Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 94/14
UCHWAŁA
Dnia 11 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
Protokolant Iwona Budzik
w sprawie z wniosku C. Z. i J. Z.
przy uczestnictwie M. M., T. S., I. B., S. Z., Z. F., H. M., P. Z., B. Z. i Z. M.
o stwierdzenie nabycia przez zasiedzenie własności nieruchomości,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 11 grudnia 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w L.
postanowieniem z dnia 17 kwietnia 2014 r.,
"Czy w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości
dopuszczalna jest apelacja od postanowienia sądu pierwszej instancji,
które nie zawiera rozstrzygnięcia w przedmiocie części nieruchomości
gruntowej, której dotyczył wniosek o stwierdzenie zasiedzenia?"
podjął uchwałę:
W sprawie o stwierdzenie zasiedzenia niedopuszczalna jest
apelacja od postanowienia w zakresie niezawierającym
rozstrzygnięcia co do części nieruchomości objętej żądaniem
wnioskodawcy.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 28 marca 2013 r. Sąd Rejonowy w L. stwierdził, że
C. Z. i J. Z. (wnioskodawcy) na zasadzie wspólności małżeńskiej nabyli przez
zasiedzenie z dniem 2 grudnia 2005 r. własność działki nr 323/1, o powierzchni
0.4940 ha, położonej w K., gminie T., oznaczonej w wersji IV opisu i projektu
podziału nieruchomości, zaewidencjonowanej w Powiatowym Ośrodku
Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Ś. w dniu 11 grudnia 2012 r. za
numerem […], stanowiącej część nieruchomości, dla której w Sądzie Rejonowym w
L. prowadzona jest księga wieczysta nr […] (pkt I) oraz rozstrzygnął o kosztach
postępowania (pkt II i III).
Od postanowienia Sądu pierwszej instancji apelację wnieśli wnioskodawcy,
wskazując, że zaskarżają je w części, tj. w pkt I postanowienia co do zakresu
posiadania, zgodnie z którym C. Z. i J. Z. nabyli na zasadzie wspólności majątkowej
małżeńskiej przez zasiedzenie z dniem 2 grudnia 2005 r. własność działki nr 323/1
o pow. 04940 ha. W apelacji zarzucili m.in. sprzeczność ustaleń Sądu z treścią
zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, którego prawidłowa analiza
powinna doprowadzić do wniosku, że wnioskodawcy nabyli na zasadach
wspólności majątkowej małżeńskiej przez zasiedzenie własność działki nr 323/1 o
powierzchni 0,4960 ha położonej w K., gmina T., w zakresie oznaczonym w wersji I
opisu i projektu podziału nieruchomości, tj. w zakresie wyznaczonym przez punkty
2873, 2874, 2875, 2876, a następnie w linii prostej do punktu 2877 i dalej do
punktu 2878. Wnieśli o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez przyjęcie, że
wnioskodawcy nabyli na zasadach wspólności majątkowej małżeńskiej przez
zasiedzenie z dniem 2 grudnia 2005 r. własność działki nr 323/1 w wyżej
określonych granicach.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację, przyjął, że porównanie granic
nieruchomości oznaczonej jako działka numer 323/1, opisanej na mapie
obejmującej wariant I, z nieruchomością o takim samym numerze, opisanej na
mapie obejmującej wariant IV, prowadzi do wniosku, iż działka nr 323/1 według
wariantu I obejmuje w całości działkę nr 323/1 według wariantu IV, a ponadto inne
jeszcze części powierzchni gruntu wchodzące w skład pierwotnej działki nr 323.
3
Poza rozstrzygnięciem Sądu pierwszej instancji pozostało więc żądanie
wnioskodawców dotyczące innej części działki nr 323 niż wskazanej w
postanowieniu z dnia 28 marca 2013 r., której dotyczy apelacja wnioskodawców. Ze
względu na powyższe Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości prawne, którym
dał wyraz w postanowieniu przytoczonym na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sprawy o stwierdzenie zasiedzenia są rozpoznawane w trybie
nieprocesowym (art. 609 – 610 k.p.c.). Zgodnie z art. 13 § 2 k.p.c., przepisy
o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań
unormowanych w niniejszym kodeksie, chyba że przepisy szczególne stanowią
inaczej. Punktem wyjścia prowadzącym do rozwiązania przedstawionego
zagadnienia prawnego powinno być sprecyzowanie zasad dotyczących wnoszenia
środków odwoławczych od orzeczeń sądu pierwszej instancji wydanych w trybie
postępowania procesowego.
