Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 68/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. B.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok
1) w punkcie 1 (pierwszym) w części zasądzającej kwotę
ponad 404.436,30,- (czterysta cztery tysiące czterysta trzydzieści
sześć 30/100) złotych i co do kosztów procesu;
2) w punkcie 2 (drugim) w zakresie odnoszącym się do
odsetek ustawowych zasądzonych od kwoty 424.164,90,-
(czterysta dwadzieścia cztery tysiące sto sześćdziesiąt cztery
90/100) złotych;
2
3) w punkcie 4 (czwartym)
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
3
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny, ponownie rozpoznając sprawę,
zmienił wyrok Sądu Okręgowego w K. w ten sposób, że zasądzoną w punkcie
pierwszym kwotę 920.320 zł obniżył do kwoty 424.164,90 zł z tytułu zwrotu
zwaloryzowanej ceny za lokal mieszkalny, a pozostałej części powództwo i apelację
oddalił.
Sąd Najwyższy, uchylając wyrokiem z dnia 28 lutego 2013 r. III CSK 147/12
poprzedni wyrok Sądu Apelacyjnego oddalający apelację od wyroku Sądu
Okręgowego uwzględniającego powództwo o zapłatę kwoty 920.320 zł, uznał
za zasadne zarzuty naruszenia przepisów postępowania i stwierdził,
że niedostateczne ustalenia faktyczne nie pozwalają na ocenę zastosowania
prawa materialnego. Wskazał, że powód zapłacił cenę sprzedaży lokalu
w wysokości 80% jego wartości odtworzeniowej, natomiast Sądy obu instancji za
podstawę waloryzacji ceny przyjęły aktualną wartość rynkową lokalu, nie ustalając
jaka była jego wartość rynkowa w dacie zapłaty ceny i jaki jej procent stanowiła
wartość odtworzeniowa. Za częściowo nietrafny uznał zarzut naruszenia art. 3581
w zw. z 361 § 2 i 410 k.c., prawidłowo bowiem Sąd drugiej instancji zastosował
miernik waloryzacji związany ze wzrostem wartości nieruchomości.
Sądy obu instancji ustaliły, że decyzją Naczelnika Dzielnicy K. – Ś. z dnia
4 grudnia 1980 r. nieruchomość zabudowana budynkiem mieszkalnym położona
w K. przy ul. M. 5 została przejęta na własność Skarbu Państwa, a decyzją z dnia
11 grudnia 1989 r. Urząd Dzielnicowy K. Ś. postanowił sprzedać powodowi lokal nr
5, co zostało wykonane poprzez zawarcie umowy z dnia 7 lutego 1990 r. o
sprzedaży tego lokalu wraz z udziałami we współwłasności niewydzielonych części
budynku i w użytkowaniu wieczystym za kwotę 4.138.667 starych złotych
uwzględniającą 20% zniżkę. Powód uzyskał wpis do księgi wieczystej.
Prawomocną decyzją z dnia 21 września 1993 r. Kolegium Odwoławcze przy
Sejmiku Samorządowym stwierdziło nieważność decyzji z dnia 4 grudnia 1980 r. o
przejęciu nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa a prawomocnym wyrokiem z
dnia 18 listopada 1997 r., sygn. …718/96 Sąd Wojewódzki w K. uwzględnił
powództwo spadkobierczyni poprzednich właścicieli o uzgodnienie treści księgi
4
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie Skarbu Państwa
jako właściciela nieruchomości i wpisanie jej w to miejsce oraz o wykreślenie
wszystkich wpisów i zamknięcie ksiąg wieczystych dla nieruchomości lokalowych.
Dodatkowo Sąd drugiej instancji ustalił na podstawie opinii znajdującej się w aktach
sprawy dotyczącej lokalu nr 12 oraz na podstawie opinii biegłego, że wartość
rynkowa 1m2
powierzchni mieszkalnej w roku 1990 wynosiła 137.520 st. zł. Powód
łącznie uiścił kwotę 4.337.617 st. zł, w tym 4.138.667 st. zł z tytułu ceny i kwotę
198.950 zł z tytułu opłaty za wieczyste użytkowanie. Wartość rynkowa lokalu
wynosiła kwotę 10.012.831 st. zł, a więc powód zapłacił 43% tej wartości. Ponieważ
aktualna wartość rynkowa lokalu wynosi 986.430 zł, więc 43% z tej kwoty stanowi
kwotę 424.164,90 zł, która została zasądzona z odsetkami ustawowymi od dnia 15
lipca 2011 r. W ocenie Sądu Apelacyjnego, opłata z tytułu wieczystego użytkowania
jest ściśle związana z prawem jakiego został pozbawiony powód i znajdą do niej
zastosowanie zasady waloryzacji świadczenia głównego, a nadto Sąd Najwyższy
rozpoznając skargę kasacyjną pozwanego nie zanegował innych, poza wskazanymi,
ustaleń faktycznych i nie potwierdził zasadności pozostałych zarzutów. Nie jest
także trafny zarzut przedawnienia roszczenia, gdyż powód mógł go skutecznie
dochodzić dopiero po oddaleniu apelacji w sprawie o uzgodnienie treści księgi
wieczystej. Do tego czasu, zgodnie z domniemaniem z art. 3 u.k.w.h. uchodził za
właściciela lokalu i użytkownika wieczystego. Gdyby natomiast przyjąć stanowisko
przeciwne, to uwzględnieniu zarzutu stoi na przeszkodzie art. 5 k.c.
