Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 123/14
POSTANOWIENIE
Dnia 30 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Karol Weitz
w sprawie z wniosku M. D.
przy uczestnictwie T. S.A. w K.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w T.
z dnia 12 grudnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i wniosek pozwanej o przyznanie
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wnioskodawczyni M. D. domagała się ustanowienia służebności przesyłu
obciążającej nieruchomość położoną w M. stanowiącą działkę ewidencyjną nr 243,
na rzecz przedsiębiorcy T. S.A. w K., za wynagrodzeniem w kwocie 87 906,94 zł.
Uczestnik T. wniosła o oddalenie wniosku i podniosła zarzut zasiedzenia
służebności. Uczestnik podał, że linia wysokiego napięcia 110 kV została
wybudowana w latach 1961 - 1964 zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa za
wiedzą i zgodą ówczesnych właścicieli.
Postanowieniem z dnia 20 maja 2013 r. Sąd Rejonowy w B. oddalił wniosek,
uznając za uzasadniony zarzut zasiedzenia służebności.
Ustalił, że zabudowana działka ewidencyjna nr 243 o pow. 0,57 ha położona
jest w M., stanowi własność M. D. i objęta jest księgą wieczystą nr […] prowadzoną
przez Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego. Dział III tej księgi wieczystej
nie zawiera wpisów. Na nieruchomości tej znajduje się słup kratowy, a nad działką
biegną przewody linii wysokiego napięcia o mocy 110 kV.
Urządzenia elektroenergetyczne na tej działce są własnością uczestnika.
Linia została oddana do użytku w 1964 r., była budowana od 1961 r.; nie
przechodziła kapitalnego remontu, ani modernizacji, natomiast w ramach prac
eksploatacyjnych był wymieniany osprzęt izolatorów na słupie na działce nr 243
w M. Od czasu budowy ma ten sam przebieg, jak i stanowisko słupowe
zlokalizowane na działce wnioskodawczyni nie zmieniło lokalizacji. Linia
elektroenergetyczna przebiegająca przez działkę nr 243 stanowi fragment linii
aktualnie nazywanej D. – B., a dawniej była to linia o nazwie B. - B.
Wnioskodawczyni nabyła własność działki nr 243 na podstawie aktu
własności ziemi, a wcześniej właścicielem tej nieruchomości był jej ojciec M. B. Na
działce tej był dom rodzinny, który został rozebrany po jego śmierci. Działka ta
zabudowana jest budynkiem mieszkalnym, budynkiem gospodarczym murowanym,
garażem blaszakiem i drewnianą szopą. Dom murowany na tej działce wybudowała
3
wnioskodawczym około 25 lat temu. Wnioskodawczyni do swoich budynków
gospodarczych i do garażu chodzi pod linią elektroenergetyczną. Budynki
gospodarcze i dom wybudowała wnioskodawczym, gdy linia wraz z słupem były już
posadowione na tej nieruchomości.
Decyzją nr 45/61 z dnia 12.12.1961 r. o lokalizacji szczegółowej - o zmianie
sposobu wykorzystania terenu, - wydaną przez Prezydium Powiatowej Rady
Narodowej w B. ustalono lokalizację szczegółową - wyrażono zgodę na budowę linii
110 kV B. – B., a decyzją nr 60/61 z dnia 27.12.1961 r. o lokalizacji szczegółowej -
o zmianie sposobu wykorzystania terenu wydaną przez Prezydium Powiatowej
Rady Narodowej w B. ustalono lokalizację szczegółową linii 110 kV B. - B.
