Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 159/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania A. N.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w K.
o rentę z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 4 grudnia
2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Decyzją z 13 sierpnia 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K.
odmówił A. N. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. W odwołaniu od
2
powyższej decyzji A. N. wnosił o przyznanie prawa do renty z tytułu niezdolności do
pracy.
Wyrokiem z 16 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy w K. zmienił decyzję
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. z 13 sierpnia 2012 r. w ten
sposób, że przywrócił A. N. rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy od daty
wstrzymania świadczenia, tj. od 1 sierpnia 2012 r. do 31 grudnia 2013 r.
Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca A.N. ur. 18 listopada 1962 r., ma
wykształcenie średnie techniczne, z zawodu jest technologiem szkła, ostatnio
prowadził własną działalność gospodarczą - sklep warzywno-spożywczy i pracował
jako sprzedawca. W okresie od 12 kwietnia do 8 października 2010 r. korzystał ze
świadczenia rehabilitacyjnego, a od 9 października 2010 r. do 31 lipca 2012 r.
pobierał rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy. 14 czerwca 2012 r. złożył
wniosek o przyznanie renty na dalszy okres, jednakże lekarz orzecznik, a następnie
Komisja Lekarska ZUS uznali wnioskodawcę za zdolnego do pracy. W celu
rozstrzygnięcia w kwestii istnienia dalszej częściowej niezdolności wnioskodawcy
do pracy, Sąd Okręgowy zasięgnął opinii biegłego sądowego specjalisty z zakresu
ortopedii i traumatologii i na jej podstawie ustalił, że rozpoznane u wnioskodawcy
schorzenia: stan po uszkodzeniu ścięgien mięśni zginaczy ręki lewej oraz nerwów
pośrodkowego i łokciowego, niedowład nerwów pośrodkowego i łokciowego ręki
lewej, upośledzenie funkcji chwytnej ręki lewej, powodują nadal częściową
okresową niezdolność do pracy od sierpnia 2012 r. do, jak wskazał Sąd „30
listopada 2012 r.” Stan ten powoduje, że ręka lewa jest praktycznie funkcjonalnie
bezużyteczna. Wnioskodawca nie jest w obecnym stanie zdrowia wykonywać prac
zarobkowych wymagających sprawności obu rąk, nie może też wykonywać
żadnych precyzyjnych, ani siłowych prac ręką lewą. Organ rentowy złożył
zastrzeżenia do opinii biegłego. W opinii uzupełniającej biegły podtrzymał swe
stanowisko, wskazując że wnioskodawca będący z wykształcenia technologiem
szkła do wykonywania pracy zgodnej z tym wykształceniem potrzebuje sprawności
obu rąk, którą utracił. Natomiast będąc współwłaścicielem sklepu, jako osoba
jednoręczna musi zatrudniać pracowników, gdyż nie jest w stanie wykonać szeregu
prac wymaganych przy prowadzeniu działalności, w tym prowadzenia samochodu,
zaopatrzenia i segregowania towaru itp. Opinię tę Sąd Okręgowy ocenił jako trafną i
3
dostatecznie wyjaśniającą przedmiot sporu, podkreślając że została wydana przez
biegłego lekarza z dużym doświadczeniem zawodowym, specjalistę odpowiedniego
do rodzaju schorzeń wnioskodawcy, po wnikliwej i szczegółowej analizie aktualnych
badań oraz zebranej w aktach dokumentacji. Z tych względów Sąd Okręgowy
uznał, że A. N. spełnia przesłanki określone w art. 12, art. 13 i art. 57 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), a zatem odwołanie
należy uznać za uzasadnione.
Apelację od powyższego wyroku wniósł Zakład Ubezpieczeń Społecznych
Oddział w K. i zaskarżając ten wyrok w całości, zarzucił mu naruszenie prawa
materialnego, a w szczególności art. 57 ust. 1 pkt. 1 oraz art. 12 ust. 3 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie
odwołania. Apelujący podniósł, że opinia biegłego ortopedy - traumatologa budzi
zastrzeżenia. O niezdolności do pracy nie decyduje bowiem tylko stopień
zaawansowania schorzeń, a więc ocena medyczna, ale także inne okoliczności, w
tym poziom posiadanych kwalifikacji i możliwość zarobkowania w zakresie tych
kwalifikacji, jak również możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia
innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego - przy uwzględnieniu
rodzaju i charakteru dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i
predyspozycje psychofizyczne. Wnioskodawca od 1997 r. jest współwłaścicielem
sklepu spożywczo-warzywnego, a od 20 stycznia 1999 r. podlegał ubezpieczeniom
jako osoba współpracująca przy prowadzeniu działalności gospodarczej i mimo
następstw urazu z 15 kwietnia 2009 r. nadal współpracował przy prowadzeniu
działalności gospodarczej. W ocenie organu stwierdzone upośledzenie sprawności
lewej ręki nie powoduje zatem niezdolności do dalszej współpracy przy
prowadzeniu działalności gospodarczej.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną Sąd Apelacyjny,
uznając apelację organu rentowego za uzasadnioną, zmienił zaskarżony wyrok i
oddalił odwołanie.
