Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 106/14
POSTANOWIENIE
Dnia 20 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogumiła Ustjanicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Marian Kocon
w sprawie z wniosku P. S. E. Spółki Akcyjnej
z siedzibą w K.
przy uczestnictwie M. Z.
o zasiedzenie służebności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 23 października 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w K. oddalił apelację
wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego w B. z dnia 9 maja 2013 r.,
którym oddalone zostało żądanie stwierdzenia, że nabył przez zasiedzenie
określoną służebność gruntową, obciążającą wyszczególnione nieruchomości,
stanowiące własność uczestniczki, przez które przebiega linia elektroenergetyczna
B.-Ł. o napięciu 220 kV.
Postawę orzeczenia stanowiły ustalenia faktyczne:
Nieruchomość objętą wskazaną księgą wieczystą, położoną w B.
uczestniczka nabyła w drodze darowizny zdziałanej przez jej rodziców w dniu 25
czerwca 2002 r.
W 1961 r. nieruchomość ta stanowiła własność Skarbu Państwa
i była przeznaczona do budowy linii elektroenergetycznej o napięciu 220 kV, relacji
B. – Ł., która w tym czasie była zakładana. Fragment tej linii wybudował i
eksploatował Zakład Energetyczny G. w G., który działał w imieniu i na rzecz
Skarbu Państwa. Zakład ten został utworzony na podstawie zarządzenia
Naczelnego Dyrektora Zjednoczenia Energetyki z dnia 12 sierpnia 1975 r. w
sprawie dostosowania terenowej organizacji energetyki do podziału
administracyjnego Państwa, objął swoim działaniem obszar południowo -
zachodniej części województwa k. Z dotychczasowego południowego Okręgu
Energetycznego w K. wyodrębniono, zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia
30 grudnia 1989 r. Zakład Energetyczny G. w G.
Zarządzeniem nr 187/Org./93 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia
9 lipca 1993 r. dokonany został podział przedsiębiorstwa państwowego Zakładu
Energetycznego G. w G. w celu wniesienia przez Skarb Państwa zorganizowanej
części mienia tego przedsiębiorstwa do P. S. E. S.A. w W. Na skutek tego podziału
linia B. – Ł. została wniesiona do tej Spółki, która następnie zmieniła nazwę na
PGE Polska Grupa Energetyczna S.A. w W.
Z dniem 31 grudnia 2007 r. dokonano podziału tej Spółki w drodze
przeniesienia składników materialnych i niematerialnych, w tym także linii relacji B.
3
– Ł. do PSE Operator Spółki Akcyjnej w W. W 2008 r. Spółka ta zmieniła nazwę na
P. S. E. Operator S.A. w K.
W skład przedsiębiorstwa wnioskodawcy poza wymienioną linią wchodzi
użytkowanie wieczyste nieruchomości obejmującej działkę nr 1902/12 będącą
własnością Skarbu Państwa Starosty B., na której posadowione zostały stacje
energetyczne B. i Ł.
Nad nieruchomością uczestniczki istnieje jednotorowa linia 220 kV relacji B.
– Ł. oraz słup kratowy. Odległość między skrajnymi przewodami linii wynosi 19 m.
Dla obecnego, rolnego korzystania z nieruchomości linia nie stanowi przeszkody.
Nie jest natomiast możliwa uprawa drzew, czy wzniesienie budynków
gospodarczych w pasie przebiegu linii, poszerzonym o 3,7 m. Z
normalnej eksploatacji wyłączony został pas 2x 13,2 m. W razie zmiany sposobu
zagospodarowania nieruchomości pas ten zostanie poszerzony o 2,2 m po obu
stronach. W bezpośrednim sąsiedztwie słupa nie można dokonywać wykopów
odsłaniających fundamenty lub prowadzących do zbierania się wody.
W dniu 16 czerwca 2008 r. uczestniczka wystąpiła z pozwem przeciwko
wnioskodawcy o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
z nieruchomości.
Sąd Okręgowy stwierdził, że w sprawie o stwierdzenie zasiedzenia sąd nie
jest związany podmiotowymi granicami żądania ani wskazaną datą nabycia
służebności. Wniesienie pozwu z żądaniem wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z nieruchomości nie przerywa biegu zasiedzenia.
