Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 5/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. W.
przeciwko H. Spółce z o.o. w K.
o zwrot kosztów noclegu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 16 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda M. W. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w C.
z dnia 3 lipca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej M. W. i sprawę
przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu,
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Powód M. W. wniósł o zasądzenie do pozwanego H. Sp. z o.o. kwoty 26.115
zł tytułem ryczałtów za noclegi za okres od 1 lutego 2009 r. do 30 listopada 2010 r.,
2
natomiast powód K. S. domagał się zasądzenia od pozwanego kwoty 30.145 zł
tytułem ryczałtów za noclegi za okres od 1 maja 2009 r. do 31 października 2011 r.
Wyrokiem z dnia 16 stycznia 2013 r. Sąd Rejonowy Wydział Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w C. oddalił powództwa w całości oraz odstąpił od obciążenia
powodów kosztami zastępstwa procesowego. Sąd ustalił, iż do dnia 3 kwietnia
2010 r. powodowie nie przebywali w podróży służbowej, przez co brak było
podstawy prawnej umożliwiającej zasądzenie żądanych kwot. Odnośnie zaś do
roszczeń powodów za okres po tej dacie powództwa również nie zasługiwały na
uwzględnienie, gdyż w ocenie Sądu pierwszej instancji strona pozwana
uregulowała w regulaminie wynagradzania zasady zwrotu kosztów noclegu, tym
samym powodowie nie mogą skutecznie żądać zwrotu tych kosztów (w formie
ryczałtu) na podstawie przepisów rozporządzenia.
Wyrokiem z dnia 3 lipca 2013 r. Sąd Okręgowy Wydział Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w C. oddalił apelację powodów oraz zasądził od nich zwrot kosztów
zastępstwa procesowego na rzecz strony pozwanej.
Wyrok ten został zaskarżony przez dwóch powodów, jednak w stosunku do
K. S. Sąd Najwyższy zawiesił postępowanie po stwierdzeniu śmierci tego
skarżącego w wypadku drogowym; dlatego została rozpoznana wyłącznie skarga
kasacyjna wniesiona przez M. W.
M. W. zaskarżył w całości wyrok Sądu Okręgowego z dnia 3 lipca 2013 r., „tj.
pkt 1 - w zakresie, jakim Sąd Okręgowy oddalił apelację powoda, pkt 2 - w zakresie,
jakim Sąd Okręgowy zasądził od powoda na rzecz strony pozwanej zwrot kosztów
zastępstwa procesowego za postępowanie przed Sądem drugiej instancji”.
Skargę kasacyjną oparł na następujących podstawach:
I. „naruszeniu przez Sąd Okręgowy przepisów prawa materialnego, tj.
naruszenie przepisów art. 14. ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie
pracy kierowców (Dz. U. Nr 92, poz. 879 ze zm. zwana dalej jako Ustawa o czasie
pracy kierowców w zw. z art. 8 ust. 8 Rozporządzenia WE nr 561/2006 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych
przepisów socjalnych odnoszących do transportu drogowego oraz zmieniającego
Rozporządzenie Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również uchylającego
Rady (EWG) nr 3820/85 (zwane dalej jako Rozporządzenie WE nr 561/2006)
3
poprzez jego błędną wykładnię a w konsekwencji ich zastosowanie do stanu
faktycznego rozpoznawanej sprawy, polegającą na przyjęciu przez Sąd Okręgowy,
iż zgoda powoda zatrudnionego na stanowisku kierowcy międzynarodowego na
odbywanie odpoczynku w pojeździe jest pojęciem tożsamym z dokonaniem wyboru
miejsca odpoczynku, w sytuacji gdy w rzeczywistości strona pozwana nie stworzyła
żadnej możliwości wyboru takiego miejsca, a tym samym powód został pozbawiony
faktycznej możliwości dokonania wyboru miejsca do odpoczynku, co spowodowało,
iż przy braku alternatywy miejsca noclegu musiał spędzić odpoczynek w pojeździe,
zaś zgoda w rzeczywistości miała charakter pozorny, w związku z czym nie mogła
wyłączyć prawa powoda do żądania zwrotu kosztów noclegu w formie ryczałtu.