Sąd drugiej instancji wskazał, że niezdolna do pracy w rozumieniu art. 12
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS jest osoba, która całkowicie lub
częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności
4
organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu.
Całkowicie niezdolna do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania
jakiejkolwiek pracy (art. 12 ust. 2), zaś częściowo niezdolna do pracy jest osoba,
która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem
posiadanych kwalifikacji (art. 12 ust. 3). Do oceny stopnia i trwałości niezdolności
do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy, stosownie do treści
art. 13 ust. 1 ustawy uwzględnia się: stopień naruszenia sprawności organizmu
oraz przywrócenie niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji,
możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz
celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę, rodzaj i charakter
dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje
psychofizyczne. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wobec zarzutów podniesionych w
apelacji, konieczne było uzupełnienie postępowania, przez zasięgnięcie opinii
biegłych specjalistów z zakresu chirurgii urazowo-ortopedycznej i neurochirurgii. Na
podstawie tych opinii, Sąd Apelacyjny ustalił, że rozpoznane u wnioskodawcy
schorzenia: brak funkcji ręki lewej (osoba praktycznie jednoręka), pourazowa
dysfunkcja ręki lewej u osoby praworęcznej nie powodują niezdolności do pracy
zarobkowej, przy wzięciu pod uwagę jego kwalifikacji. Biegli po zapoznaniu się z
całością dokumentacji leczenia podzielili stanowisko ZUS, że mimo bardzo
znacznego kalectwa (braku funkcji ręki lewej i w praktyce nieprzydatności) A. N. nie
jest niezdolny do pracy nawet w stopniu częściowym. Dlatego Sąd Apelacyjny nie
podzielił stanowiska Sądu Okręgowego, że rozpoznane przez biegłych zmiany
chorobowe ograniczają sprawność A. N. i jego przydatność do pracy zgodnej z
poziomem posiadanych kwalifikacji, powodując częściową niezdolność do pracy.
Zdaniem Sądu, w opinii sporządzonej w toku postępowania apelacyjnego dokonano
wnikliwej oceny stanu zdrowia wnioskodawcy, uwzgledniającej jego wiek,
kwalifikacje zawodowe oraz stopień zaawansowania rozpoznanych schorzeń. Sąd
odwoławczy podkreślił, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego istnieje zgodność co
do tego, że choć ocena niezdolności do pracy w zakresie dotyczącym naruszenia
sprawności organizmu i wynikających stąd ograniczeń możliwości wykonywania
zatrudnienia wymaga z reguły wiadomości specjalnych, to jednak ostateczna
ocena, czy ubezpieczony jest częściowo niezdolny do pracy musi uwzględniać
5
także i inne elementy i ma charakter prawny, stanowiąc subsumcję stanu
faktycznego do norm prawnych, wobec czego może jej dokonać wyłącznie sąd, a
nie biegły. Ocena ta, z uwzględnieniem wieku, kwalifikacji ubezpieczonego oraz
jego możliwości wykonywania dotychczasowej lub podjęcia innej pracy, a także
celowości przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę zdolności umysłowe
i fizyczne oraz okres pozostawania poza zatrudnieniem (pobierania renty), powinna
uwzględniać zasady logiki i doświadczenia życiowego. Miernikiem kwalifikacji
najczęściej branym pod uwagę jest wiek, wykształcenie i staż pracy, czyli
umiejętność wykonywania pracy zdobyta w praktyce. Oceniając powołaną opinię
jako miarodajny dowód w sprawie, Sąd Apelacyjny podzielił zawarte w apelacji
zarzuty naruszenia w zaskarżonym wyroku prawa materialnego.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zaskarżył w całości wyrok Sądu
Apelacyjnego, wnosząc o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Skarżący zarzucił naruszenie przepisów prawa procesowego, mające istotny
wpływ na wynik sprawy: (-) art. 233 § 1 k.p.c., przez dokonanie oceny dowodu w
postaci opinii biegłych sądowych z zakresu chirurgii urazowo ortopedycznej i
neurochirurgii z przekroczeniem wyrażonej w art. 233 § 1 k.p.c. zasady
wszechstronnego rozważenia zebranego materiału dowodowego, a w konsekwencji
nieuwzględnienie, że stwierdzony przez biegłych charakter schorzenia
wnioskodawcy „brak funkcji ręki lewej (osoba praktycznie jednoręka)” przy