Według art. 187 § 1 k.p.c., pozew powinien czynić zadość warunkom pisma
procesowego, a ponadto zawierać m.in. dokładne określone żądanie (art. 187 § 1
pkt 1 k.p.c.). Treść żądania, co do zasady, określa zarazem zakres kognicji sądu
pierwszej instancji. Zgodnie bowiem z art. 321 § 1 k.p.c., sąd nie może wyrokować
co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie.
O tak zgłoszonym żądaniu sąd powinien orzec w całości, wydając odpowiednio od
wyniku sprawy rozstrzygnięcie pozytywne bądź negatywne albo częściowo je
uwzględniające, a w pozostałej części oddalające względnie wydać innego rodzaju
rozstrzygnięcie – umarzające postępowanie lub odrzucające pozew - odnoszące
się do całości zgłoszonego żądania. Obowiązek ten wynika z art. 325 k.p.c.
(poprzez art. 361 k.p.c. stosowanego także do postanowień), według którego
sentencja wyroku powinna zawierać m.in. oznaczenie przedmiotu sprawy oraz
rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron. Treść – pozytywna albo negatywna –
rozstrzygnięcia zawartego w wyroku sądu pierwszej instancji ma istotne znaczenie
dla postępowania apelacyjnego. W orzecznictwie ukształtowało się bowiem
stanowisko, że środek odwoławczy, w tym apelację, można wnieść wyłącznie od
istniejącego (pozytywnego, negatywnego albo orzekającego jeszcze w inny sposób)
4
orzeczenia sądu pierwszej instancji. Nie można więc wnieść apelacji zarówno od
orzeczenia, które w ogóle nie istnieje w prawno-procesowym sensie (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2003 r., III CZP 84/02, OSNC
2003, nr 10, poz. 140), jak również od orzeczenia, w którym brak jest
rozstrzygnięcia o całości przedstawionego pod osąd roszczenia procesowego (por.
uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1966 r., III PZP
15/66, OSNCP 1966, nr 12, poz. 204 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
21 grudnia 1981 r., I PRN 96/81, OSNCP 1982, nr 5-6, poz. 87, z dnia
7 października 1998 r., II UKN 247/98, OSNPUS 1999, nr 20, poz. 665, z dnia
15 października 1999 r., I PKN 325/99, OSNAPUS 2001, nr 5, poz. 164, z dnia
25 stycznia 2001 r., III CKN 1382/00, OSNC 2001, nr 9, poz. 132 oraz z dnia
14 grudnia 2011 r., I CSK 138/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 89). W konsekwencji,
zaskarżenie orzeczenia apelacją co do żądania zgłoszonego przez powoda, ale
pominiętego w wyroku sądu pierwszej instancji, jest niedopuszczalne, z powodu
braku substratu zaskarżenia, co uzasadnia jej odrzucenie jako wniesionej od
orzeczenia nieistniejącego. W razie pominięcia przez sąd pierwszej instancji
rozstrzygnięcia negatywnego o zgłoszonym żądaniu lub o jego części, strona ma
prawo złożyć, przewidziany w art. 351 § 1 k.p.c., wniosek o uzupełnienie wyroku.
Umożliwia to stronie zaskarżenie, w tym apelacją, wydanego w następstwie
rozpoznania tego wniosku orzeczenia sądu pierwszej instancji. W razie zaniechania
zgłoszenia wniosku o uzupełnienie wyroku zainteresowana strona może wystąpić
z pominiętym żądaniem ponownie do sądu, gdyż res iudicata, będąca
następstwem wydania orzeczenia przez sąd pierwszej instancji, nie obejmuje
żądania pominiętego przez ten sąd.