2. naruszenie przepisu art. 775
k.p. w zw. z § 9 ust 4 Rozporządzenia
Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości
oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu
w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytuły podróży
służbowej poza granicami kraju (Dz.U.2002 236, poz.1991, ze zm.; zwane dalej
jako Rozporządzenie) poprzez dokonanie błędnej wykładni, a w konsekwencji ich
niezastosowanie przejawiające się w uznaniu przez Sąd II instancji, iż powyższych
przepisów nie należało zastosować na zasadzie analogii do rozliczania należności
z tytułu podróży służbowych powoda do dnia 3.04.2010 r., pomimo tego, iż z uwagi
na specyfikę pracy powoda, który pracował w szczególnie trudnych warunkach, a w
szczególności z uwagi, iż każdorazowo nieprzerwanie przebywał poza granicami
przez min. 4 tygodnie (średnio zaś przez 6 tygodni), przy czym powrót do kraju był
uzależniony tylko i wyłącznie od zgody strony pozwanej, zaś w trakcie trwania takiej
podróży obowiązkiem powoda było sprawowanie pieczy nad pojazdem oraz
przewożonym ładunkiem, przy czym jego odpoczynek był notorycznie zakłócany
głośną pracą agregatu, znajdującego się w odległości 30 cm od miejsca, w którym
nocował czy brakiem wyposażenia samochodu w klimatyzację postojową, a tym
samym odpoczywanie w bardzo wysokich temperaturach, to należało mu
zrekompensować te wszystkich niedogodności i uciążliwości, przy czym
oczywistym jest, iż wypłacane diety pokrywały powodowi koszty związane z
wyżywieniem w wielotygodniowej zagranicznej podróży, zaś tzw. zryczałtowane
zadaniowe wynagrodzenie za utrzymanie czystości, załadunek, rozładunek, miało
4
rekompensować pracę w godzinach nadliczbowych, bowiem czynności te mieszą
się w pojęciu czasu pracy kierowcy, tym samym nie mogło rekompensować
uciążliwości związanych z odbywaniem odpoczynku w takich warunkach, a tym
samym Sąd Okręgowy winien zastosować na zasadzie analogii przepisy
Rozporządzenia;
3. naruszenie przepisów art. 775
k. p. w zw. z § 9 ust 4 Rozporządzenia
poprzez jego błędną wykładnię, a w konsekwencji jego niezastosowanie przez Sąd
Okręgowy polegające na zawężeniu pojęcia bezpłatny nocleg do warunków
technicznych kabiny samochodu ciężarowego, w tym jej wymiarów, ogrzewania z
pominięciem tak istotnych okoliczności jak obowiązek pilnowania samochodu oraz
przewożonego towaru, głośne funkcjonowanie agregatu posadowionego w
odległości do 30 cm od leżanki powoda, wykonywanie rozładunków w czasie
odpoczynku na tzw. rampie, odpoczynek w bardzo wysokich temperaturach, a więc
elementów mających znaczenie przy ustaleniu odpowiedniego odpoczynku,
rozumianego jako prawidłowe zregenerowanie sił fizycznych i psychicznych
adekwatnych do wykonywania zawodu kierowcy, a tym samym dokonanie błędniej
wykładni pojęcia bezpłatny nocleg, konsekwencją dokonania błędnej wykładni było
postawienie znaku równości między bezpłatnym noclegiem, a noclegiem
odbywanym w kabinie samochodu ciężarowego, a najdalej idącym skutkiem
dokonania błędnej wykładni przyjęcie przez Sąd Okręgowy, iż w takim wypadku
strona pozwana zapewniła bezpłatny nocleg, co zwalniało ją z obowiązku zwrotu
kosztów noclegu w formie ryczałtu”.
Biorąc pod uwagę powyższe podstawy kasacyjne wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie powództwa w całości oraz
zasądzenie od strony pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania
kasacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego oraz kosztów zastępstwa
procesowego za obie instancje wg norm przepisanych; ewentualnie - o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu oraz pozostawienie temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach procesu.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna oparta została na uzasadnionych podstawach.
Zaskarżony wyrok pozostaje w sprzeczności z wykładnią prawa,
przedstawioną w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12
czerwca 2014 r., II PZP 1/14 (LEX nr 1469181, M.P.Pr. 2014/10/531-536), z której
wynika, że zapewnienie pracownikowi - kierowcy samochodu ciężarowego
odpowiedniego miejsca do spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania
przewozów w transporcie międzynarodowym nie stanowi zapewnienia przez
pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz
warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w
państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju, co powoduje, że pracownikowi przysługuje zwrot
kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1-3 tego
rozporządzenia albo na korzystniejszych warunkach i wysokości, określonych w
umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach prawa pracy.