uwzględnieniu innych dowodów zgromadzonych w aktach sprawy, oraz wieku,
wykształcenia, dotychczasowego doświadczenia zawodowego i rynku pracy na
terenie miasta Sandomierz uniemożliwia mu przekwalifikowanie się i podjęcie pracy
o innym charakterze niż praca fizyczna wymagająca pełnej sprawności obu rąk,
przy czym powyższe naruszenie miało istotny wpływ na treść orzeczenia, gdyż
jednostkowy dowód w postaci opinii ww. biegłych pozostaje w sprzeczności z
pozostałym materiałem dowodowym zgromadzonym w sprawie; (-) art. 382 k.p.c.,
przez uznanie za jedyny miarodajny dowód w sprawie, dowód przeprowadzony
przez Sąd Apelacyjny w postaci opinii biegłych z zakresu chirurgii urazowo
ortopedycznej i neurochirurgii, z pominięciem przy wydawaniu zaskarżonego
orzeczenia materiału dowodowego zebranego w toku postępowania przed Sądem
6
Okręgowym w K., tj. opinii biegłego z zakresu ortopedii i traumatologii narządu
ruchu, przy czym powyższe naruszenia miało istotny wpływ na treść orzeczenia,
gdyż z pominiętego dowodu w postaci opinii biegłego z zakresu ortopedii i
traumatologii narządu ruchu jasno wynika, że wnioskodawca nie jest zdolny do
wykonywania prac zarobkowych wymagających sprawności obu rąk, prac
precyzyjnych, ani siłowych; (-) art. 286 k.p.c., przez jego niezastosowanie w
sytuacji, gdy opinie biegłych sądowych zawierają w swej treści odmienne ustalenia
w zakresie wniosków dotyczących oceny zdolności skarżącego do pracy zgodnej z
poziomem posiadanych kwalifikacji, co miało istotny wpływ na wynik postępowania i
treść wyroku Sądu Apelacyjnego, gdyż istotne dla rozstrzygnięcia sprzeczność nie
zostały wyjaśnione w sposób jednoznaczny; (-) art. 391 § 1 k.p.c. w związku z
art. 328 § 2 k.p.c., przez brak wskazania w uzasadnieniu wyroku podstaw, dla
których Sąd Apelacyjny odmówił wiarygodności i mocy dowodowej opinii biegłego z
zakresu ortopedii i traumatologii narządu ruchu, wskazanie podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione,
dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił
wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z
przytoczeniem przepisów prawa, co mogło mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia.
Skarżący zarzucił także naruszenie przepisów prawa materialnego: art. 57
ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, przez błędną wykładnię i uznanie, że skarżący nie
spełnia przesłanek wskazanych w art. 57 tej ustawy, mimo że w przedmiotowym
postępowaniu występowały przesłanki do innej interpretacji ww. przepisu, co
spowodowałoby uznanie wnioskodawcy za częściowo niezdolnego do pracy i
wiązałoby się z przyznaniem świadczenia z tego tytułu; (-) art. 12 ust. 3 w zw. z
art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez jego błędną
wykładnię i przyjęcie, że skarżący nie jest częściowo niezdolny do pracy, gdyż nie
utracił zdolności do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji, pomimo że
stwierdzone u niego schorzenia uniemożliwiają wykonywanie wyuczonego zawodu
(technik technolog szkła), a także podjęcia innej pracy zgodnej z poziomem
posiadanych kwalifikacji; (-) art. 13 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 12 ust. 3 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, przez jego niewłaściwe zastosowanie przy
7
dokonywaniu oceny, czy u skarżącego zachowana została możliwość
zarobkowania w zakresie posiadanych przez niego kwalifikacji i przyjęcie za
podstawę rozstrzygnięcia w tym zakresie opinii biegłych z zakresu chirurgii urazowo
ortopedycznej i neurochirurgii, którą oceniona została jego zdolność do pracy bez
uwzględnienia wieku skarżącego, poziomu wykształcenia i indywidualnych
predyspozycji psychofizycznych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga jest uzasadniona.
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że zarzut naruszenia art. 233 § 1
k.p.c. nie może być rozpoznany w ramach kontroli kasacyjnej, ponieważ zgodnie z
art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące
ustalenia faktów lub oceny dowodów, a art. 233 § 1 k.p.c. dotyczy jednoznacznie i
bezpośrednio oceny dowodów. W sposób nieprawidłowy podniesiono zarzut
naruszenia art. 286 k.p.c., gdyż skarżący nie powołał art. 391 § 1 k.p.c., co
uniemożliwia odniesienie tego zarzutu do wyroku Sądu drugiej instancji.