Od opisanych wyżej zasad dotyczących wnoszenia apelacji –
uzależniających możliwość jej skutecznego wniesienia jedynie od orzeczenia
zawierającego substrat zaskarżenia, w tym w postaci negatywnego rozstrzygnięcia
o części zgłoszonego żądania - w orzecznictwie przyjęto wyjątki. Niekiedy przepisy
szczególne nakładają obowiązek zamieszczenia z urzędu w wyroku określonych
rozstrzygnięć w razie uwzględnienia powództwa. Takie rozwiązanie przewidziano
np. w art. 58 § 1 i 2 kro. Jeżeli sąd pierwszej instancji nie orzekł o kwestiach,
o których powinien był orzec z urzędu, strony mogą żądać uzupełnienia wyroku na
5
podstawie art. 351 § 1 k.p.c. z wyjątkiem jednak orzeczenia o winie. W razie
natomiast pominięcia przez sąd pierwszej instancji orzeczenia o winie
w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - zasady
prawnej - z dnia 17 lutego 1954 r., C. 1342/53 (OSN 1956, nr 1, poz. 2) przyjęto,
że w takim przypadku wyrok powinien zostać zaskarżony apelacją, a uzupełnienie
wyroku nie wchodzi w rachubę.
W orzecznictwie przyjęto także, iż zawarte w wyroku rozstrzygnięcie
pozytywne o określonym żądaniu niekiedy zawiera w sobie zarazem oddalenie
żądania w pozostałym zgłoszonym przez stronę zakresie. W szczególności
w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1982 r., II URN 136/82 (OSP
1984, nr 1, poz. 18) przyjęto, że w przypadku, gdy z prawidłowo ustalonego stanu
faktycznego uprawnionemu przysługuje świadczenie wyższe, a organ rentowy lub
organ odwoławczy przyznaje świadczenie niższe, nie oddalając jednocześnie
dalszego roszczenia, to w takim orzeczeniu (decyzji) implicite, zawarta jest odmowa
tego wyższego świadczenia. Również w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia
8 lipca 2008 r., II PZ 13/08 (nie publ.) uznano, że wyrok w którym sąd uwzględnia
powództwo, ale dokonuje ustalenia stosunku prawnego lub prawa w sposób
niezgodny z żądaniem powoda stanowi orzeczenie o całym żądaniu pozwu,
w którym zawarte jest rozstrzygnięcie o oddaleniu powództwa w kształcie żądanym
przez powoda. Za takim rozwiązaniem przemawia to, że w sprawach o ustalenie
stosunku prawnego lub prawa nie jest w ogóle dopuszczalne - pomijając wypadki
kumulacji roszczeń - częściowe uwzględnienie i oddalenie powództwa; żądanie
powoda w kształcie, jakie mu nadał w pozwie jest albo uzasadnione, albo
nieuzasadnione, a stany pośrednie nie zachodzą (por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 11 grudnia 1998 r., II CKN 96/98, OSNC 1999 nr 5, poz. 98). Podobnie
w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 2012 r., I UZ 83/12 (nie
publ.) przyjęto, że wyrok, w którym sąd ubezpieczeń społecznych uwzględnił
odwołanie wnioskodawcy, ustalając stopień umiarkowanej niepełnosprawności na
czas określony, zamiast – zgodnie z żądaniem – „na stałe”, stanowił orzeczenie
o całości odwołania, w którym zawarte było rozstrzygnięcie o całości żądania,
przeto w dalszym zakresie „nieosądzonym negatywnie” (ustalenia umiarkowanego
stopnia niepełnosprawności „na stałe”), wnioskodawcy przysługuje środek
6
zaskarżenia. Jest to więc osąd pozytywny – w zakresie ustalającym umiarkowany
stopień niepełnosprawności do przyjętej w wyroku daty - oraz „implicite” negatywny
po tym okresie. Podobne do przedstawionego wyżej rozwiązania stosowane jest
w odniesieniu do apelacji wnoszonych od wyroków sądów pierwszej instancji
w sprawach o ochronę dóbr osobistych dotyczących żądania złożenia
oświadczenia usuwającego skutki naruszenia dóbr osobistych. Rozstrzygnięcie
sądu pierwszej instancji uwzględniające żądanie, ale z pewnymi modyfikacjami
dotyczącymi treści oświadczenia traktuje się jako zawierające implicite jego
oddalenie w pozostałym zakresie.
