Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 147/14
POSTANOWIENIE
Dnia 16 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku M. T. i W. T.
przy uczestnictwie Uniwersytetu […], Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta K. i
Stowarzyszenia Ligi Obrony Kraju z siedzibą w W.
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 16 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 5 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację od
postanowienia Sądu Rejonowego w K., którym została ustanowiona na rzecz
każdoczesnego właściciela nieruchomości oznaczonej nr 85/63 położonej w K., dla
której ten Sąd prowadzi księgę wieczystą […], służebność drogi koniecznej
polegającej na prawie przechodu i przejazdu szlakiem o szerokości 3 m biegnącym
przez działkę nr 85/47, dla której urządzona jest księga wieczysta nr […].
Sąd pierwszej instancji ustalił, że decyzją Prezydenta Miasta K. z dnia 24
września 2002 r. został zatwierdzony podział nieruchomości nr 85/48 o powierzchni
0,4956 ha, w którego następstwie powstała działka nr 85/63 o powierzchni 0,0735
ha objęta księgą wieczysta nr […] oraz działka nr 85/64 o powierzchni 0,4221 ha
objęta księgą wieczystą […] z zastrzeżeniem, że przy zbywaniu działek
wydzielonych w wyniku podziału zostanie ustanowiona służebność gruntowa. Na
mocy decyzji Wojewody M. z dnia 10 lutego 2004 r., utrzymującej w mocy decyzję
Prezydenta Miasta K. z dnia 28 listopada 2003 r. o zwrocie działki nr 85/63, jej
własność nabyli M. T. oraz W. T. Właścicielem działki numer 85/64 jest Skarb
Państwa, a w księdze wieczystej uwidocznione jest nieodpłatne
prawo użytkowania tej działki do dnia 31 grudnia 2017 r. na rzecz Stowarzyszenia
„Liga Obrony Kraju” z siedzibą w W.
Działka nr 85/63 graniczy od strony północnej z działką nr 85/47 stanowiącą
własność Uniwersytetu […], od strony zachodniej z działką nr 85/44, zaś od strony
południowej i wschodniej z działką nr 85/64, na której znajduje się ośrodek
szkolenia kierowców (budynek administracyjny oraz plac manewrowy
dla samochodów ciężarowych, osobowych i motocykli). Nieruchomość stanowiąca
własność wnioskodawców nie posiada dostępu do drogi publicznej, jest
bezumownie użytkowana przez Ligę Obrony Kraju i znajduje się na niej część placu
manewrowego oraz fragment budynków zbudowanych przez to Stowarzyszenie.
Dla działek nr 85/63 i 85/64 nie został uchwalony miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego.
3
Sąd drugiej instancji podzielił stanowisko Sądu Rejonowego, który stwierdził,
że ustanowienie drogi koniecznej na działce nr 85/47 stanowiącej własność
Uniwersytetu jest najmniej uciążliwe dla właściciela działki obciążonej, bo droga w
znacznej części pokrywa się z istniejącym szlakiem drożnym a w pozostałej części
przebiega po terenie nieużytkowanym, zaś obciążenie działki nr 85/64 prowadziłoby
do konieczności likwidacji działalności gospodarczej użytkownika tej działki i szlak
drożny, biegnąc przez jej środek, zaburzyłby jej integralność. Ponadto wobec
ustanowienia użytkowania na tej działce do 2017 r. służebność nie mogłaby być w
tym okresie wykonywana, bo kolidowałaby z wcześniej ustanowionym prawem.
Wskazując, że wnioskodawcy w apelacji kwestionowali w istocie jedynie odmowę
zawieszenia postępowania do czasu zakończenia sprawy z ich powództwa
przeciwko Lidze Obrony Kraju o wydanie działki nr 86/63 stwierdził, że wynik
niniejszej sprawy nie zależy od rozstrzygnięcia w tej sprawie, bo wykonanie
orzeczenia nie ma związku z żądaniem jej wydania. Wnioskodawcy nie
kwestionowali żadnego z ustaleń faktycznych, zaś wybór szlaku został
poprzedzony wszechstronną analizą.