Pomiędzy uczestnikami toczyła się sprawa o stwierdzenie nabycia quasi -
służebności gruntowej przez zasiedzenie, dotycząca tych samych nieruchomości,
która zakończona została prawomocnym postanowieniem Sądu Okręgowego w K.
z dnia 19 sierpnia 2010 r., oddalającym apelację wnioskodawcy od postanowienia
Sądu Rejonowego w B. z dnia 28 kwietnia 2010 r. oddalającego wniosek. Za
niezasadne uznał żądanie stwierdzenia nabycia prawa, które nie zostało
przewidziane przepisami. Orzeczenie Sądu Okręgowego korzysta z powagi rzeczy
osądzonej w niniejszej sprawie.
4
W piśmie z dnia 27 września 2013 r. wnioskodawca wniósł
o stwierdzenie zasiedzenia służebności przesyłu z dniem 2 lutego 2009 r.,
ewentualnie z dniem 1 października 2010 r. Treść pisma Sąd Okręgowy uznał za
zmianę żądania, która jest niedopuszczalna w toku postępowania apelacyjnego,
stosownie do art. 383 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., a zatem rozpoznaniu podlegało
żądanie pierwotnie zgłoszone.
Sąd ten stwierdził, że w ramach doliczania posiadania swoich poprzedników
prawnych, wnioskodawca nie przedstawił dostatecznych dowodów wskazujących
na to, że jego poprzednik Zakład Energetyczny korzystał z nieruchomości
uczestniczki w zakresie odpowiadającym treści służebności, wcześniej niż w dniu
9 lipca 1993 r. albo, że jakikolwiek inny podmiot, korzystający przed tą datą
z nieruchomości, dokonał przeniesienia tego posiadania służebności na to
przedsiębiorstwo państwowe jako poprzednika wnioskodawcy. Początkową datę
korzystania z urządzeń należało ustalić na 9 lipca 1993 r. W tym czasie
właścicielem urządzeń przesyłowych był poprzednik wnioskodawcy, a właścicielem
nieruchomości obciążonej Skarb Państwa.
Z dowodów przeprowadzonych w postępowaniu apelacyjnym wynikało,
że nieruchomość władnąca, której dotyczyło żądanie stwierdzenia zasiedzenia
służebności gruntowej do 1999 r. nie miała właściciela. Skarb Państwa Starosta B.
nabył przez zasiedzenie własność nieruchomości z dniem 1 stycznia 1999 r. Od 5
grudnia 1990 r. nieruchomość ta pozostawała w użytkowaniu wieczystym
Elektrowni „Ł.”, która została przekształcona w jednoosobową spółkę Skarbu
Państwa - Elektrownia Ł. S.A. w B. W grudniu 2000 r. połączono ją z Południowym
Koncernem Energetycznym w J. Dopiero umową z dnia 27 października 2005 r.
zawartą pomiędzy tym Południowym Koncernem Energetycznym S.A. w K. i P. S. E.
S.A. w W. przeniesione zostało na rzecz tej Spółki na podstawie art. 231 § 2 k.c.
prawo użytkowania wieczystego gruntu i własności budynków. W okresie od 1993 r.
do 2005 r. inny podmiot był właścicielem urządzeń przesyłowych na cudzej
nieruchomości i użytkuje je, a inny podmiot użytkownikiem wieczystym
nieruchomości określonej przez wnioskodawcę jako władnąca. Nie doszło do
ziszczenia się przesłanek zasiedzenia nieruchomości gruntowej, bo nie zachodzi
5
tożsamość podmiotowa uprawnionego z tytułu ograniczonego prawa rzeczowego i
użytkownika wieczystego nieruchomości władnącej.