Opisane wyżej zasady dotyczące dopuszczalności wnoszenia apelacji od
wyroku sądu pierwszej instancji, zgodnie z art. 397 § 2 k.p.c., stosuje się
odpowiednio do zażaleń wnoszonych od postanowień sądu. Także odnośnie do
tego środka odwoławczego w orzecznictwie dopuszczono wyjątkowo
dopuszczalność wniesienia zażaleń od postanowień, które nie zawierają
rozstrzygnięcia negatywnego o części zgłoszonego żądania. W razie
nieuwzględnienia wniosku o przyznanie kosztów procesu w całości, zbędne jest
orzekanie o oddaleniu tego wniosku w pozostałej części (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 30 listopada 2011 r., III CZP 69/11, OSNC 2012, nr 4, poz. 48).
Za takim rozwiązaniem – mającym także odpowiednie zastosowanie w sprawach
rozpoznawanych w trybie postępowania nieprocesowego - przemawiały wartości
tkwiące w wieloletniej, ugruntowanej praktyce sądowej przy jednoczesnym braku
szczególnie uzasadnionych argumentów prawnych albo innych doniosłych
względów praktycznych. Poza tym zasady orzekania o kosztach procesu są
relatywnie skomplikowane, nie zawsze też strony w sposób przejrzysty
i jednoznaczny składają wnioski w tym przedmiocie. W związku z tym często aż do
sporządzenia pisemnego uzasadnienia orzeczenia o kosztach nie jest jasne, jaki
był zakres rozstrzygnięcia w stosunku do żądania i którą z dyrektyw orzekania
o kosztach sąd zastosował. Nie należą też do rzadkości przypadki, w których sąd
rozstrzyga o kosztach procesu z urzędu. Z tych względów dopuszczalne jest
wniesienia zażalenie – do którego stosuje się odpowiednio zasady dopuszczalności
jego wniesienia, jak do apelacji – mimo braku oddalenia w części wyższego
żądania strony o zasądzenie kosztów postępowania. Takie samo rozwiązanie
7
przyjęto w odniesieniu do zażaleń od postanowień dotyczących zaspokajania
potrzeb rodziny. Według uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1982 r.,
III CZP 43/82 (OSNC 1983, nr 5-6, poz. 69), zażalenie na postanowienie, w którym
sąd uwzględnił tylko częściowo żądanie strony w przedmiocie orzeczenia
o obowiązku małżonków przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny (art.
443 § 1 k.p.c.), przysługuje tej stronie niezależnie od tego, czy sąd rozstrzygnął
o oddaleniu żądania w pozostałej części żądania. W tym przypadku względy
ekonomii procesowej i postulat konieczności szybkości postępowania w tym
przedmiocie, jako dotyczącym dobra małoletnich dzieci wymagają, aby unikać
zbytniego formalizmu przez prowadzenie postępowania o uzupełnienie, które
w większości wypadków mogłoby prowadzić do wydania orzeczenia o oddaleniu
pozostałej części żądania małżonka i dopiero wówczas do otwarcia drogi do
postępowania odwoławczego.
Reasumując, w sprawach rozpoznawanym w trybie postępowania
procesowego w orzecznictwie jedynie wyjątkowo przyjęto dopuszczalność
wniesienia środków odwoławczych od orzeczeń w zakresie niezawierającym
rozstrzygnięcia o części zgłoszonego żądania. Dotyczy to sytuacji, w których
z mocy przepisów szczególnych sąd ma obowiązek wydania określonego
rozstrzygnięcia z urzędu, gdy uzasadnione jest to naturą żądania, którego granic
nie można jasno określić albo mającego charakter niepodzielny lub gdy
przemawiają za tym szczególnie ważkie wartości uzasadniające za odstąpieniem
od sztywnych reguł formalnych na rzecz przyspieszenia postępowania
i zapewnienia jego efektywności, albo istnieje ugruntowana praktyka sądowa
pomijania wydawania negatywnego rozstrzygnięcia co do nieuwzględnionego
w części żądania, przeciwko stosowaniu której nie przemawiają istotne argumenty.