Uzasadniony okazał się jednak zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. W uzasadnieniu
podstaw skargi trafnie wskazano, że Sąd Apelacyjny, wbrew zasadom wynikającym
z art. 382 k.p.c., uznał za jedyny miarodajny dowód w sprawie dowód
przeprowadzony przed tym sądem w postaci opinii biegłych z zakresu chirurgii
urazowo ortopedycznej i neurochirurgii. Przy wydawaniu zaskarżonego orzeczenia
został w całości pominięty materiał dowodowy zebrany w toku postępowania przed
Sądem Okręgowym, tj. opinia biegłego z zakresu ortopedii i traumatologii narządu
ruchu. Wprawdzie sąd drugiej instancji może, zwłaszcza po przeprowadzeniu
własnego postępowania dowodowego, dokonać odmiennych ustaleń faktycznych
niż sąd pierwszej instancji, jednakże nie może tego uczynić opierając swoje
rozstrzygnięcie wyłącznie na własnym materiale, pomijając wynik postępowania
dowodowego przeprowadzonego przez sąd pierwszej instancji (wyrok Sądu
Najwyższego z 16 marca 1999 r., II UKN 520/98, OSNP 2000 nr 9, poz. 372;
postanowienie Sądu Najwyższego z 5 maja 2000 r., II CKN 853/00, LEX nr 51980).
Sąd odwoławczy, dokonując odmiennych ustaleń, powinien też wskazać, w czym
8
tkwi wadliwość stanowiska sądu pierwszej instancji, dlaczego określone dowody
dostarczają odmiennych wniosków, które z dowodów nie zasługują na wiarę, co
sprawia, że wyłania się inny obraz stanu faktycznego sprawy (wyrok Sądu
Najwyższego z 6 lutego 2003 r., IV CKN 1752/00, LEX nr 78279). Tymczasem, Sąd
Apelacyjny nie wyjaśnił dlaczego wskazanemu wyżej dowodowi biegłego z zakresu
ortopedii i traumatologii narządu ruchu odmówił wiarygodności i nie uznał go za
przydatny w niniejszej sprawie.
Wobec powyższego Sąd odwoławczy zastosował wskazane w podstawie
skargi przepisy prawa materialnego: art. 13 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 12 ust. 3
oraz art. 57 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS do wadliwie ustalonego
stanu faktycznego. W rezultacie ocena prawna spełnienia przez ubezpieczonego
warunków uzyskania renty określonych w tych przepisach nie może być
miarodajna.
Należy dodać, że Sąd trafnie wskazał, że choć ocena niezdolności do pracy
w zakresie dotyczącym naruszenia sprawności organizmu i wynikających stąd
ograniczeń możliwości wykonywania zatrudnienia wymaga z reguły wiadomości
specjalnych, to jednak ostateczna ocena, czy ubezpieczony jest częściowo
niezdolny do pracy musi uwzględniać także i inne elementy i ma charakter prawny,
stanowiąc subsumpcję stanu faktycznego do norm prawnych, wobec czego może
jej dokonać wyłącznie sąd, a nie biegły (por. np. wyroki Sądu Najwyższego: z 8
maja 2008 r., I UK 356/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 238; z 3 września 2009 r., III
UK 30/09, LEX nr 537018, 13 października 2009 r., II UK 106/09, LEX nr 558589).
Ocena ta, z uwzględnieniem wieku, kwalifikacji ubezpieczonego oraz jego
możliwości wykonywania dotychczasowej lub podjęcia innej pracy, a także
celowości przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę zdolności umysłowe
i fizyczne oraz okres pozostawania poza zatrudnieniem (pobierania renty), powinna
uwzględniać zasady logiki i doświadczenia życiowego. Miernikiem kwalifikacji
najczęściej branym pod uwagę jest wiek, wykształcenie i staż pracy, czyli
umiejętność wykonywania pracy zdobyta w praktyce (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 27 czerwca 2011 r., I UK 407/10, LEX nr 1084701). Jednakże Sąd
poprzestał na tych ogólnie trafnych stwierdzeniach, nie odnosząc ich do konkretnej
sytuacji ubezpieczonego. W szczególności Sąd nie wyjaśnił, czy uważa, że
9
ubezpieczony zachował pełną zdolność do wykonywania wyuczonego zawodu
technika technologii szkła, a jeśli tak, to dlaczego wykonywanie tego zawodu nie
wymaga sprawności obydwu rąk, zwłaszcza, że zdaniem Sądu pierwszej instancji
wykonywanie pracy technika technologii szkła wymaga takiej sprawności. Ponadto,
Sąd nie odniósł się do twierdzeń Sądu Okręgowego, że ubezpieczony ma jedynie
ograniczoną zdolność także do wykonywania pracy współwłaściciela sklepu,
ponieważ jako osoba jednoręczna musi zatrudniać pracowników, gdyż nie jest w
stanie samodzielnie wykonać szeregu prac wymaganych przy prowadzeniu
działalności, w tym między innymi prowadzenia samochodu, zaopatrzenia,
segregowania i układania towaru itp.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na podstawie
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.