Sąd Najwyższy rozpoznający niniejszą skargę kasacyjną w pełni podziela
konstatacje zawarte w tej uchwale. W uzasadnieniu cytowanego judykatu Sąd
Najwyższy przypomniał, że w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada
2008 r., II PZP 11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166) Sąd Najwyższy przyjął, że
kierowca transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach
wykonywania umówionej pracy i na określonym w umowie obszarze, jako miejsce
świadczenia pracy nie jest w podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p.
Wykładnia ta oznaczała, że do takich podróży w ogóle nie miał zastosowania ani
art. 775
k.p., ani przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. 775
§ 2 k.p.
Ustawodawca szybko zdecydował się jednak na nowelizację ustawy z dnia 16
kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r., poz. 1155
ze zm.), dokonaną ustawą z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o transporcie
drogowym oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 43, poz. 246), która
weszła w życie z dniem 3 kwietnia 2010 r. W nowelizacji tej de facto zostały
zlikwidowane skutki uchwały z dnia 19 listopada 2008 r. (II PZP 11/08).
6
Wprowadzono nową definicję podróży służbowej kierowcy, jako każdego zadania
służbowego polegającego na wykonywaniu na polecenie pracodawcy: a) przewozu
drogowego poza siedzibę pracodawcy lub b) wyjazdu poza siedzibę pracodawcy, w
celu wykonania przewozu drogowego (art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy
kierowców). W art. 21a zmienionej ustawy przyjęto zaś, że kierowcy w podróży
służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z
wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w
przepisach art. 775
§ 3-5 k.p.
W wyniku nowelizacji ustawy o czasie pracy kierowców powstała sytuacja
prawna, w której podróże kierowców transportu międzynarodowego odbywane w
okresie do dnia 3 kwietnia 2010 r. nie stanowiły podróży służbowych w rozumieniu
art. 775
§ 1 k.p. (nie mają więc zastosowania wprost przepisy powszechnie
obowiązujące dotyczące zwrotu kosztów podróży służbowych), a po tej dacie są
one podróżami służbowymi (art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców) i
kierowcom przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z
wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w
art. 775
§ 3-5 k.p. (art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców). Jednakże za okres
do dnia 3 kwietnia 2010 r. moc prawną zachowały korzystniejsze dla pracowników
(przyznające diety i zwrot kosztów noclegu) postanowienia układów zbiorowych
pracy (regulaminów wynagradzania) oraz umów o pracę (art. 9 § 2 i art. 18 § 2 k.p.).
W orzecznictwie (które w tej mierze można uznać za utrwalone) przyjmuje się też,
że w przypadku nieustalenia w układzie zbiorowym (regulaminie wynagradzania)
lub umowie o pracę świadczeń z tytułu podróży odbywanych przez kierowcę, jej
koszty mogą podlegać wyrównaniu w wysokości odpowiadającej należnościom
(dietom) z tytułu podróży służbowej przewidzianym w przepisach powszechnie
obowiązujących dla pracowników wykonujących rzeczywiście podróże służbowe
(por. w szczególności wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2009 r., I PK 279/07,
LEX nr 509051; z dnia 18 sierpnia 2009 r., I PK 51/09, OSNP 2011 nr 7-8, poz. 100;
z dnia 23 czerwca 2010 r., II PK 372/09, Monitor Prawa Pracy 2010 nr 11, s. 597
oraz z dnia 1 kwietnia 2011 r., II PK 234/10, OSNP 2012 nr 9-10, poz. 119). W
konsekwencji - w rzeczywistości - także z tytułu podróży odbywanych przez
kierowców transportu międzynarodowego w okresie do dnia 3 kwietnia 2010 r.
7
przysługują im należności co najmniej takie, jak wynikające z powszechnie
obowiązujących aktów wykonawczych wydanych na podstawie art. 775
§ 2 k.p.