Obowiązujące w postępowaniu procesowym zasady dotyczące
dopuszczalności wnoszenia apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji, zgodnie
z art. 13 § 2 k.p.c., mają odpowiednie zastosowanie także w postępowaniu
nieprocesowym, jeżeli nic innego nie wynika z przepisów regulujących ten tryb
postępowania. Odrębnych reguł nie przewidują przepisy ogólne dotyczące
postępowania nieprocesowego. Zgodnie z art. 511 § 1 k.p.c., wniosek o wszczęcie
postępowania powinien czynić przepisom o pozwie, z tą zmianą, że zamiast
8
pozwanego należy wymienić zainteresowanych w sprawie. Do wniosku ma więc
zastosowanie art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. nakazujący dokładnie określić żądanie, co
umożliwia wydanie postanowienia co do istoty sprawy w jasno określonych
granicach wniosku. Przepisy ogólne nie wyłączają także zastosowania
w postępowaniu nieprocesowym art. 321 § 1 i art. 325 k.p.c. Odnośnie do samej
apelacji art. 518 zd. pierwsze k.p.c. stanowi jedynie, że od postanowień sądu
pierwszej instancji orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja.
Szczególne zasady dotyczące wnoszenia apelacji od postanowień wydanych
w postępowaniu nieprocesowym mają zastosowanie w tych sprawach, w których
sąd niezależnie od treści wniosku ma możliwość wyboru różnych wariantów
rozstrzygnięć, np. w sprawach o ustanowienie drogi koniecznej oraz
o uregulowanie sposobu korzystania z rzeczy wspólnej. W postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 15 maja 2014 r., II CZ 15/14 (nie publ.) w odniesieniu do
żądania przyznania wynagrodzenia za ustanowienie służebności przesyłu przyjęto,
że jeśli sąd w postępowaniu nieprocesowym powinien rozstrzygnąć o wszystkich
żądaniach z urzędu, uczestnikom postępowania przysługuje apelacja, a nie
wniosek o uzupełnienie postanowienia.
Odrębne zasady obowiązują w sprawach o dział spadku (mające
odpowiednie zastosowanie poprzez art. 567 § 3 k.p.c. także w postępowaniach
o podział majątku wspólnego), w których, zgodnie z art. 684 k.p.c., sąd z urzędu
ustala skład i wartość majątku ulegającemu podziałowi. W sprawach tych sąd
zamieszcza jedynie rozstrzygnięcia pozytywne, natomiast nie zamieszcza się
w postanowieniu negatywnego rozstrzygnięcia o zaliczeniu określonego przedmiotu
do masy podlegającej podziałowi, lecz omawia je jedynie w uzasadnieniu.
Mimo więc, że wniosek nie zostaje uwzględniony w całości lub w części, pominięcie
składnika majątku jest rozstrzygnięciem merytorycznie negatywnym.
Poza tym w wyżej wymienionych sprawach oraz w sprawach o zniesienie
współwłasności sąd dodatkowo rozstrzyga spory poboczne, tj. spory o prawo
żądania dokonania podziału, o prawo własności poszczególnych przedmiotów, jak
również wzajemne roszczenia współwłaścicieli (współspadkobierców) z tytułu
posiadania rzeczy, pobranych pożytków i innych przychodów oraz poczynionych
9
nakładów (por. art. 567 § 1, art. 618 i art. 686 k.p.c.). Nie ma jednolitości
w orzecznictwie co do oceny sytuacji, w której sąd w orzeczeniu co do istoty
sprawy pominął wydanie rozstrzygnięcia negatywnego o żądaniach ubocznych
względem działu spadku, zniesienia współwłasności, czy podziału majątku. Według
jednego stanowiska, w razie nierozstrzygnięcia w sentencji postanowienia
dokonującego podział przez sąd pierwszej instancji o roszczeniach tego rodzaju
zainteresowanym uczestnikom postępowania przysługuje środek w postaci apelacji
(poprzednio rewizji), a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego (por.