W skardze kasacyjnej pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez
Wojewodę M., zaskarżając powyższy wyrok w punkcie I, II i IV w zakresie, w którym
Sąd Apelacyjny obniżył świadczenie do kwoty 424.164 zł a nie do kwoty 404.436,30
zł i w tej części co do kwoty 19.728 zł oddalił apelację pozwanego oraz oddalił
apelację w pozostałej części co do odsetek ustawowych od zwaloryzowanej kwoty
za okres od dnia 15 stycznia 2011 r. do dnia 17 października 2013 r. w kwocie
124.785 zł, wniósł o jego uchylenie w zaskarżonej części i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnego do ponownego rozpoznania. W ramach podstawy naruszenia
prawa materialnego zarzucił niewłaściwe zastosowanie art. 3581
§ 1 i 3 w zw. z 361
§ 2 i 410 k.c. oraz art. 481 § 1 i 2 k.c. i 363 § 2 w zw. z 410 k.c. Naruszenie
5
przepisów postępowania wywiódł z naruszenia art. 321 § 1 w zw. z 386 § 1 i 391 §
1 k.p.c., art. 383 w zw. z 385 k.p.c. oraz art. 328 § 2 w zw. z 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 321 k.p.c. wyraża zasadę dyspozytywności, zgodnie z którą powód
decyduje zarówno o wszczęciu postępowania, jak i o zakresie rozstrzygnięcia
sprawy. Sąd nie może wyrokować zatem co do przedmiotu, który nie był objęty
żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. Żądanie powoda musi być dokładnie
określone w pozwie i zawierać przytoczenie okoliczności faktycznych (art. 187 § 1
k.p.c.) co oznacza, że niedopuszczalne jest rozstrzyganie przez sąd o roszczeniach
nim nieobjętych, nawet jeżeli w sposób oczywisty istnieją i znajdują oparcie we
wskazanym stanie faktycznym. Przedmiotowa zmiana powództwa polegająca na
zmianie ilościowej lub jakościowej jest dopuszczalna na etapie postępowania przed
sądem pierwszej instancji, o ile pozostaje w granicach określonych w art. 193 k.p.c.
Powód może zatem zmienić powództwo bez zgody pozwanego przez rozszerzenie
dotychczasowego żądania albo przez wystąpienie z nowym roszczeniem, mającym
samodzielny byt i nie stanowiącym dotychczas przedmiotu sporu, obok roszczenia
pierwotnego, o ile nie wpływa to na właściwość sądu (§ 1 i 3). W każdym wypadku
zmiana powództwa może nastąpić wyłącznie na skutek czynności powoda, sąd nie
może bowiem dysponować przedmiotem procesu przez określenie jego granic.
Przedmiotem roszczenia powoda było żądanie zasądzenia zwrotu zwaloryzowanej
ceny lokalu mieszkalnego. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu
Najwyższego, samo zaistnienie przesłanek z art. 3581
§ 3 k.p.c. nie powoduje
z mocy prawa zmiany wysokości świadczenia i konieczna jest inicjatywa wierzyciela,
któremu nie przysługuje roszczenie w znaczeniu materialnoprawnym a uprawnienie
o charakterze kształtującym (wyroki z dnia z dnia 23 stycznia 1998 r., II CKU
129/97, z dnia 10 września 1999 r., III CKN 333/98, z dnia 13 marca 2002 r.,
III CKN 568/99 – nie publ.). Sąd Apelacyjny dokonał waloryzacji świadczenia
w kwocie 4.138.667 st. zł z tytułu uiszczonej przez powoda ceny oraz świadczenia
w kwocie 198.950 zł z tytułu uiszczonej opłaty za użytkowanie wieczyste. Umknęło
jednak uwadze Sądu drugiej instancji, że powód w pozwie i w toku postępowania
przed Sądem pierwszej instancji zgłosił wyłącznie żądanie zwrotu zwaloryzowanej
kwoty ceny nabycia lokalu, określając jej wysokość nominalną na 4.138.667 st. zł,
6
a wysokość zwaloryzowaną na kwotę 816.000 zł, a następnie na kwotę 920.320 zł.