W dniu 15 maja 1992 r. Polska ratyfikowała Umowę europejską dotyczącą
pracy załóg pojazdów wykonujących międzynarodowe przewozy drogowe (AETR),
sporządzoną w Genewie dnia 1 lipca 1970 r. (Dz.U. z 1999 r. Nr 94, poz. 1087 ze
zm., dalej "umowa AETR"). Od wejścia w życie Konstytucji RP umowa AETR jako
ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część krajowego porządku
prawnego, jest bezpośrednio stosowana i ma pierwszeństwo przed ustawą (art. 91
ust. 1 i 2 w związku z art. 241 ust. 1 Konstytucji RP; por. wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 21 czerwca 2005 r., II PK 320/04, OSNP 2006 nr 3-4, poz. 50). Według
preambuły umowy AETR, celem jej zawarcia jest popieranie rozwoju i usprawnienie
międzynarodowych przewozów drogowych pasażerów i ładunków, a także potrzeba
zwiększenia bezpieczeństwa ruchu drogowego, uregulowania niektórych przepisów
dotyczących warunków zatrudnienia w międzynarodowym transporcie drogowym
zgodnie z zasadami Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz wspólnego ustalenia
niektórych środków dla zapewnienia przestrzegania takiego uregulowania. Zgodnie
z art. 8 ust. 1 umowy AETR, w każdym dwudziestoczterogodzinnym okresie
kierowca korzysta z dziennego okresu odpoczynku wynoszącego, co najmniej
jedenaście kolejnych godzin, który to okres może być skrócony do minimum
dziewięciu kolejnych godzin, nie częściej niż trzy razy w każdym tygodniu, pod
warunkiem, że przed upływem następnego tygodnia otrzyma równoważny okres
odpoczynku, stanowiący rekompensatę. Ten dzienny okres odpoczynku może być
wykorzystany w pojeździe, jeżeli jest on wyposażony w miejsce do spania i
znajduje się na postoju (art. 8 ust. 7 umowy AETR). Umowa AETR nie reguluje w
żadnym zakresie wynagrodzenia za pracę kierowców będących pracownikami, czy
innych świadczeń przysługujących im w związku z pracą. Nie wynika to z treści
przepisów tej umowy, funkcji przez nie spełnianych oraz celów zawarcia umowy
międzynarodowej.
W prawie unijnym obowiązuje rozporządzenie (WE) nr 561/06 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych
przepisów socjalnych odnoszących się do transportu drogowego oraz zmieniające
rozporządzenia Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również uchylające
8
rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85 (Dz.U.UE.L 2006 Nr 102, s. 1).
Rozporządzenie nr 561/06 - zgodnie z art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (Dz.U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/2) - ma zasięg ogólny, wiąże w
całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich.
Rozporządzenie unijne jest aktem nadrzędnym nad aktami prawa krajowego i
uchyla niezgodne z nim przepisy prawa krajowego. W sprawach regulowanych
rozporządzeniem państwo członkowskie nie może mieć własnych regulacji, nawet
gdyby ograniczały się do powtórzenia treści zawartych w rozporządzeniu.
Zgodnie z art. 1 rozporządzenia nr 561/06, ustanawia ono przepisy
dotyczące czasu prowadzenia pojazdu, przerw i okresów odpoczynku kierowców
wykonujących przewóz drogowy rzeczy i osób w celu ujednolicenia warunków
konkurencji pomiędzy poszczególnymi rodzajami transportu lądowego, zwłaszcza w
odniesieniu do sektora transportu drogowego oraz w celu poprawy warunków pracy
i bezpieczeństwa drogowego. Ma na celu także przyczynienie się do polepszenia
metod monitorowania i egzekwowania przepisów przez państwa członkowskie oraz
poprawy warunków pracy w transporcie drogowym. Rozporządzenie ma
zastosowanie do wszystkich kierowców transportu drogowego, a nie tylko do
kierowców będących pracownikami, przy czym należy podkreślić, że środki nim
przewidziane w zakresie warunków pracy nie powinny naruszać prawa
pracodawców i pracowników do przyjęcia, w układach zbiorowych lub w inny
sposób, przepisów korzystniejszych dla pracowników (pkt 5 preambuły).
W art. 4 rozporządzenia nr 561/06 przyjęto definicje podstawowych pojęć,
między innymi dziennego (regularnego i skróconego) okresu odpoczynku (lit. g)
oraz tygodniowego (regularnego i skróconego) okresu odpoczynku (lit. h). Według
art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/06, jeżeli kierowca dokona takiego wyboru,
dzienne okresy odpoczynku i skrócone tygodniowe okresy odpoczynku poza bazą
można wykorzystywać w pojeździe, o ile posiada on odpowiednie miejsce do
spania dla każdego kierowcy i pojazd znajduje się na postoju.