W skardze kasacyjnej wnioskodawcy wnieśli o uchylenie zaskarżonego
postanowienia oraz poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego
i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. W ramach
podstawy naruszenia prawa materialnego zarzucili niewłaściwe zastosowanie: - art.
145 § 2 zd. 1 i § 3 w zw. z art. 140 k.c. i art. 6 ust. 1 oraz 14 ust. 8 ustawy z dnia
27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 2003 r.
Nr 80, poz. 717 ze zm.; dalej u.p.z.p.); - art. 145 § 1 k.c. w zw. z art. 6 ust. 1 i 14
u.p.z.p. - w stosunku do obu zarzutów w związku z Uchwałą Rady Miasta K. z dnia
28 sierpnia 2013 r. (załącznik graficzny, § 5 ust. 1 pkt 5 i 18, § 5 ust. 2, § 5 ust. 3
pkt 2 i 3, § 25, § 45 i 66); - art. 145 § 1 k.c. w zw. z art. 6 ust. 1 i 14 u.p.z.p. oraz z
Uchwałą Rady Miasta K. z dnia 28 sierpnia 2013 r. (załącznik graficzny, § 5 ust. 1
pkt 5 i 18, § 5 ust. 2, § 5 ust. 3 pkt 2 i 3, § 25, § 45 i 66); - art. 145 § 2 zd. 2 k.c.
oraz 145 § 2 zd. 2 k.c. w zw. z art. 93 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o
gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 1997 r. Nr 115, poz. 741; dalej u.g.n.), a
nadto błędną wykładnię art. 145 § 1 k.c. Naruszenie przepisów postępowania
wnioskodawcy wywiedli z naruszenia art. 316 § 1 w zw. z 391 § 1 i 13 § 2 k.p.c.
4
oraz tych przepisów w związku z powołanymi wyżej załącznikiem graficznym i
postanowieniami Uchwały z dnia 28 sierpnia 2013 r. i wszystkich wymienionych
przepisów w zw. z art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 i 391 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. oraz zarzuty naruszenia art. 145 § 2 zd.
1 i 3 k.c. w zw. z art. 140 k.c. w zw. z art. 6 ust. 1 i 14 ust. 8 u.p.z.p. oraz art. 145
§ 1 k.c. w zw. z art. 6 ust. 1 i 14 ust. 8 u.p.z.p. powiązane ze wskazanymi
postanowieniami Uchwały Rady Miasta K. z dnia 28 sierpnia 2013 r. w sprawie
uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego są na obecnym
etapie postępowania pozbawione istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy
wobec stwierdzenia nieważności tej uchwały nieprawomocnym wyrokiem
Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w K. z dnia 10 kwietnia 2014 r., sygn. …
97/14. Obowiązek uwzględnienia postanowień miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego, jako jednego z czynników mogących
mieć wpływ na ustalenie przebiegu drogi koniecznej, istnieje jedynie w sytuacji
obowiązywania tego planu, a do czasu zakończenia postępowania
administracyjnego w przedmiocie stwierdzenia nieważności przedmiotowej uchwały,
nie ma podstaw do stwierdzenia, że wskazane przez wnioskodawców
postanowienia zmieniają przeznaczenie nieruchomości władnącej i nieruchomości
sąsiednich w taki sposób, że został przez nie wytyczony przebieg drogi publicznej.
Zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 i art. 391 k.p.c. jest
o tyle uzasadniony, że Sąd odwoławczy przytoczył wprawdzie ustalenia faktyczne
dokonane przez Sąd Rejonowy, ale nie wskazał, czy przyjmuje je za własne, a więc
w istocie zaniechał ustalenia we własnym zakresie podstawy faktycznej.