Wnioskodawca w skardze kasacyjnej powołał obie podstawy przewidziane
w art. 3983
§ 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego połączył z błędną wykładnią
art. 292 w związku z art. 172 § 2 , art. 336 i art. 352 k.c., polegająca na przyjęciu,
że był zobowiązany wskazać nieruchomość władnącą; nieprawidłowym ustaleniu
początkowego terminu biegu zasiedzenia, bo należało go określić na 1 lutego
1989 r., a termin nabycia służebności na 2 lutego 2009 r. Naruszenie przepisów
postępowania dotyczyło art. 379 pkt 5 w związku z art. 386 § 4, art. 232 zadnie
drugie k.p.c. oraz art. 78 i art. 176 Konstytucji i polegało na nieuchyleniu
postanowienia Sądu pierwszej instancji mimo stwierdzenia zasadności zarzutów
apelacji, a oddaleniu jej z powodu przyjęcia odmiennego poglądu co do
okoliczności, które nie były przedmiotem zarzutów apelacyjnych. Odnosi się to do
konieczności wskazania nieruchomości władnącej oraz przeprowadzenia z urzędu
uzupełniającego postępowania dowodowego. Nie został objęty badaniem
cały okres zasiedzenia, co doprowadziło do naruszenia uprawnień konstytucyjnie
gwarantowanych. Niewłaściwe zastosowanie związane jest z art. 365 § 1
i art. 366 k.p.c. i nietrafnym stanowiskiem mocy wiążącej poglądem prawnym
w poprzednio rozpoznanej sprawie. Skarżący domagał się uchylenia
zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Uczestniczka wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W postępowaniu apelacyjnym nie doszło do popełnienia błędu
proceduralnego, którego skutkiem byłaby nieważność postępowania.
Do pozbawienia uczestnika postępowania możności obrony jego praw,
stosownie do art. 379 pkt 5 k.p.c. dochodzi zasadniczo przez uniemożliwienie mu,
w następstwie wadliwości procesowych sądu lub strony przeciwnej, uczestniczenia
w całym postępowaniu lub jego istotnej części albo podejmowania lub też
niepodejmowania czynności procesowych, zmierzających do ochrony jego sfery
prawnej. W odniesieniu do innych przypadków, ocena czy doszło do pozbawienia
tej możności związana jest z wartościowaniem w tym kontekście konkretnych
6
okoliczności, zaistniałych w sprawie. Zmiana kwalifikacji ustalonego stanu
faktycznego przez sąd drugiej instancji, zwłaszcza w sytuacji uzupełnienia
postępowania dowodowego nie może prowadzić do tak negatywnych konsekwencji
dla praw uczestnika. Przeprowadzenie przez sąd drugiej instancji z urzędu
postępowania dowodowego nie wypełnia tej przyczyny nieważności postępowania.
Skorzystanie przez sąd z uprawnienia przewidzianego w art. 232 zdanie drugie
k.p.c. nie może być przedmiotem zarzutu ze strony uczestnika postępowania,
jeżeli w ocenie sądu jest to konieczne dla wyjaśnienia istotnych okoliczności,
prowadzących do stwierdzenia, że może być zastosowana konkretna norma prawa
materialnego.
Zakres kognicji sądu drugiej instancji określony art. 378 § 1 k.p.c. obejmuje
obowiązek rozpoznania sprawy na nowo, w granicach zaskarżenia, w tym także
prowadzenia dowodów oraz kontroli prawidłowości orzeczenia zaskarżonego
apelacją.
Nie ma podstawy do uznania konieczności uchylenia postanowienia sądu
pierwszej instancji, jeżeli nie zachodzi żadna z przesłanek przewidzianych w art.
386 § 4 k.p.c.
Zgodne z ustawowym wskazaniem postępowanie sądu drugiej instancji nie
może prowadzić ani do naruszenia art.78 Konstytucji, który zresztą odnosi się do
postępowania przed sądem pierwszej instancji, ani art. 176 ust. 1 Konstytucji.
Nie może bowiem podważać zasady dwuinstancyjności podejmowanie przez sąd
drugiej instancji decyzji procesowych na podstawie ustawowego upoważnienia.
Uregulowanie art. 176 ust. 2 Konstytucji nie ma związku z przedmiotem zarzutów.
Nawet jednak zgodność czynności procesowych z zasadami postępowania nie
przesądza o merytorycznej prawidłowości stanowiska sądu.
