Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 690/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa L.-S. Spółki z o.o. w W.
przeciwko M. I. S.A. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I (pierwszym) w części
oddalającej apelację co do kwoty 55.555,44,- (pięćdziesiąt
pięć tysięcy pięćset pięćdziesiąt pięć 44/100) zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 9 grudnia 2008 r. do dnia zapłaty
oraz orzekającej o kosztach procesu, a nadto w punkcie III
(trzecim) i w tym zakresie sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w
W. w punkcie pierwszym w ten sposób, że kwotę 104.347 zł z ustawowymi
odsetkami liczonymi od wskazanych kwot i dat obniżył do kwoty 48.791,56 zł,
oddalił powództwo o zasądzenie kwoty 55.555,44 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 9 grudnia 2008 r. do dnia zapłaty, a w pozostałej części oddalił apelację.
Sąd Okręgowy ustalił, że strony zawarły dwie umowy, na podstawie których
powódka jako podwykonawca wykonała roboty w zakresie dostarczenia, wykonania
i zamontowania kompletu stolarki okiennej – pierwszą z dnia 12 sierpnia 2008 r.
odnośnie do inwestycji w W. przy ul. B. i drugą z dnia 6 lipca 2007 r. odnośnie do
inwestycji w O. przy ul. Z. Powódka wykonała montaż przy ul. B. do dnia 30
grudnia 2008 r., lecz nie otrzymała części wynagrodzenia w kwocie 104.347 zł.
Termin wykonania robót przy ul. Z., pierwotnie określony na 15.IX.07 r., a następnie
ustalony aneksem na 12 października 2007 r., nie został dotrzymany przez
powódkę. Porozumieniem z 14 września 2007 r. strony postanowiły wstrzymać
prace montażowe 68 okien z uwagi na konieczność wykonania szlicht i uzgodniono
termin realizacji robót do dnia 12 października 2007 r. Na prośbę powódki pozwana
wyraziła zgodę na przedłużenie terminu do 10 grudnia 2007 r., przy czym powódka
została zobowiązana do wstrzymania montażu klamek i nawietrzników do czasu
zakończenia robót tynkarskich. Montaż tych elementów był możliwy dopiero
w październiku 2008 r. Wynagrodzenie za te roboty zostało uregulowane w całości.
Po wezwaniu do zapłaty reszty wynagrodzenia za prace wykonane przy ul. B.
pozwana złożyła oświadczenie o potrąceniu przysługujących jej wierzytelności z
tytułu kar umownych za opóźnienie w wykonaniu prac wyliczone odnośnie do
inwestycji na ul. Z. na 382 dni a co do ul. B. na 60 dni.
Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo w całości uznając, że opóźnienia
w montażu okien nie były zawinione przez powódkę, lecz ich przyczyną były
opóźnienia innych wykonawców, złe wykonanie otworów okiennych, wielokrotne
przesuwanie przez pozwaną terminu montażu i zakaz montażu klamek
3
i nawietrzników do czasu udzielenia na to zezwolenia, a więc jej obciążenie karami
umownymi było niezasadne.
Sąd Apelacyjny zaaprobował zarówno ustalenia faktyczne, jak i ocenę
prawną Sądu pierwszej instancji co do inwestycji przy ul. B. skutkującą uznaniem,
że opóźnienie w montażu okien nie powstało z przyczyn leżących postronnie
powódki i przysługuje jej reszta wynagrodzenia w kwocie 36.900 zł a potrącenie
dokonane z tą wierzytelnością nie jest skuteczne. Nie podzielił natomiast
stanowiska Sądu Okręgowego w przedmiocie odmowy uznania skuteczności
potrącenia kary umownej w kwocie 67.447 zł za opóźnienie w wykonaniu inwestycji
przy ul. Z. Wskazał, że oświadczenie pozwanej z dnia 16 czerwca 2009 r. ma
charakter materialny i dopuszczalne było, w świetle art. 498 k.c., potrącenie nim
wierzytelności z tytułu kar umownych dotyczących inwestycji przy ul. Z. na
ustawowych zasadach ogólnych z wynagrodzenia z umowy z dnia 12 sierpnia
2008 r. dotyczącej ul. B. i nie stały temu na przeszkodzie postanowienia umowne.
Wierzytelność powódki z tytułu wynagrodzenia za prace wykonane na ul. B., jak i
wierzytelność pozwanej z tytułu kar umownych były wymagalne w dniu 10 czerwca
2009 r. bo umowa dotycząca inwestycji przy ul. Z. została wykonana w dniu 30
października 2008 r., a więc istniał stan potrącalności.