Przedmiotem regulacji rozporządzenia nr 561/06 w żadnym zakresie nie jest
wynagrodzenie za pracę kierowców będących pracownikami, czy inne świadczenia
przysługujące im w związku z pracą. Nie wynika to z treści przepisów
rozporządzenia i ich funkcji. Podstawą prawną wydania tego rozporządzenia jest
9
art. 91 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, upoważniający do wydawania
aktów dotyczących wspólnej polityki transportowej (art. 90 Traktatu), w
szczególności ustanawiających środki pozwalające polepszyć bezpieczeństwo
transportu. Przede wszystkim zaś - zgodnie z art. 153 ust. 5 Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej - wyłączona jest możliwość regulowania w drodze
aktów unijnego prawa pochodnego wynagrodzeń za pracę rozumianych, jako
wszelkiego rodzaju należności przysługujących pracownikowi od pracodawcy z
tytułu zatrudnienia.
Powyższe oznacza, że art. 8 ust. 7 umowy AETR oraz art. 8 ust. 8
rozporządzenia nr 561/06 dotyczą możliwości wykorzystania przez kierowcę
dziennego (także tygodniowego) skróconego, (ale już nie tygodniowego
regularnego) odpoczynku w pojeździe (w kabinie samochodu), jeżeli dokona on
takiego wyboru, pod warunkiem, że pojazd posiada odpowiednie miejsce do spania
dla każdego kierowcy i znajduje się na postoju. Przepisy te nie dotyczą natomiast
uprawnień w zakresie przysługiwania kierowcy od pracodawcy należności na
pokrycie kosztów wyjazdów poza bazę w celu wykonywania pracy (podróży
służbowych); nie mogą więc służyć ocenie przesłanek takich uprawnień, w
szczególności przesłanek przysługiwania ryczałtu za nocleg.
W ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców z jednej
strony stwierdzono, że jej przepisy nie naruszają postanowień zawartych w
rozporządzeniu nr 561/06 i umowie AETR (art. 3), z drugiej jednak strony powielono
szereg regulacji tych aktów prawnych. Ustawę stosuje się do kierowców będących
pracownikami w rozumieniu przepisów Kodeksu pracy, a rozporządzenie nr 561/06
do kierowców niezależnie od tego, czy są pracownikami, czy też kierują pojazdami
na podstawie umów cywilnoprawnych, np. umowy zlecenia. Kierowcy pozostający
w stosunku pracy równolegle z ustawowymi przepisami z zakresu czasu pracy
objęci są także normami obowiązkowych przerw i odpoczynku przewidzianymi w
rozporządzeniu nr 561/06, określającymi czas prowadzenia pojazdu.
W art. 14 ust. 1 tej ustawy o czasie pracy kierowców przyjęto, że w każdej
dobie kierowcy przysługuje prawo, do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego
odpoczynku. Dobowy odpoczynek (z wyłączeniem odpoczynku kierowców, o
których mowa w rozdziale 4a, czyli wykonujących przewozy regularne, których
10
trasa nie przekracza 50 km) może być wykorzystany w pojeździe, jeżeli pojazd
znajduje się na postoju i jest wyposażony w miejsce do spania. Regulacja ta
powiela art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/06 (choć pomija, że może tak być
według wyboru kierowcy a miejsce do spania musi być odpowiednie dla każdego
kierowcy). W tym zakresie przepis rozporządzenia wiąże i jest stosowany
bezpośrednio. Natomiast art. 14 ust. 1 ustawy o czasie pracy kierowców jest o tyle
korzystniejszy dla kierowców-pracowników, że zezwala tylko na dobowy (dzienny)
odpoczynek w pojeździe, a tym samym nie zezwala na wykorzystanie w ten sposób
wypoczynku tygodniowego. W każdym razie, art. 14 ust. 1 ustawy o czasie pracy
kierowców nie dotyczy w żadnym zakresie świadczeń przysługujących kierowcom-
pracownikom z tytułu podróży służbowych i nie może służyć w sposób bezpośredni
wykładni przepisów ustanawiających przesłanki tych świadczeń.
Według wykładni systemowej wynika to z uwzględnienia, że w ustawie o
czasie pracy uregulowano czas pracy kierowców, w tym w szczególności zasady
korzystania z odpoczynku w pracy, nie uregulowano natomiast zasad
przysługiwania należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem
podróży służbowej, odsyłając wyraźnie i wprost (art. 21a) w tym zakresie do art. 775
§ 3-5 k.p. Należy zauważyć, że art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców jest
wyrazem szczególnego podkreślenia tej kwestii, skoro bez tego przepisu do
kierowcy-pracownika regulacje art. 775
§ 3-5 k.p. i tak miałyby zastosowanie z mocy
art. 4 (w związku z art. 2 pkt 7) ustawy o czasie pracy kierowców. Podkreślenia
wymaga też, że odesłanie do przepisów Kodeksu pracy nie zawiera żadnych
ograniczeń czy modyfikacji ich stosowania względem kierowców, w szczególności
odbywających wielokrotne podróże służbowe za granicę.