Moc wiążąca prawomocnego orzeczenia sądu wydanego we wcześniejszej
sprawie, prowadzonej z udziałem tych samych uczestników, polega, stosownie do
art. 365 § 1 k.p.c., na niemożności kwestionowania w obecnie rozpoznawanej
sprawie, objętych nim ustaleń, wskazujących na istnienie lub nieistnienie
uprawnienia wskazanego w tym orzeczeniu. Przyjmowane jest , że nie można
kwestionować, że stan sprawy był inny niż określony orzeczeniem. Związanie sądu
7
w rozpoznawanej sprawie dotyczy odmowy orzeczenia o nabyciu zasiedzenia
służebności quasi - gruntowej, ponieważ to było przedmiotem rozpoznania
prawomocnego postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 19 sierpnia 2010 r.
W odniesieniu do tego żądania, gdyby było ono ponownie zgłoszone, zachodziłaby
powaga rzeczy osądzonej, wynikająca z art. 366 k.p.c. Kwestia natomiast
konieczności wskazania nieruchomości władnącej, chociaż była przedmiotem
rozważań i stanowiska tego Sądu, zawartego w motywach postanowienia, nie miała
wpływu na przysługiwanie wnioskodawcy lub nie, dochodzonego uprawnienia.
Nie doszło zatem do związania Sądu Okręgowego tym wcześniej wyrażonym
poglądem prawnym. Nie zasługuje na podzielenie stanowisko, że związanie
wskazane w art. 365 § 1 k.p.c. dotyczy wszystkich ustaleń prawomocnie
zakończonego postępowania, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia.
Utrwalone zostało w orzecznictwie zapatrywanie, że moc wiążąca wyroku
wydanego w innej sprawie odnosi się do jego sentencji, nie zaś ustaleń faktycznych
i poglądów prawnych wyrażonych w uzasadnieniu (por. wyroki Sądu Najwyższego:
z dnia 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06, OSNC-ZD 2008, A, poz. 20; z dnia
13 marca 2008 r., III CSK 284/07; z dnia 15 listopada 2007 r., II CSK 347/07;
z dnia 27 czerwca 2014 r., V CSK 433/13, niepublikowane). Motywy rozstrzygnięcia
mogą mieć znaczenie dla określenia zakresu mocy wiążącej.
Za uzasadnione uznać należało zarzuty naruszenia przepisów prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 292 w związku z art. 172 § 1, art. 336
i 352 k.c. W procesie ustalania przesłanek zasiedzenia służebności Sąd Okręgowy
dokonał analizy charakteru żądania wnioskodawcy bez właściwego uwzględnienia
określenia treści służebności we wniosku, zaś pismo z dnia 27 września 2013 r.
błędnie potraktował jako niedopuszczalną w postępowaniu apelacyjnym zmianę
żądania. We wniosku wskazane zostało, że przedmiotem żądania nabycia
w drodze zasiedzenia jest służebność gruntowa obejmująca dokładnie
skonkretyzowaną treść, wskazującą na rodzaj i charakter uprawnień związanych
z korzystaniem z nieruchomości uczestniczki w ramach przesyłania energii
elektrycznej przy użyciu urządzeń wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
Takie określenie istoty i celu służebności obejmowało elementy właściwe dla
służebności przesyłu. W orzeczeniach Sądu Najwyższego w początkowym okresie
8
uznawano za dopuszczalne żądania stwierdzenia zasiedzenia służebności o treści
odpowiadającej przesyłu, była ona określana również jako służebność gruntowa,
zbliżona do służebności drogi koniecznej. W późniejszym czasie, zwłaszcza od
wejścia w życie, z dniem 3 sierpnia 2008 r., ustawy z dnia 30 maja 2008 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116,
poz. 731) przyjęte zostało, że przedsiębiorca, do którego należą urządzenia
wskazane w art. 49 § 1 k.c., może nabyć w drodze zasiedzenia służebność o treści
odpowiadającej służebności przesyłu, jeżeli spełni przesłanki objęte w art. 292
w związku z art. 172 § 1 k.c. do dnia 3 sierpnia 2008 r. W razie ziszczenia się tych
przesłanek w późniejszym czasie, mógł wystąpić z żądaniem zasiedzenia
służebności przesyłu.