Odnosząc się do zagadnienia istnienia wierzytelności z tytułu kar umownych
nie podzielił natomiast ustaleń faktycznych w zakresie inwestycji przy ul. Z.
Terminu zakończenia prac ustalonego aneksem z dnia 14 września 2007 r.
na 12 października 2007 r. nie mogło zmienić ani porozumienie z tej samej daty, ani
adnotacja na piśmie powódki z 10 października 2007 r. akceptująca zakończenie
prac w terminie do 10 grudnia 2007 r., bo zostały podpisane przez osoby
nieupoważnione do składania oświadczeń woli w imieniu pozwanej. Uwaga
o wstrzymaniu wykonania praz dotyczyła tylko montażu i nawietrzników, a nie
całych okien. Zakończenie prac tynkarskich nastąpiło w dniu 8 lipca 2008 r. a więc
wykonanie okien do dnia 30 października 2008 r. obciąża powódkę, bo montaż miał
trwać 51 dni, a więc powinna je skończyć do 28 sierpnia 2008 r., - stąd opóźnienie
jest co najmniej dwumiesięczne. Twierdzenia powódki o przyczynach leżących po
stronie pozwanej takich jak nieprzygotowanie frontu robót, czy brak koordynacji
4
działań nie zostały wykazane. Zasadnicze znaczenie Sąd ten przypisał
dokumentom, z których nie wynikają żadne trwałe przeszkody ze strony pozwanej
uniemożliwiające wykonanie prac, a najwyżej utrudnienia do dnia 8 lipca 2008 r.
Z uwagi na wykonanie zobowiązania przez powódkę uznał za zasadne
miarkowanie kary umownej o około 18% tj. o 11.891,56 zł. Naliczone kary umowne
w kwocie 67.447 zł stawały się wymagalne z chwilą faktycznego zakończenia
zadania tj. 30 października 2008 r. i mogły zostać przedstawione z wymagalną
wierzytelnością powódki w kwocie 55.555,44 zł z faktury …/2008 r. płatnej od dnia
9 grudnia 2008 r., a więc wobec skutecznego umorzenia wierzytelności do tej kwoty
powódce wynagrodzenie w tej części nie przysługuje.
W skardze kasacyjnej powód zaskarżył powyższy wyrok w części
zmieniającej wyrok Sądu pierwszej instancji w zakresie punktu II i III w części
oddalającej powództwo do kwoty 55.555,44 zł i orzekającej o kosztach procesu.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: - art. 483 i 484 § 1 i 2 k.c.; - art. 483 § 1
oraz art. 484 § 1 w zw. z art. 471 i 362 k.c.; - art. 483 § 1 i art. 484 § 1 w zw.
z art. 111 § 1 i 2 k.c.; - art. 498 § 1 i 2 w zw. z art. 499 k.c.; - art. 484 § 2 w zw. z art.
471 i 362 k.c.; - oraz postanowień pkt 9.3 Standardowych Warunków dla
podwykonawców. Naruszenie przepisów postępowania wywiódł z naruszenia art.
233 § 1 k.p.c., art. 233 w zw. z art. 231 k.p.c., art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c. oraz art. 233
§ 1 w zw. z art. 316 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zakaz oparcia skargi na zarzutach dotyczących ustalenia faktów
lub dowodów, określony w art. 3983
§ 3 k.p.c. oraz związanie Sądu Najwyższego
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia
(art. 39813
§ 2 in fine k.p.c.) oznacza niedopuszczalność powoływania się przez
skarżącego na wadliwość wyroku sądu drugiej instancji polegającą na niewłaściwie
przeprowadzonej ocenie dowodów lub na wadliwym ustaleniu przez sąd, w tym
również bezdowodowo, faktów stanowiących podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.
Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., nawet w powiązaniu z art. 316 k.p.c., jak i art.
231 k.p.c. motywowany błędną oceną dowodów i sprzecznością ustaleń
5
z materiałem dowodowym dokonaniem nie może być skutecznie podniesiony
w ramach drugiej podstawy kasacyjnej (wyroki Sądu Najwyższego z dnia
5 września 2008 r., I CSK 117/08, II UK 19/09 z dnia 24 września 2009 r., z dnia
25 czerwca 2008 r., II UK 327/07 nie publ.).
Norma art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c., zawierająca wymagania formalne, które
powinna spełniać apelacja, adresowana jest do stron i już z tej przyczyny nie
mogła być przedmiotem naruszenia Sądu drugiej instancji. Ponadto skarżący
twierdząc, że w apelacji po raz pierwszy został podniesiony zarzut podpisania
porozumienia przez osobę nieupoważnioną pomija, że zarzut ten został
podniesiony już w odpowiedzi na pozew, a nadto nie zarzuca naruszenia art. 381
k.p.c., co uchyla tę kwestię spod kontroli kasacyjnej. Ponadto kwestia oceny
ważności umowy należy do zakresu prawa materialnego i podlega z urzędu kontroli
sądu drugiej instancji.