Ma również rację skarżący, że brak wskazania w apelacji zarzutów naruszenia
prawa materialnego nie zwalnia Sądu drugiej instancji od dokonania kontroli
prawidłowości zastosowania tego prawa.
W sprawie niniejszej było bezsporne, że została spełniona przesłanka
ustanowienia drogi koniecznej dla działki nr 85/63, nie posiada ona bowiem
żadnego dostępu do drogi publicznej (art. 145 § 1 k.c.), spór dotyczył natomiast jej
przebiegu. Zasadnicze kryterium przebiegu drogi koniecznej wyznacza art. 145 § 2
5
zd. pierwsze k.c. wskazując, że przeprowadzenie drogi ma nastąpić
z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej
oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić.
W wypadku natomiast, gdy potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem
sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej, a między zainteresowanymi nie
dojdzie do porozumienia, sąd zarządzi, o ile to jest możliwe, przeprowadzenie drogi
przez grunty, które były przedmiotem czynności prawnej (art. 145 § 2 zd. drugie
k.c.). W każdym z powyższych przypadków przeprowadzenie drogi powinno
uwzględniać interes społeczny (art. 145 § 3 k.c.). Zarówno w doktrynie,
jak i orzecznictwie nie ma sporu, że art. 145 § 2 zd. 2 k.c. stanowi odstępstwo od
zasady wyrażonej w zdaniu pierwszym tego przepisu i pozwala
na przeprowadzenie drogi koniecznej przez grunty, dla których stanowi ona
większe obciążenie niż dla gruntów sąsiednich, ale które były przedmiotem
dokonanej czynności podziału i przeniesienia własności części dzielonej
nieruchomości w drodze czynności prawnej.
Z niekwestionowanych ustaleń faktycznych przytoczonych przez Sąd drugiej
instancji wynika, że działka nr 85/63 powstała w wyniku podziału nieruchomości
stanowiącej własność Skarbu Państwa na podstawie decyzji administracyjnej,
w której zastrzeżono, że przy zbywaniu działek wydzielonych zostanie ustanowiona
dla niej służebność drogowa, jak również, że późniejszą decyzją Wojewody M.
orzeczono o jej zwrocie na rzecz wnioskodawców, natomiast zainteresowane
strony nie zawarły umowy w przedmiocie ustanowienia służebności drogowej.
Powstaje więc pytanie, czy w razie podziału nieruchomości i nabycia własności
wydzielonej działki na podstawie decyzji administracyjnej, sąd w postępowaniu o
ustanowienie służebności drogi koniecznej ma obowiązek zastosowania kryterium
określonego w art. 145 § 2 zd. 2 k.c., czy też w takim stanie faktycznym jego
stosowanie jest wyłączone.
Podział nieruchomości jest pojęciem normatywnym uregulowanym w ustawie
o gospodarce nieruchomościami. Nie jest on dopuszczalny, jeżeli projektowane do
wydzielenia działki gruntu nie mają dostępu do drogi publicznej (art. 93 ust. 3),
a jeżeli zapewnienie takiego dostępu ma polegać na ustanowieniu służebności,
podziału dokonuje się pod warunkiem, że przy zbywaniu działek wydzielonych
6
w wyniku podziału zostaną one ustanowione (art. 99 u.g.n.). W samej decyzji
o podziale zamieszcza się jedynie zastrzeżenie konieczności zapewnienia dostępu
do drogi publicznej bez wskazania na konkretne rozwiązania projektowe - na tym
etapie postępowania organ jest bowiem obowiązany określić jedynie faktyczną
możliwość zapewnienia dostępu. Opis przebiegu drogi koniecznej w formie
graficznej, dołączony do wstępnego projektu podziału, nie jest wiążący przy
zbywaniu działek i właściciel w chwili zbywania może postanowić o innym
przebiegu drogi, niż opisany w projekcie. Zbycie wydzielonej działki bez spełnienia
warunku ustanowienia drogi koniecznego powoduje nieważność czynności prawnej
przenoszącej jej własność, natomiast nie powoduje nieważności podziału.