Ustawa o czasie pracy kierowców formalnie odsyła do stosowania art. 775
§
3-5 k.p. Nie odsyła więc do art. 775
§ 1 k.p. (gdyż zawiera własną definicję podróży
służbowej) oraz nie odsyła do art. 775
§ 2 k.p., w którym określono (w
szczególności) przedmiot regulacji przepisów wykonawczych (zgodnie z art. 92
ust. 1 Konstytucji RP - zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne
dotyczące treści aktu). Z art. 775
§ 2 k.p. wynika, że rozporządzenie wykonawcze
powinno regulować następujące świadczenia: 1) diety (ich wysokość, z
uwzględnieniem czasu trwania podróży, a w przypadku podróży poza granicami
11
kraju - walutę, w jakiej będzie ustalana dieta i limit na nocleg w poszczególnych
państwach) oraz 2) zwrot (warunki zwrotu) kosztów przejazdów, 3) zwrot kosztów
noclegów i 4) zwrot innych wydatków.
Zgodnie z art. 775
§ 3 k.p., warunki wypłacania należności z tytułu podróży
służbowej określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie
wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem
zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania.
Według art. 775
§ 4 k.p., postanowienia układu zbiorowego pracy, regulaminu
wynagradzania lub umowy o pracę nie mogą ustalać diety za dobę podróży
służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju w wysokości niższej niż
dieta z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju określona dla pracownika, o
którym mowa w § 2. Można zauważyć, że przepis ten ustala minimalny standard
świadczenia, ale odnosi się tylko do diety, a nie do zwrotu kosztów przejazdów,
noclegów i innych wydatków. Jednakże - zgodnie z art. 775
§ 5 k.p. - w przypadku,
gdy układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie
zawiera postanowień, o których mowa, w § 3 (czyli nie zawiera uregulowań
dotyczących warunków wypłacania wszystkich należności z tytułu podróży
służbowej), pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży
służbowej odpowiednio według przepisów, o których mowa w § 2. Oznacza to, że
przepisy wykonawcze ustalają minimalny standard wszystkich świadczeń z tytułu
podróży służbowych (diet oraz zwrotu kosztów przejazdów, noclegów i innych
wydatków), które w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania albo w
umowie o pracę mogą być uregulowane korzystniej dla pracownika (art. 9 § 2 i
art. 18 § 2 k.p.). W razie braku takich regulacji lub uregulowania mniej korzystnego
dla pracownika, zastosowanie będą miały przepisy wykonawcze. Odesłanie w
art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców do art. 775
§ 3-5 k.p. oznacza więc
pośrednio także odesłanie do art. 775
§ 2 k.p., a w konsekwencji uznanie, że
kierowcy-pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu według zasad
ustalonych w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 775
§ 2 k.p.,
chyba że korzystniejsze dla niego zasady zostały ustalone według art. 775
§ 3 k.p.
(w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o
12
pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest
obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania).
Zauważyć przy tym należy, że zastrzeżenie zawarte w art. 775
§ 3 k.p. w
istocie nawiązuje do art. 18 § 2 k.p., z którego wynika, że postanowienia umów o
pracę mogą być dla pracownika zawsze korzystniejsze niż przepisy prawa pracy w
rozumieniu art. 9 § 1 k.p. (aktów powszechnie obowiązujących, układów
zbiorowych pracy, regulaminów wynagradzania), postanowienia układów
zbiorowych pracy i regulaminów wynagradzania korzystniejsze niż przepisy
Kodeksu pracy, innych ustaw i aktów wykonawczych (art. 9 § 2 k.p.), a
postanowienia regulaminów wynagradzania korzystniejsze niż postanowienia
układów zbiorowych (art. 9 § 3 k.p.).