Rację ma skarżący, że pismo z dnia 27 września 2013 r. dookreślało
wyszczególnioną we wniosku służebność, zgodnie z jej ustawową nazwą. Nie było
podstaw do uznania, że doprecyzowanie istoty służebności będącej przedmiotem
postępowania powinno być potraktowane jako zgłoszenie nowego żądania, o jakim
mowa w art. 383 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Poddanie ocenie żądania
zasiedzenia służebności gruntowej bez uwzględnienia oznaczonej jej treści,
doprowadziło do wydania orzeczenia w odniesieniu do przedmiotu , który nie był
objęty żądaniem. Ustalenia Sądu Okręgowego, odnoszące się do nieruchomości
władnącej były pozbawione znaczenia w rozpoznawanej sprawie.
W orzecznictwie utrwalony został pogląd, że możliwe było nabycie przez
zasiedzenie, nawet przed wejściem w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 r.
służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu, ustanawianej na rzecz
przedsiębiorcy, do którego należą urządzenia określone w art. 49 § 1 k.c.
(por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02, OSNC
2003, nr 11, poz. 142; z dnia 7 października 2008 r., III CZP 89/08, Biul. SN 2008,
nr 10, s. 8; z dnia 9 sierpnia 2011 r., III CZP 10/11, OSNC 2011, nr 12, poz. 129;
z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013, nr 12, poz. 139 oraz wyrok
z 12 grudnia 2008 r., II CSK 389/09; postanowienie z dnia 26 lipca 2012 r., II CSK
752/11, niepublikowane). W uchwale z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13 Sąd
Najwyższy stwierdził, że okres występowania na nieruchomości stanu faktycznego
odpowiadającego treści służebności przesyłu przed wejściem w życie art. 3051 –
9
3054
k.c. podlega doliczeniu do czasu posiadania wymaganego do zasiedzenia
tej służebności. Rezygnacja z określania w postanowieniu stwierdzającym
nabycie przez zasiedzenie służebności nieruchomości władnącej, a odwołanie
się do pojęcia przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, stanowi
następstwo domniemania, że składnikiem przedsiębiorstwa zawsze jest taka
nieruchomość, ale istnienie jej nie stanowi merytorycznej przesłanki zasiedzenia
(por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2013 r., V CSK 321/12;
z dnia 16 stycznia 2013 r., II CSK 289/12, niepublikowane).
W okresie obowiązywania art. 128 k.c. nie było dopuszczalne zasiedzenie
przez przedsiębiorstwo państwowe na swoją rzecz, także co do nieruchomości
stanowiących własność osób fizycznych (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
22 października 2009 r., III CZP 70/09, OSNC 2010, nr 5, poz. 64, postanowienie
z dnia 20 stycznia 1993 r., II CRN 146/92, niepubl.). Po wejściu w życie ustawy
z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 3, poz. 11)
państwowe osoby prawne uzyskały zdolność prawną do nabywania składników
majątkowych na własność, co jednak nie dotyczyło mienia państwowego będącego
w ich zarządzie.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy
o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464)
grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub własność gminy (związku
międzygminnego), z wyjątkiem gruntów Państwowego Funduszu Ziemi będące
w dniu wejścia w życie ustawy (5 grudnia 1990 r.) w zarządzie państwowych osób
prawnych, innych niż Skarb Państwa, stają się z tym dniem, z mocy prawa,
przedmiotem użytkowania wieczystego; nie narusza to praw osób trzecich.
Przysługujące państwowym osobom prawnym w dniu wejścia w życie ustawy
prawo zarządu w stosunku do gruntów Skarbu Państwa lub gminy przekształciło się
z mocy prawa z tym dniem w prawo użytkowania wieczystego, a w odniesieniu do
budynków, urządzeń i lokali znajdujących się na tych gruntach, w prawo własności.
Z kolei art. 2 ust. 3 określa tryb nabycia własności lub użytkowania wieczystego
powyższych składników majątkowych (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 18 czerwca 1991 r., III CZP 38/91, mającą moc zasady
prawnej, OSNC 1991, nr 10 -12, poz. 118).