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1970 r., III CZP 97/69, OSPiKA 1971,
nr 9, poz. 167 i z dnia 21 lipca 1988 r., III CZP 61/88, OSNCP 1989, nr 10, poz. 160
oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2003 r., III CKN
1529/00, nie publ., z dnia 2 marca 2005 r., III CK 28/05, nie publ. i z dnia 28 lutego
2013 r., III CZ 4/13, nie publ.). W powołanych orzeczeniach odwołano się do treści
art. 618 § 3 k.p.c. (mającego z mocy art. 688 i art. 567 § 3 k.p.c. zastosowanie
także w innych sprawach działowych), który wyłącza możliwość dochodzenia tego
rodzaju roszczeń po zapadnięciu prawomocnego postanowienia o podziale i to
niezależnie od tego, czy były one zgłoszone w postępowaniu działowym, a sąd nie
orzekł o nich w postanowieniu, czy też nie zostały zgłoszone. Z tej przyczyny nie
można do tych roszczeń zastosować art. 351 k.p.c. Według drugiego stanowiska,
sąd uwzględniając w części tego rodzaju roszczenie, oddala żądanie w pozostałym
zakresie. W razie pominięcia przez sąd pierwszej instancji rozstrzygnięcia o całości
żądania niedopuszczalna jest apelacja w zakresie pominiętego przez sąd pierwszej
instancji żądania z powodu braku substratu zaskarżenia (por. postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 78/11, nie publ. oraz z dnia
14 grudnia 2011 r., I CSK 138/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 89). W ostatnim
z wymienionych orzeczeń wskazano, że skoro roszczenia przewidziane w art. 618
§ 1 k.p.c. są rozpoznawane według zasad ogólnych i stosownie do tych zasad
należy o nich orzekać, to w razie uwzględnienia danego roszczenia jedynie
w pewnym zakresie, należy dokładnie wskazywać, iż sąd żądanie (wniosek)
częściowo oddala. Taka praktyka stwarza jasność co do dalszych środków
prawnych przysługujących zainteresowanym uczestnikom postępowania:
postanowienie podlega zaskarżeniu na zasadach ogólnych, w wypadku zaś
10
niepełnego rozstrzygnięcia co do omawianego roszczenia - postanowienie, na
podstawie art. 351 w zw. z 13 § 2 k.p.c., może zostać uzupełnione. Wskazano przy
tym także na bardziej ogólny argument, że rozstrzygnięcie sądu o żądaniach stron
wymienione jest tylko w art. 325 k.p.c. jako obligatoryjny element sentencji wyroku,
a nie jego uzasadnienia, które aczkolwiek ma ścisły związek z jego wydaniem, gdyż
stanowi odzwierciedlenie procesu myślowego i decyzyjnego sądu, to jednak nie
może być surogatem sentencji.
Przepisy dotyczące spraw o stwierdzenie zasiedzenia nie zawierają
szczególnych regulacji odnoszących się do wniosku inicjującego to postępowanie.
Przyjąć więc należy, iż do tego wniosku poprzez art. 13 § 2 k.p.c. ma zastosowanie
art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c., co oznacza, że wnioskodawca powinien we wniosku
dokładnie wskazać rzecz, o zasiedzenie której wnosi. Potwierdza to art. 609 § 3
k.p.c., według którego w razie konieczności dokonania ogłoszenia powinno ono
zawierać m.in. dokładne określenie rzeczy. W odniesieniu do nieruchomości
gruntowej spełnienie tego wymagania ze względu na treść art. 46 k.c. w zw. z § 136
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. Regulamin
wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249 ze zm. –
dalej: „Regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych”) oznacza
konieczność dokładnego określenia części powierzchni ziemskiej mającej stanowić
przedmiot nabycia własności przez zasiedzenie, według zasad obowiązujących do
oznaczenia nieruchomości w księdze wieczystej. Powinno to więc nastąpić przez
wskazanie księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości gruntowej będącej
przedmiotem zasiedzenia oraz jej aktualnych oznaczeń geodezyjnych w ewidencji
gruntów, a w razie, gdy zakres zasiedzenia nie pokrywa się z wymienionymi wyżej
oznaczeniami, przez sprecyzowanie przebiegu granic nieruchomości na mapie
załączonej do wniosku albo która zostanie sporządzona w trakcie postępowania.