Rozporządzenie z 2002 r. obowiązywało w okresie objętym roszczeniami w
rozpoznawanej sprawie. Aktualnie (od 1 marca 2013 r.) obowiązuje rozporządzenie
Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz.U. z 2013 r., poz. 167;
dalej rozporządzenie z 2013 r.). W rozporządzeniu z 2002 r. nie zamieszczono
przepisu pozwalającego na szczególny sposób ustalania należności
przysługujących pracownikom (w tym kierowcom) odbywającym wielokrotne
podróże służbowe za granicę. Tego rodzaju regulacje znajdowały się w poprzednio
obowiązujących aktach wykonawczych, w szczególności w § 14 zarządzenia
Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie zasad ustalania
oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju (M. P. Nr 34, poz. 346 ze zm.) i w § 14
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 3 lipca 1998 r. w sprawie
zasad ustalania oraz wysokości należności przysługujących pracownikom z tytułu
podróży służbowej poza granicami kraju (Dz.U. Nr 89, poz. 568 ze zm.). Pozwalały
one pracodawcy (zarządzenie z 1996 r.) lub pracodawcy za zgodą pracownika
(rozporządzenie z 1998 r.) na ustalenie ryczałtu w walucie obcej na pokrycie
kosztów wyżywienia i innych drobnych wydatków, noclegów oraz dojazdów i
przejazdów środkami komunikacji miejscowej (obejmującego ogólną kwotę
należności z tytułu podróży). W rozporządzeniu z 2002 r. wysokość należności
13
przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowych za granicę (w tym
kierowcom odbywającym wielokrotne podróże) została tym samym określona przez
prawodawcę, w szczególności, co do wysokości ryczałtu z tytułu zwrotu kosztów
noclegu.
Według § 1 i 2 rozporządzenia z 2002 r., określa ono - bez żadnych
wyłączeń - wysokość oraz warunki ustalania należności przysługujących
pracownikowi z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, do których należą: 1)
diety oraz 2) zwrot kosztów: a) przejazdów i dojazdów, b) noclegów i c) innych
wydatków, określonych przez pracodawcę odpowiednio do uzasadnionych potrzeb.
Warto przy tym zwrócić uwagę na treść § 5 ust. 1 tego rozporządzenia,
zgodnie z którym pracownikowi, który otrzymuje za granicą bezpłatne całodzienne
wyżywienie lub gdy wyżywienie opłacone jest w cenie karty okrętowej (promowej),
przysługuje 25% diety. Odpowiednik tego przepisu zawarty w rozporządzeniu z
2013 r. (§ 14 ust. 3) stanowi o odpowiednim zmniejszeniu diety w przypadku
korzystania przez pracownika z usługi hotelarskiej, w ramach której zapewniono
wyżywienie. Zwrot kosztów noclegu reguluje § 9 rozporządzenia z 2002 r., według
którego za nocleg przysługuje pracownikowi zwrot kosztów w wysokości
stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach ustalonego na ten cel limitu
określonego w załączniku do rozporządzenia (ust. 1), natomiast w razie
nieprzedłożenia rachunku za nocleg, pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości
25% limitu (ust. 2). Od razu należy zwrócić uwagę na wysokość limitów, które
przykładowo zostały ustalone w odniesieniu do kraju docelowego: Belgii na 160
EUR, Francji na 120 EUR, Niemiec na 103 EUR, Rosji na 130 EUR, czy Ukrainy na
100 EUR. Należy też zauważyć, że w rozporządzeniu z 2013 r. w przepisie
stanowiącym odpowiednik § 9 ust. 1 i 2 rozporządzenia z 2002 r. (w § 16 ust. 1 i 2)
jest mowa o zwrocie - w granicach limitu - kosztów noclegu w wysokości
stwierdzonej rachunkiem (bez dookreślenia, o jaki rachunek chodzi). Jednakże z
§ 8 ust. 1 rozporządzenia z 2013 r. (dotyczącego podróży krajowej) wynika, że
chodzi o rachunek za nocleg w obiekcie świadczącym usługi hotelarskie, za który
pracownikowi przysługuje zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem,
jednak nie wyższej za jedną dobę hotelową niż dwudziestokrotność stawki diety.
14
Wreszcie podstawowy dla rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego § 9 ust. 4
rozporządzenia z 2002 r. (tak samo jego odpowiednik § 16 ust. 4 rozporządzenia z
2013 r.) stanowi, że zwrot kosztów noclegu - zarówno w wysokości stwierdzonej
rachunkiem hotelowym, w granicach ustalonego na ten cel limitu (ust. 1), jak i w
kwocie ryczałtu w wysokości 25% limitu przy braku rachunku - nie przysługuje
pracownikowi, gdy pracodawca (lub strona zagraniczna) zapewnia pracownikowi
"bezpłatny nocleg".