10
W tej uchwale Sąd Najwyższy wyjaśnił, „że do chwili wejścia w życie ustawy
z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych
oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 1991 r. Nr 2, poz. 6) obowiązywał
art. 42 ust. 2 (jedn. tekst Dz. U. z 1987 r. Nr 35, poz. 201) o następującej treści:
przedsiębiorstwo gospodarując wydzielonym mu nabytym mieniem, stanowiącym
część mienia ogólnonarodowego, zapewnia jego ochronę. Z tego sformułowania
wynika więc jednoznaczny wniosek: każdy składnik majątkowy przedsiębiorstwa
państwowego - zarówno wydzielony mu przy utworzeniu, jak i nabyty w toku
działalności przez to przedsiębiorstwo - stanowił mienie ogólnonarodowe, które
pozostawało "w dyspozycji" tego przedsiębiorstwa (art. 42 ust. 3 tej ustawy). Nie
ulega też wątpliwości, iż regułę tę należało odnosić zarówno do nieruchomości,
jak i pozostałych składników majątkowych. W tym brzmieniu przepis ten
obowiązywał do dnia 7 stycznia 1991 r., tj. wejścia w życie ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. nowelizującej ustawę o przedsiębiorstwach państwowych. Z tym
dniem przepis ten (art. 46 ust. 2 jedn. tekstu z 1991 r. Dz. U. Nr 18, poz. 80)
uzyskał brzmienie: przedsiębiorstwo, gospodarując wydzielonym mu i nabytym
mieniem, zapewnia jego ochronę. Jaki z tego wynika wniosek? Otóż zgodnie z tym
przepisem przedsiębiorstwo państwowe gospodaruje mieniem państwowym, bo jest
państwową osobą prawną, której - zgodnie z art. 441
§ 1 k.c. - przysługuje własność
mienia państwowego. Jednocześnie przepisami tej ustawy uchylono art. 42 ust. 2
(według tekstu jednolitego z 1987 r.) stanowiący, że przedsiębiorstwo państwowe
wykonuje uprawnienia w stosunku do mienia ogólnonarodowego, będącego w jego
dyspozycji, z wyłączeniem uprawnień wyłączonych przepisami ustawowymi”.
Sam fakt, że w okresie obowiązywania zasady jednolitej własności
państwowej, przedsiębiorstwa państwowe nie mogły nabywać na swoją rzecz
własności i innych prawa rzeczowych, nie przesądza, czy w okresie obowiązywania
art 128 k.c. mogły być posiadaczami samoistnymi, bądź zależnymi (posiadanie
służebności jest posiadaniem zależnym) nieruchomości.
Według jednego kierunku orzecznictwa, przedsiębiorstwa państwowego nie
można uznać w okresie do 1 lutego 1989 r. za posiadacza nieruchomości
w zakresie odpowiadającym treści służebności gruntowej (por. np. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 291/09, M. Prawn. 2010, nr 2,
11
s. 68 i postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 25 stycznia 2006 r.,
I CSK11/05, Biul. SN 2006, nr 5, s. 11, z dnia 10 kwietnia 2008 r., IV CSK 21/08,
LEX nr 398485, z dnia 10 lipca 2008, III CSK 73/08, LEX nr 461735, z dnia
11 grudnia 2008 r., II CSK 314/08, LEX nr 490513, postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 16 września 2009 r., II CSK 103/09, LEX nr 530696
oraz z dnia 6 września 2013 r., V CSK 440/12, niepubl.). Oznaczałoby to,
niedopuszczalność zaliczania posiadania przez przedsiębiorstwo państwowe
wykonywanego przed tą datą, do okresu potrzebnego do nabycia służebności przez
zasiedzenie przez następcę prawnego tego przedsiębiorstwa, bez jego
przeniesienia.
Pogląd odmienny zakłada, że nie ma podstaw do przyjęcia, że posiadanie
służebności przesyłowej przez przedsiębiorstwo państwowe przed uchyleniem
art. 128 k.c. nie było posiadaniem i nie mogło prowadzić do zasiedzenia (por. np.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 31 maja 2006 r., IV CSK 149/05. LEX nr 258681,
z dnia 8 czerwca 2005 r., V CK 680/04, LEX nr 180843, z dnia 10 maja 2013 r.,
I CSK 495/112, nie publ. oraz wyrok siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 15 stycznia 2009 r., I CSK 333/07, OSNC-ZD 2009, nr 4, poz. 15
i postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK 171/08,
OSNC 2010, nr 1, poz. 15; z dnia 12 stycznia 2012 r., IV CSK 183/11, a także
z dnia 20 stycznia 2015 r., V CSK 26/14, niepubl. i uzasadnienie uchwały składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasady prawnej - z dnia 18 czerwca 1991 r.,
III CZP 38/91).
