być podstawą wznowienia postępowania w sprawie wykreślenia
spółki z rejestru w oparciu o art. 524 w związku z art. 403 § 2 w związku z art. 13
§ 2 k.p.c. Trzeba jednak zwrócić uwagę na wąskie rozumienie wskazanej wyżej
przesłanki wznowienia postępowania nieprocesowego oraz przede wszystkim na
konsekwencje ewentualnego wykreślenia wpisu o wykreśleniu spółki z rejestru.
Obie powyższe koncepcje zakładają bowiem, iż w następstwie uznania za
niedopuszczalny wpisu wykreślającego spółkę z rejestru dojdzie do przywrócenia
stanu prawnego sprzed wykreślenia spółki, co pozwoli na ponowne
przeprowadzenie likwidacji spółki zgodnie z przepisami kodeksu spółek handlowych
i rozdysponowanie tą drogą ujawnionego majątku.
8
Przedstawiony wyżej pogląd podważa jednak konstytutywny charakter wpisu
wykreślenia spółki handlowej z rejestru oraz prowadzi do nieznanego dotychczas
i zdecydowanie niekorzystnego z punktu widzenia pewności oraz bezpieczeństwa
obrotu prawnego i gospodarczego zjawiska ,,reaktywowania" spółki handlowej.
Wykreślenie osoby prawnej z rejestru jest odpowiednikiem śmierci osoby fizycznej.
Z tą chwilą jej osobowość prawna wygasa w sposób definitywny bez możliwości jej
reaktywacji. Skutki rozwiązania spółki dotyczą wartości majątkowych, stosunków
między wspólnikami, działania organów, wartości niematerialnych i prawnych, które
mogą nie zostać nigdy odtworzone, a po wykreśleniu spółki z rejestru spółka ta nie
może ich już odzyskać.
Omawiana koncepcja budzi także istotne wątpliwości związane z konstrukcją
spółki handlowej jako podmiotu prawa o charakterze korporacyjnym. Wykreślenie
spółki handlowej z rejestru pociąga za sobą ustanie struktury organizacyjnej,
w której uczestniczyli wspólnicy (akcjonariusze) oraz ustanie członkostwa, a co za
tym idzie ustanie udziałów (akcji) postrzeganych jako kompleks uprawnień
z jednoczesnym ustaniem więzi korporacyjnej między spółką a jej wspólnikami
(akcjonariuszami), na której była oparta jej struktura organizacyjna. Postanowienie
Sądu Rejestrowego w przedmiocie wykreślenia wpisu o wykreśleniu spółki
z rejestru na podstawie art. 12 ustęp 3 ustawy o KRS bądź w wyniku ewentualnego
wznowienia postępowania nie może więc doprowadzić do przywrócenia stosunku
członkostwa, zwłaszcza jeśli zważyć, że nawiązanie stosunku członkostwa
następuje w drodze umowy pomiędzy wspólnikiem (akcjonariuszem), a spółką
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2010 roku , III CZP 84/10,
OSNC 2011, nr 7-8, poz. 77).
W świetle powyższych rozważań należy więc opowiedzieć się za poglądem
sformułowanym w przywołanej wyżej uchwale Sądu Najwyższego z dnia
27 stycznia 2007 roku (III CZP 143/06), zgodnie z którym w razie ujawnienia po
wykreśleniu spółki akcyjnej z rejestru przedsiębiorców majątku spółki nie objętego
likwidacją, stosuje się w drodze analogii przepisy kodeksu spółek handlowych
dotyczące likwidacji spółki akcyjnej w organizacji. Nie sposób bowiem, zdaniem
Sądu Najwyższego w składzie rozstrzygającym przedstawione zagadnienie prawne,
znaleźć de lege lata rozwiązania bardziej racjonalnego i pozwalającego na
9
poszanowanie zarówno interesów wierzycieli, jak i byłych akcjonariuszy
wykreślonej spółki.
W tym stanie rzeczy na podstawie art. 390 k.p.c. orzeczono jak w uchwale.