Artykuł 145 § 2 zd. 2 k.c. odnosi się do ważnych czynności prawnych,
których skutkiem jest przeniesienie prawa własności części nieruchomości
podlegającej podziałowi. Są to wszystkie czynności cywilnoprawne - zarówno
sprzedaż, jak i np. czynności pod tytułem darmym, zamiana, rozporządzenie
prawem własności w wykonaniu obowiązku z art. 231 § 1 k.c. Ponieważ przepis ten
wprowadza wyjątek od zasady, więc wykładnia pojęcia „czynności prawnej”
powinna być dokonywana w sposób ścisły. Nie może być ono zatem rozszerzone
na orzeczenia sądowe, których skutkiem jest podział nieruchomości albo na
decyzję administracyjną, której skutkiem jest nabycie prawa własności części
dzielonej nieruchomości. W decyzji administracyjnej o zwrocie nieruchomości
z uwagi na fakt, że stała się ona zbędna na cel określony w decyzji
o wywłaszczeniu, nie ma prawnych możliwości ustanowienia drogi koniecznej
i strony powinny, respektując zastrzeżenie zawarte w decyzji o podziale co do
obowiązku ustanowienia drogi koniecznej, dokonać tego w formie czynności
prawnej. W przeciwieństwie do nabycia własności w drodze czynności prawnej
niewykonanie tego obowiązku nie powoduje natomiast nieważności decyzji
o zwrocie nieruchomości. W braku porozumienia stron ustanowienie drogi
koniecznej może nastąpić w postępowaniu sądowym na podstawie art. 145 k.c.
Zarówno w wypadku przeniesienia prawa własności w drodze czynności prawnej,
jak i w drodze decyzji administracyjnej zachodzi tożsamość zdarzeń prawnych
w postaci podziału nieruchomości i przeniesienia prawa własności wydzielonej
działki niemającej dostępu do drogi publicznej, prowadzących do konieczności
7
ustanowienia drogi koniecznej, a różnica polega jedynie na tym, że źródłem
nabycia tego prawa nie jest czynność prawna a decyzja administracyjna. Uznać
więc trzeba, że istnieje luka w prawie, którą należy uzupełnić przez zastosowanie
w drodze analogii artykułu 145 § 2 zd. 2 k.c. Za takim stanowiskiem przemawia
również ratio legis tego przepisu respektujące zasadę sprawiedliwości i mające na
celu obciążenie skutkami podziału powodującego dla jednej z wydzielonych
nieruchomości utratę dostępu do drogi publicznej, nieruchomości z tego podziału
powstałych oraz ochronę nieruchomości sąsiednich poprzez ograniczenie
możliwości ich obciążania, skoro ich właściciele nie mieli wpływu na sposób
podziału.
W konsekwencji uznać należy, że w razie nabycia na podstawie decyzji
administracyjnej prawa własności nieruchomości powstałej w wyniku podziału,
w postępowaniu o ustanowienie drogi koniecznej ma zastosowanie per analogiam
art. 145 § 2 zd. 2 k.c. Sąd jest więc zobowiązany do rozważenia w pierwszej
kolejności, czy możliwe jest przeprowadzenie drogi koniecznej przez nieruchomość
dzieloną. Zasadą jest przeprowadzenie drogi przez tę nieruchomość, nawet
wówczas, gdy powodować to będzie dla niej większy uszczerbek, niż dla
nieruchomości sąsiedniej oraz uwzględnienie potrzeb gruntu nie posiadającego
dostępu do drogi publicznej. Nakaz ten nie jest bezwzględny, bo inny przebieg
drogi może być wyznaczony w razie braku możliwości wytyczenia drogi przez
grunty dzielone – bądź fizycznie, bądź wskutek absolutnej nieracjonalności takiego
przebiegu, gdy uszczerbek nieruchomości dzielonej będzie nieproporcjonalnie
większy niż dla nieruchomości sąsiedniej. Sąd rozważając właściwy przebieg drogi
powinien również rozważyć i uwzględnić interes społeczno - gospodarczy.