Podkreślenia wymaga, że przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego
w judykaturze jednolicie przyjmowano, iż podmiotem mienia państwowego jest
państwo, a nie poszczególne państwowe osoby prawne (por. uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1961 r., I CO 20/61,
OSN 1962, nr 2, poz. 41 i orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 1963 r., III CR
252/63, RPE 1965, nr 1, s. 343). W uzasadnieniu tej uchwały wyjaśniono jednak,
że uprawnienia przedsiębiorstwa państwowego w stosunku do przydzielonego mu
mienia ogólnonarodowego określane mianem „zarządu i użytkowania,
„zarządu operatywnego” lub „zarządu” charakteryzują się m.in. tym,
że przedsiębiorstwo państwowe, podlega wprawdzie przy wykonywaniu własności
12
państwowej ogólnemu kierownictwu państwa, ale na zewnątrz, a więc
w stosunkach z osobami trzecimi, zarządza oddanymi mu składnikami
majątkowymi i czerpie z nich pożytki, tak jak czyni to właściciel.
Stanowisko to zostało uwzględnione przez ustawodawcę, który we
wprowadzonym do kodeksu cywilnego art. 128 § 2 k.c., przyjął że państwowe
osoby prawne wykonują w imieniu własnym, względem zarządzanych przez nich
części mienia ogólnonarodowego uprawnienia płynące z własności państwowej.
Kontynuując tę linię judykatury Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 kwietnia
1966 r. I CR 80/66 (OSNCP 1967, nr 2, poz. 67), w pełni zaakceptowanym
w literaturze, wyjaśnił, że art. 128 k.c. wypowiada zasadę generalną, odnoszącą się
także do innych niż własność praw majątkowych wchodzących w skład majątku
państwowego, a więc do całości mienia ogólnonarodowego. Posiadanie,
niezależnie od jego natury prawnej, może stanowić składnik majątkowy m.in. także
mienia państwowego. Chociaż więc posiadanie wykonywane jest przez państwową
osobę prawną np. przedsiębiorstwo państwowe, stanowi - w myśl zasady
wypowiedzianej w art. 128 § 1 k.c.- posiadanie państwowe, to jednak w wypadku,
gdy jego przedmiot znajduje się w zarządzie państwowej osoby prawnej, na
zewnątrz ta osoba prawna, a nie Skarb Państwa, występuje - zgodnie z zasadą art.
128 § 2 k.c. - jako posiadacz. Jeżeli więc w relacjach wewnętrznych między
Skarbem Państwa, a państwową osobą prawną posiadaczem samoistnym
nieruchomości państwowej było zawsze państwo, o tyle z punktu widzenia relacji
zewnętrznych przedsiębiorstwo państwowe, które władało oddaną mu w zarząd
nieruchomością, powinno być uznawane za posiadacza samoistnego
nieruchomości niezależnie od tego, czy była to nieruchomość państwowa.
Przedstawione rozumowanie, dotyczące posiadania samoistnego
nieruchomości, wykonywanego przez przedsiębiorstwo państwowe
w okresie obowiązywania art. 128 k.c. w pierwotnym brzmieniu, można
tym bardziej odnieść do posiadania w zakresie służebności przesyłu
(por. np. postanowienia: Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r.,
I CSK 171/08 i z dnia 12 stycznia 2012 r., IV CSK 183/11).
13
Skoro zatem państwowe osoby prawne wykonywały na podstawie art. 128
§ 2 k.c. w imieniu własnym, względem zarządzanego mienia ogólnonarodowego
uprawnienia płynące z własności państwowej według reguł prawa cywilnego,
to granice tego wykonywania mieściły się w dyspozycji normy art. 140 k.c.
Ustawodawca wyodrębnił w tym unormowaniu tylko atrybuty podstawowe:
uprawnienie do korzystania z rzeczy i uprawnienie do rozporządzania rzeczą.
Chociaż nie wyczerpują one prawa własności, to jednak stanowią zasadniczy jej
trzon. Do atrybutu korzystania z rzeczy zalicza się następujące uprawnienia:
do posiadania, do używania rzeczy, do pobierania pożytków i innych przychodów
z rzeczy i do rozporządzania.