Zarzuty prawa materialnego zmierzają w trzech kierunkach –
zakwestionowania zasadności naliczenia kar umownych pomimo braku winy
powoda w opóźnieniu w wykonaniu robót oraz wysokości tych kar,
zakwestionowania skuteczności oświadczenia pozwanej z dnia 10 czerwca 2009 r.
o potrąceniu wierzytelności z tytułu kar umownych oraz zastosowania miarkowania
kary w zbyt małym stopniu.
Prawidłowe jest stanowisko Sądu drugiej instancji, że zmiana umowy
dotyczącej inwestycji przy ul. Z. w zakresie terminu zakończenia robót mogła
nastąpić tylko w razie podpisania przez strony porozumienia z dnia 14 września
2009 r. i pisma z 10 października 2009 r. tylko przez osoby upoważnione do ich
reprezentowania, a do ich kręgu nie należał ani kierownik budowy, ani dyrektor ds.
spraw produkcji. Powód jednak nie kwestionuje przekroczenia terminu
zakończenia prac wyznaczonego aneksem z dnia 14 września 2007 r. na 12
października 2007 r. ale twierdzi, że opóźnienie to powstało z przyczyn leżących po
stronie pozwanej. Zarówno porozumienie z dnia 14 września 2007 r., którego
wynika, że kierownik budowy wstrzymał montaż stolarki okiennej i określił
przewidywany termin zakończenia - nie wiadomo czy montażu stolarki, czy
wykonania robót na dachu i szlicht - na 12 października 2007 r., jak i wyrażenie
6
zgody przez dyrektora ds. produkcji na wydłużenie montażu do 10 grudnia 2007 r. i
wstrzymanie montażu klamek i nawietrzników na czas wykonywania prac
tynkarskich wymaga oceny w aspekcie działań pozwanej - czy to w kontekście
spowodowania przyczyn opóźnienia, czy współdziałania z powódką, z którego nie
może następczo wyciągać dla niej negatywnych skutków. Może mieć to znaczenie
przy ustaleniu początku biegu i okresu opóźnienia z przyczyn leżących po stronie
powódki, a więc także dla istnienia i wysokości wierzytelności z tytułu kar
umownych. Sąd drugiej instancji ustalił, że powódkę obciąża bezwzględnie
opóźnienie dwumiesięczne (51 dni), ale jednocześnie stwierdził, że opóźnienie
dotyczy także całego okresu przed 8 lipca 2008 r. (382 dni) bez analizy wyżej
wymienionej korespondencji .
Sąd drugiej instancji wskazał, że z uwagi na wykonanie przez powódkę
zobowiązania uznał za uzasadnione miarkowanie kary umownej o 18%. Brak jest
natomiast motywów, które wyjaśniałyby wysokość kwoty miarkowania. Istotnym
kryterium miarkowana jest relacja kary umownej do odszkodowania należnego
wierzycielowi na zasadach ogólnych, przyczyny opóźnienia, przyczynienie się
wierzyciela, stopień winy dłużnika, relacja do należnego wynagrodzenia lub ocena
stopnia naruszenia interesu wierzyciela wskutek opóźnionego wykonania
robót (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 października 2007 r., IV CSK 181/07,
OSNC- ZD z 2008 r., nr 2, poz. 48, Biul. SN z 2008 r., nr 1, poz. 16 i orzeczenia
w nim powołane). Ocena w tym zakresie wymaga jednak w pierwszej kolejności
rozstrzygnięcia w zakresie przyczyn opóźnienia i jego czasu.
Z tych względów nie można odeprzeć zarzutu naruszenia art. 483 i 484 § 1
i 2, k.c., art. 483 § 1 oraz 484 § 1 w zw. z art. 471 i 362 k.c. oraz art. 483 oraz 484
§ 1 w związku z - wadliwie powołanym - art. 111§ 1 i 2 k.c. oraz art. 484 § 2 w zw.
z art. 471 i 362 k.c.
Nie jest natomiast trafny zarzut naruszenia art. 498 § 1 i 2 k.c. w zw. z art.
499 k.c. w zakresie, w jakim skarżąca kwestionuje skuteczność oświadczenia
pozwanej z dnia 10 czerwca 2009 r. wywodząc, że wierzytelność z tytułu kar
umownych nie była wymagalna a nadto pozwana składając drugie oświadczenie
7
dotyczące tej samej wierzytelności w dniu 21 grudnia 2009 r. faktycznie przyznała
bezskuteczność poprzedniego oświadczenia.