Ponieważ Sąd drugiej instancji pominął rozważenie przeprowadzenia drogi
koniecznej według omawianego kryterium, nie można odeprzeć zarzutu naruszenia
art. 145 § 2 zd. 2 k.c. w zw. z art. 93 i 99 u.g.n., zwłaszcza że nie zostały
rozważone wszystkie możliwe wersje, w tym drogi za istniejącymi budynkami.
Wskazać nadto należy, że błędnie uszczerbek nieruchomości obciążonej został
powiązany z uciążliwością, jaką przeprowadzenie drogi koniecznej miałoby
powodować dla użytkownika gruntu z uwagi na konieczność likwidacji prowadzonej
tam działalności gospodarczej, a nie z obciążeniem nieruchomości.
8
Odnosząc się do kwestii kolizji ograniczonych praw rzeczowych wskazać
trzeba, że prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla
prawa powstałego wcześniej (art. 249 k.c.), zatem ustanowienie prawa użytkowania
i służebności na tej samej nieruchomości może prowadzić do kolizji ich
wykonywania. O prawie pierwszeństwa ograniczonego prawa rzeczowego
ujawnionego w księdze wieczystej przed prawem nieujawnionym przesądza także
art. 11 u.k.w.h. Rozważenie przebiegu służebności drogi koniecznej na
nieruchomości, na której ustanowione jest prawo użytkowania (a nie użytkowania
wieczystego, jak twierdzi w odpowiedzi na skargę kasacyjną Skarb Państwa)
wymaga jednak analizy stanowiska wnioskodawców w kontekście długości okresu,
na jaki zostało to prawo ustanowione. Rozróżnienia wymaga bowiem ustanowienie
służebności i jej wykonywanie, które pozostaje w sferze uprawnień właścicieli
nieruchomości władnącej. Nie też można pomijać, że Skarb Państwa ustanowił
użytkowanie na całej nieruchomości już w toku postępowania o zwrot jej części
bez zapewnienia ochrony praw osób ubiegających się o zwrot, a po wydaniu
decyzji o zwrocie nieruchomości nie podjął żadnych czynności zmierzających do
zapewnienia dostępu do drogi publicznej (art. 245 § 2, 253 § 2 k.c., 258 § 1 k.c.).
Zasadny jest także zarzut naruszenia art. 145 § 1 k.c. w aspekcie
utożsamienia wynagrodzenia należnego właścicielowi gruntu obciążonego
ze szkodą poniesioną przez użytkownika tego gruntu i wyliczenie hipotetycznego
wynagrodzenia dla właściciela działki nr 85/64 z uwzględnieniem szkody, którą
poniósłby użytkownik w postaci utraty zysku z chwilowego prowadzenia działalności,
czy wynagrodzenia z tytułu zakupu nieruchomości o analogicznych cechach,
co łącznie podwyższyło wynagrodzenie o około 240.000 zł. Wynagrodzenie
za ustanowienie drogi koniecznej nie jest odszkodowaniem, lecz jest świadczeniem
ekwiwalentnym, pełniącym funkcję ceny i należy się za samo ustanowienie
służebności. W razie powstania szkody fakt ten musi być uwzględniony przy
określenie rodzaju i wysokości należnego wynagrodzenia, ale ciężar dowodu,
zgodnie z art. 6 k.c., spoczywa na właścicielu nieruchomości obciążonej, który
powołuje się na powstanie uszczerbku majątkowego (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 8 maja 2000 r., V CKN 43/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 206,
Wokanda 2000, nr 10, poz. 9, Biul. SN z 2000 r., nr 7, poz. 11). Wykazanie rodzaju
9
i wysokości uszczerbku majątkowego spoczywało więc na właścicielu działki
nr 85/64.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.