Z tych względów trzeba przyjąć, że przedsiębiorstwa państwowe
wykonywały posiadanie mogące doprowadzić do zasiedzenia służebności
gruntowej, z tym zastrzeżeniem, że pod rządem art. 128 k.c. nabycie takiego prawa
następowało do jednolitego funduszu własności państwowej (por. np. uchwałę
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 1991 r.,
III CZP 38/91).
W stosunku zewnętrznym, jeżeli poprzednicy wnioskodawcy
w odniesieniu do poprzedników uczestnika, zachowywali się tak, jakby byli
uprawnieni z tytułu służebności, władali wykonaną w latach 60 i 70 ubiegłego
wieku linią przesyłową i zabudowaniami, to było to posiadanie zależne w granicach
służebności. Posiadaczem służebności jest ten, kto faktycznie korzysta z cudzej
nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności i o tym jego
charakterze przesądza sam fakt posiadania, które musi mieć pewne cechy
stabilności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1967 r., III CR 270/66,
OSN 1967, nr 9, poz. 160).
Do zasiedzenia służebności stosuje się odpowiednio przepisy
o nabyciu przez zasiedzenie nieruchomości (art. 292 k.c.), chodzi tu o art. 172, 173,
175 i 176 k.c. Istnieje możliwość doliczenia do terminu zasiedzenia posiadania
poprzednika w razie władania przez wnioskodawcę i poprzednika cudzą
nieruchomością, w granicach służebności, co w sprawie, przy przyjętym kierunku
wykładni nie budzi wątpliwości.
14
Do posiadania służebności przepisy o posiadaniu rzeczy stosuje się
odpowiednio. W literaturze przeważa pogląd, że do posiadania służebności nie
stosuje się art. 349-351 k.c., a nawet występuje zapatrywanie, że nie stosuje się
także art. 348 k.c. W przypadku posiadania służebności przesyłowej, w zasadzie
wydanie rzeczy polega na przejęciu przedsiębiorstwa przesyłowego, którego
użyteczność jest zwiększana przez korzystanie z cudzej nieruchomości w zakresie
odpowiadającym służebności gruntowej (por. odpowiednio wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 3 stycznia 1969 r., III CRN 271/68, OSNCP 1969, nr 10,
poz. 177). W orzecznictwie przyjmuje się, że przejęcie takiego posiadania jest
czynnością faktyczną. Poza tym, należy też zasygnalizować wyrażony
w piśmiennictwie pogląd, że wszelkie przypadki uwłaszczenia z mocy ustawy
oznaczają przeniesienie posiadania.
W sytuacji, gdy zarówno właścicielem nieruchomości obciążonej, jak
i posiadaczem służebności gruntowej oraz właścicielem nieruchomości władnącej
był Skarb Państwa, nie mogło w ogóle dojść do zasiedzenia służebności przesyłu,
ponieważ właściciel nie może nabyć przez zasiedzenie służebności gruntowej na
nieruchomości stanowiącej jego własność. Bieg terminu zasiedzenia służebności
linii przesyłowej znajdującej się w zarządzie przedsiębiorstwa państwowego,
przebiegającej po działce stanowiącej własność Skarbu Państwa będącej
w zarządzie innej państwowej osoby prawnej, nie mógł rozpocząć się przed dniem
5 grudnia 1990 r. (por. postanowienia Sądu najwyższego z dnia 9 lutego 2012 r.,
III CZP 93/11 i z dnia 4 lipca 2014 r., II CSK 551/13, niepublikowane).
Posiadanie przez państwową jednostkę organizacyjną służebności o treści
odpowiadającej służebności przesyłu, prowadzącej do nabycia służebności
przesyłu było posiadaniem w dobrej wierze, jeżeli do objęcia jej w posiadanie
doszło w uzasadnionej okolicznościami sytuacji, wskazującej, że takie prawo jej
przysługuje.
Zgłoszone przez wnioskodawcę żądanie, doprecyzowane pismem
z dnia 27 września 2013 r., powinno być ocenione, zgodnie
z przedstawioną wykładnią przesłanek zasiedzenia, utrwaloną
w orzecznictwie.
15
Z powyższych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie
i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego
wynika z zasady przewidzianej w art. 108 § 2 w związku z art. 39821
i art. 143 § 2
k.p.c.