Łączna analiza przedstawionych powyżej przepisów - w ocenie
powiększonego składu Sądu Najwyższego zawarta w uchwale z dnia 12 czerwca
2014 r. - pozwala na sformułowanie następujących wniosków szczegółowych:
- pojęcia "odpowiednie miejsce do spania" i "bezpłatny nocleg" nie mogą być
utożsamiane (zamiennie traktowane), a wręcz odwrotnie - użycie różnych
sformułowań w przepisach prawa oznacza, że są to różne pojęcia;
- zasadniczo prawodawca odnosi pojęcie "noclegu" do usługi hotelarskiej
(motelowej; pośrednio także do noclegu opłaconego w cenie karty okrętowej lub
promowej), o czym świadczy nie tylko zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej
rachunkiem hotelowym (za usługi hotelarskie), ale także wysokość ustalonych
limitów;
- usługa hotelarska obejmuje szerszy zakres świadczeń niż tylko
udostępnienie "miejsca do spania", w szczególności możliwość skorzystania z
toalety, prysznica, przygotowania gorących napojów itp., a także (ewentualnie)
zapewnienie wyżywienia, co powoduje obniżenie diety;
- brak przedstawienia rachunku za usługi hotelarskie oznacza, że pracownik
nie korzystał z hotelu (wzgląd na racjonalnego prawodawcę, który to przewidział);
wówczas zwrot kosztów noclegu zostaje ograniczony do 25% limitu stanowiącego
ryczałt za koszty realnie ponoszone w czasie podróży, bez korzystania z usług
hotelowych;
- istota "ryczałtu" jako świadczenia kompensacyjnego (w tym wypadku
przeznaczonego na pokrycie kosztów noclegu) polega na tym, że świadczenie
wypłacane w takiej formie z założenia jest oderwane od rzeczywistego poniesienia
kosztów i nie pokrywa w całości wszystkich wydatków z określonego tytułu (bo nie
są one udokumentowane); w zależności od okoliczności konkretnego przypadku
15
kwota ryczałtu - która jako uśredniona i ujednolicona ustalona jest przez
prawodawcę - pokryje więc pracownikowi koszty noclegowe w wymiarze mniejszym
albo większym niż faktycznie przez niego poniesione.
Prowadzi to do ogólnego wniosku, że zapewnienie przez pracodawcę
pracownikowi (kierowcy wykonującemu przewozy w międzynarodowym transporcie
drogowym) odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodu ciężarowego,
czyli wyposażenie samochodu w odpowiednie urządzenia (leżankę, klimatyzację,
ogrzewanie itp.) pozwala na wykorzystanie przez kierowcę w samochodzie
dobowego (dziennego) odpoczynku, przy spełnieniu warunków określonych w art. 8
ust. 8 rozporządzenia nr 561/06; natomiast nie oznacza zapewnienia mu przez
pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia z 2002 r.
Taki stan rzeczy uprawnia pracownika do otrzymania od pracodawcy zwrotu
kosztów noclegu, co najmniej na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1
lub 2 tego rozporządzenia.
Aktualny pozostaje też pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
1 kwietnia 2011 r. (II PK 234/10, OSNP 2012 nr 9-10, poz. 119), zgodnie z którym
zwiększone koszty utrzymania kierowcy w czasie wykonywania zadań poza
miejscem zamieszkania powinny być rekompensowane, choćby przez analogiczne
stosowanie rozporządzeń o podróżach służbowych. Stanowisko to zostało
wyrażone w stanie faktycznym, w którym prawo do ryczałtu za nocleg nie zostało
przez pracodawcę uregulowane w regulaminie wynagradzania albo w układzie
zbiorowym pracy (nie wynikało też z wiążącej strony umowy o pracę). Pogląd ten
miałby też zastosowanie w sytuacji, gdy w regulaminie wynagrodzenia
obowiązującym u pracodawcy wyraźnie zastrzeżono, że pracownikom nie
przysługuje ryczałt za noclegi. Stosowanie § 9 ust. 1-4 rozporządzenia z dnia 19
grudnia 2002 r. związane jest z poddaniem kwestii dotyczącej zapłaty za noclegi
zasadzie wyrażonej w art. 9 § 2 k.p.
Dotychczasowe rozważania są wystarczająca podstawą do uwzględnienia
wniosku powoda o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, dlatego na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 39821
w
związku z art. 108 § 2 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
16