Jak bowiem stanowi § 134 Regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów
powszechnych, jeżeli do wniosku o stwierdzenie zasiedzenia własności
nieruchomości wnioskodawca nie dołączył mapy nieruchomości sporządzonej
według zasad obowiązujących przy oznaczaniu nieruchomości w księgach
wieczystych, przewodniczący posiedzenia wzywa go do złożenia w odpowiednim
terminie takiej mapy.
11
Artykuł 610 § 1 k.p.c. stanowi natomiast, że do orzeczenia w sprawach
o zasiedzenie stosuje się odpowiednio przepisy o stwierdzeniu nabycia spadku.
Odsyła on do art. 677 § 1 k.p.c., według którego sąd stwierdzi nabycie spadku
przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy.
W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz
wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich
udziałów. Powołany wyżej przepis w związku z art. 670 k.p.c. nakłada na sąd
spadku obowiązek określenia rzeczywistego kręgu spadkobierców spadkodawcy
niezależnie od treści wniosku o stwierdzenie nabycia spadku oraz wniosków
uczestników tego postępowania. Nie pozwala on jednak na stwierdzenie nabycia
spadku po innym spadkodawcy niż wskazanym we wniosku. Odpowiednie
zastosowanie art. 677 § 1 k.p.c. do orzeczenia w sprawie o stwierdzenie
zasiedzenia oznacza, że sąd niezależnie od treści wniosku i żądań uczestników
postępowania orzeka o skutkach wynikających z przepisów prawa materialnego
w razie stwierdzenia określonych w nich przesłanek zasiedzenia w stosunku do
rzeczy, w tym nieruchomości, której dotyczy wniosek. Sąd stwierdza więc
zasiedzenie na rzecz zainteresowanego choćby to była inna osoba niż wskazana
we wniosku (por. jednak odmienne stanowisko wyrażone w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 20 marca 2014 r., II CSK 279/13, BSN 2014, nr 7, s. 11),
w innym ułamku niż to określono we wniosku, czy też w innej dacie niż podanej we
wniosku (por. m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP
28/86, OSNC 1987, nr 5-6, poz. 74, postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
11 października 2012 r., III CSK 316/11, z dnia 30 października 2013 r., V CSK
427/12, z dnia 30 października 2013 r., V CSK 488/12, nie publ, z dnia 21 listopada
2013 r., III CSK 312/12, nie publ., z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 243/13, nie publ.).
Artykuł 677 § 1 k.p.c. stosowany odpowiednio w zw. z art. 610 § 1 k.p.c. do
postanowienia o stwierdzenie zasiedzenia, jako przepis o charakterze wyjątkowym
zawierającym szczególną regulację, nie może być interpretowany rozszerzająco,
w szczególności w ten sposób, że wyłącza on odpowiednie zastosowanie
w sprawach o stwierdzenie zasiedzenia art. 321 § 1 k.p.c. i nakłada na sąd
obowiązek orzekania z urzędu o skutkach zasiedzenia poza granicami
przedmiotowymi zgłoszonego żądania, jeżeli wynikałoby to z ustalonych w sprawie
12
okoliczności. Zatem, zgodnie z art. 321 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., sąd jest
związany wskazanym we wniosku zakresem przedmiotowym żądania – co do
rzeczy i prawa - może natomiast uwzględnić to żądanie w ograniczonym
przedmiotowo zakresie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia
2009 r., IV CSK 297/09, nie publ., z dnia 13 października 2010 r., I CSK 582/09,
OSP 2013, nr 9, poz. 93, z dnia 21 listopada 2013 r., III CSK 312/12 oraz z dnia
6 lutego 2014 r., I CSK 243/13).
Charakter wniosku o stwierdzenie zasiedzenia jest tego rodzaju, że pozwala
na ścisłe sprecyzowanie w postanowieniu zakresu, w jakim został on uwzględniony
przez sąd. Z tej przyczyny sąd w orzeczeniu kończącym postępowanie powinien
skonkretyzować nieruchomość będącą przedmiotem zasiedzenia (por.