Żądanie zasądzenia kwoty 198.950 zł z tytułu zwrotu uiszczonej opłaty
za wieczyste użytkowanie oraz zwaloryzowania tego świadczenia nie było
przedmiotem rozpoznania Sądu Okręgowego, Sądu Apelacyjnego w poprzednim
postępowaniu oraz Sądu Najwyższego i zostało zgłoszone przez powoda po raz
pierwszy w ponownym postępowaniu apelacyjnym (k. 385) z naruszeniem art. 383
k.p.c. Przepis ten wyznacza wąskie ramy dopuszczalności rozszerzenia powództwa
ograniczając je do uzasadnionego zmianą okoliczności żądania zamiast
pierwotnego przedmiotu sporu jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach
o świadczenie powtarzające się - świadczenia za dalsze okresy. Braku żądania
powoda nie uchyla, wbrew stanowisku Sądu drugiej instancji, ścisłe powiązanie
opłaty za wieczyste użytkowanie z prawem jakiego został on pozbawiony. Powód
żądał zwrotu precyzyjnie określonego, jedynie jednego ze świadczeń spełnionych
na rzecz pozwanego w wyniku umowy nabycia odrębnej własności lokalu i prawa
wieczystego użytkowania i wskazane powiązanie nie może zastąpić braku
żądania co do pozostałych. Z tej przyczyny waloryzacji podlegała jedynie kwota
4.138.667 st. zł z tytułu ceny, co czyni uzasadnionym zarzut art. 321 § 1 w zw.
z 386 § 1 i 391 § 1 k.p.c. i art. 383 w zw. z 385 k.p.c. oraz bezprzedmiotowym
zarzut naruszenia art. 3581
§ 1 i 3 w zw. z 361 § 2 i 410 k.c., który skarżący
uzasadnia wadliwym przyjęciem odnośnie do świadczenia w postaci pierwszej
opłaty za wieczyste użytkowanie wskaźnika wartości lokalu mieszkalnego jako
miernika waloryzacji.
Trafny jest również zarzut naruszenia zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw.
z 391 § 1 k.p.c. Pozwany w apelacji zaskarżył w całości wyrok Sądu Okręgowego
zasądzający na rzecz powoda kwotę 920.320 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
15 lipca 2011 r. Z treści sentencji wyroku Sądu drugiej instancji wynika, że zmienił
on ten wyrok w ten sposób, że obniżył zasądzoną kwotę do kwoty 424.164,90 zł
a w pozostałej części powództwo i apelację oddalił. O ile nie budzi wątpliwości
wysokość zasądzonej kwoty, o tyle brak rozstrzygnięcia o odsetkach ustawowych
w kontekście oddalenia powództwa w pozostałej części uprawnia do wnioskowania,
że roszczenie w części dotyczącej odsetek ustawowych zostało oddalone.
Takie wnioskowanie mogłoby pozostawać jednak w sprzeczności z uzasadnieniem
7
zaskarżonego wyroku, w którym Sąd Apelacyjny stwierdził, że ustalona w wyniku
waloryzacji kwota została zasądzona z odsetkami ustawowymi od dnia 15 lipca
2011 r. czyli daty wyrokowania Sądu pierwszej instancji. Istniejąca sprzeczność
pomiędzy treścią wydanego wyroku a uzasadnieniem uchyla spod kontroli
kasacyjnej zarzut art. 481 § 1 i 2 k.c. i 363 § 2 w zw. z 410 k.c. Na marginesie
jedynie wskazać należy, że zgodnie z utrwalonym poglądem judykatury, skutek
konstytutywny orzeczenia waloryzacyjnego przesądza, iż świadczenie pieniężne
w zwaloryzowanej wysokości należy się wierzycielowi dopiero od chwili
uprawomocnienia się orzeczenia, a więc odsetki ustawowe od kwoty
zwaloryzowanej przysługują mu od tej daty (wyroki Sądu Najwyższego z dnia
10 września 1999 r., III CKN 333/98, z dnia 13 marca 2002 r., III CKN 568/99,
z dnia 12 stycznia 2004 r., IV CK 358/02). Wyrok zasądzający zwaloryzowane
świadczenie, ma charakter kształtujący i taki też charakter ma wyrok sądu drugiej
instancji, który rozpoznaje sprawę merytorycznie – zwłaszcza w sytuacji, w której
ten sąd dokonuje dodatkowych własnych ustaleń i na nowo oblicza wysokość
zwaloryzowanego świadczenia zgodnie z dyspozycją art. 3581
§ 3 k.c.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.