Złożenie przez pozwaną ponownego oświadczenia o potrąceniu tych samych
wierzytelności, o ile istniały, nie może wywrzeć takiego skutku prawnego, jak to
wywodzi skarżąca, a zwłaszcza nie stanowi faktycznego uznania bezskuteczności
oświadczenia o potrąceniu złożonego w dniu 10 czerwca 2009 r. Oświadczenie
o potrąceniu ma charakter konstytutywny i z chwilą jego dojścia do adresata
wywołuje skutek umorzenia wierzytelności ze skutkiem ex tunc ( art. 498 § 2 k.c.).
W wypadku złożenia zatem skutecznego oświadczenia o potrąceniu, skutek prawny
następuje z mocy prawa niezależnie od dalszych czynności składającego
oświadczenie, a jedynym wyjątkiem jest cofnięcie oświadczenia za zgodą drugiej
strony lub powołanie się na wady oświadczenia woli (art. 82 – 88). Ponownie
złożone oświadczenie mogłoby wywrzeć skutek potrącenia jedynie w razie
nieskuteczności pierwszego oświadczenia.
Wymagalność wierzytelności pozwanej z tytułu kar umownych skarżąca
błędnie wiąże z wezwaniem do zapłaty świadczenia. Pojęcia wymagalności nie
można zdefiniować ogólnie, bo może być ona inna dla różnych stosunków
prawnych i różnych roszczeń. Jeżeli strony nie ustaliły terminu zapłaty świadczenia,
zobowiązanie z tego tytułu ma charakter bezterminowy. Roszczenia wynikające
z takiego zobowiązania nie stają się jednak wymagalne z chwilą powstania
zobowiązania, ani z chwilą terminu spełnienia świadczenia. Nie ma sporu
w doktrynie ani w orzecznictwie, że wymagalność roszczeń wynikających
z zobowiązań bezterminowych należy określać przy uwzględnieniu art. 455 k.c., co
oznacza, że stają się one wymagalne w dniu, w którym świadczenie powinno być
spełnione, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika do wykonania zobowiązania
w najwcześniej możliwym terminie - art. 120 § 1 zd. 2 k.c. w zw. z art. 455 k.c.
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 2006 r., II CSK 90/06, OSNC z 2007 r.,
nr 6, poz. 92, Biul. SN z 2006 r., nr 11, poz. 18 i z dnia 30 czerwca 2011 r., III CSK
292/10, nie publ.).
W przypadku kar umownych, których termin zapłaty nie został przez strony
uzgodniony, zobowiązanie ma charakter bezterminowy a wymagalność jest
8
uzależniona od charakteru i właściwości zobowiązania, którego niewykonanie
w zakresie świadczenia niepieniężnego powoduje naliczenie kary. Inaczej może
być określona wymagalność kar umownych z tytułu opóźnienia w wykonaniu np.
przedmiotu umowy o roboty budowlane, a inaczej z tytułu nie usunięcia wad w jego
wykonaniu. W przypadku roszczenia o zapłatę kary umownej z tytułu opóźnienia
w wykonaniu przedmiotu umowy o roboty budowlane jego wymagalność, a więc
prawna możliwość żądania świadczenia od dłużnika powstaje z chwilą, w której
wierzyciel ma obiektywną możliwość uzyskania wiedzy o naruszeniu umowy
wskutek tego opóźnienia i wezwania dłużnika do wykonania zobowiązania.
W konsekwencji, wskazany przez skarżącą brak wezwania do zapłaty kary
umownej nie wywiera skutku w postaci niewymagalności roszczenia o jej zapłatę.
Nie jest również skuteczny argument o bezskuteczności oświadczenia z powodu
dokonania przez pozwaną faktycznego potrącenia należności z tytułu kar
umownych przed datą dojścia oświadczenia do adresata, bo ma to tylko ten skutek,
że do umorzenia wierzytelności doszło w dniu doręczenia oświadczenia.
Wskazanie w uzasadnieniu skargi na treść art. 47914
§ 3 i 4 k.p.c. uchyla się spod
kontroli kasacyjnej z uwagi na brak wywiedzenia zarzutu naruszenia tego przepisu
przez Sąd drugiej instancji, a jedynie na marginesie trzeba wskazać, że odnosi się
on do postępowania nakazowego, a nadto wymóg udowodnienia wierzytelności
przedstawionej do potrącenia dokumentami wskazanymi w art. 485 k.p.c. nie
odnosi się do sytuacji, w której do potrącenia i umorzenia wierzytelności doszło
przed doręczeniem pozwanemu nakazu zapłaty i pozwu.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.