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 2012 r., I CSK 51/12, nie
publ.). Potwierdza to treść § 136 Regulaminu wewnętrznego urzędowania sądów
powszechnych, zgodnie z którym w postanowieniu stwierdzającym zasiedzenie
własności nieruchomości należy określić nieruchomość według zasad
obowiązujących w przepisach o prowadzeniu ksiąg wieczystych. Dokładne
sprecyzowanie zakresu przedmiotowego, w jakim zostało uwzględnione żądanie
zawarte we wniosku o stwierdzenie zasiedzenia pozwala tym samym na określenie
zakresu, w jakim wniosek ten nie został uwzględniony. Z tych względów
postanowienie w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia własności nieruchomości
gruntowej, zgodnie z przepisem art. 325 k.p.c. w zw. z art. 361 i art. 13 § 2 k.p.c.
powinno odnosić się do całości żądania zgłoszonego we wniosku inicjującego to
postępowanie. W razie uwzględnienia wniosku w ograniczonym przedmiotowo
zakresie, w pozostałej, nieuwzględnionej części wniosek powinien być oddalony.
Konsekwentnie należy przyjąć, że apelacja od orzeczenia wydanego w sprawie
o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości gruntowej, zgodnie z ogólnymi
zasadami, może być wniesiona jedynie od orzeczenia zawierającego substrat
zaskarżenia, w tym odnoszącego się do nieuwzględnionego w części żądania. Brak
tego rozstrzygnięcia uniemożliwia zaskarżenie orzeczenia apelacją w zakresie
pominiętej części żądania. W takim wypadku strona może zgłosić wniosek na
podstawie art. 351 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. o uzupełnienie wydanego
postanowienia. W razie zaniechania podjęcia tej czynności zainteresowany może
13
złożyć do sądu nowy wniosek o stwierdzenie zasiedzenia tej części nieruchomości,
co do której pominięto wydanie orzeczenia. Nie ma przy tym przepisu,
stanowiącego w postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia odpowiednik art. 618 § 3
k.p.c., który byłby przeszkodą uniemożliwiającą rozpoznanie nowego wniosku.
Za innym, od przyjętego, rozwiązaniem nie przemawiają także argumenty,
które w orzecznictwie uznano za uzasadniające w wyjątkowych przypadkach
dopuszczalność zaskarżenia środkami odwoławczymi orzeczeń w zakresie
niezawierającym rozstrzygnięcia co do części zgłoszonego żądania. W odniesieniu
do postanowień o stwierdzenie zasiedzenia nie ma ukształtowanej, długotrwałej
praktyki orzeczniczej przewidującej odstępstwa od ogólnych zasad dotyczących
zaskarżania tych orzeczeń. Wręcz przeciwnie, w orzecznictwie przyjmowano, że
w razie nieuwzględnienia wniosku o zasiedzenie w całości, konieczne jest zawarcie
w orzeczeniu sądu pierwszej instancji oddalenia żądania w pozostałej części, jako
warunku umożliwiającego skuteczne wniesienie apelacji kwestionującej
nieuwzględnienie wniosku o zasiedzenie w pozostałej części (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1998 r., III CKN 409/98, nie publ. oraz z dnia
27 marca 2013 r., V CSK 202/12, nie publ.). Innego rozwiązania omawianej kwestii
nie uzasadniają także względy ekonomii procesowej ani inne argumenty natury
aksjologicznej. Natura spraw o stwierdzenie zasiedzenia, zmierzających do
uregulowania prawa własności do rzeczy w następstwie jej długotrwałego
posiadania, nie jest tego rodzaju, aby wymagała szczególnie szybkiego
rozpoznania, bowiem w tym czasie posiadacz korzysta z ochrony posesoryjnej.
Wydłużenie czasu jej rozpoznania – w razie konieczności rozpoznania wniosku
o uzupełnienie postanowienia co do pominiętej części żądania – nie naruszy więc
żadnych istotnych wartości. Z tej przyczyny nie można przyjąć, aby dopuszczalność
wniesienia apelacji od postanowienia w zakresie niezawierającym rozstrzygnięcia
co do części nieruchomości objętej żądaniem, była uzasadniona względami
ekonomii postępowania, jego szybkości i odformalizowania.
Z tych przyczyn na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. podjęto uchwałę, jak na
wstępie.
14