Zezwoleniem z dnia 27.01.1962 r. wydanym przez Prezydium Powiatowej
Rady Narodowej w B. na podstawie art. 35 ustawy z dnia 12.03.1958 r. o zasadach
i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1974, Nr 10, poz. 64 ze
zm.) zezwolono Zakładowi Energetycznemu w T. na zakładanie i budowę słupów
oraz przewodów służących do przesyłania elektryczności na nieruchomościach
położonych na trasie B. – B. w granicach powiatu b./…/ zgodnie ze szkicem
sytuacyjnym stanowiącym załącznik do zezwolenia. W zezwoleniu stwierdzono, że
osobom uprawnionym przez Zakład Energetyczny przysługuje prawo dostępu do
słupów i przewodów w celu wykonania czynności związanych z ich konserwacją.
Linia 110 kV B. – B. została oddana do użytku protokołem odbioru
technicznego dokonanego w dniach 27 i 29 czerwca 1964 r. i zgodnie z tym
protokołem z dniem 30.06.1964 r. została przyjęta na majątek i do eksploatacji
ZE T. Decyzją Głównego Inżyniera ZE T. z dnia 29.06.1964 r. linia 110 kV B. – B.
przekazana została do eksploatacji wstępnej z dniem 30.06.1964 r. Dla linii
wysokiego napięcia dokonywane są cyklicznie oględziny raz w roku, których
dokonują pracownicy Rejonu Wysokich Napięć uczestnika. Pracownicy uczestnika
przechodzą wzdłuż toru linii elektroenergetycznej dokonując oględzin przewodów i
stanowiska słupowego. Nikt nigdy nie płacił wnioskodawczyni, ani jej rodzicom za
usytuowanie słupa elektroenergetycznego na działce nr 243.
4
Z dniem 1.09.1948 r. Elektrownia Miejska w T. została przejęta przez
Zjednoczenie Energetyczne Okręgu K. - Aktem Przejęcia z dnia 30 sierpnia 1948 r.
Od dnia 21 grudnia 1968 r Zakład Energetyczny T. wszedł w skład Zakładów
Energetycznych Okręgu Południowego z siedzibą w K. Na podstawie Zarządzenia
Ministra Górnictwa i Energetyki nr 2/Org. z dnia 14.02.1985 r. w sprawie zmiany
nazw zakładów energetycznych okręgów, w miejsce Zakładów Energetycznych
Okręgu Południowego z siedzibą w K. utworzono przedsiębiorstwo państwowe
Południowy Okręg Energetyczny w K., w skład którego wszedł zgodnie z
zarządzeniem nr 7/Org. Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 22.04.1985 r.
Zakład Energetyczny T. W 1989 r. nastąpił podział przedsiębiorstwa państwowego
Południowy Okręg Energetyczny w K. i na podstawie Zarządzenia nr 80/ORG/89
Ministra Przemysłu z dnia 16 stycznia 1989 r. utworzono z dniem 1 stycznia 1989 r.
przedsiębiorstwo państwowe Zakład Energetyczny T. z siedzibą w T.
Postanowieniem z dnia 15.02.1989 r. Sądu Rejonowego w T. Przedsiębiorstwo
Zakład Energetyczny T. zostało wpisane do rejestru przedsiębiorstw państwowych.
Następnie, zarządzeniem nr 191/ORG/93 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia
9 lipca 1993 r. przedsiębiorstwo to zostało przekształcone w jednoosobową spółkę
Skarbu Państwa pod nazwą Zakład Energetyczny T. Spółka Akcyjna w T. Z dniem
1 lipca 2004 r. Zakład Energetyczny T. Spółka Akcyjna w T. został połączony w
trybie art. 492 § 1 pkt 1 k.s.h. przez przeniesienie na spółkę E. Spółka Akcyjna w K.
majątku, w zamian za akcje. Postanowieniem Sądu Rejonowego w K. XII Wydział
Gospodarczy z dnia 8 lipca 2004 r. Zakład Energetyczny T. S.A. w T. został
wykreślony z Krajowego Rejestru Sądowego. W dniu 1 września 2011 r. nastąpiło
połączenie E. Spółka Akcyjna w K. ze spółką E. P. Spółka Akcyjna w W. także na
podstawie art. 492 § 1 pkt 1 k.s.h. przez przeniesienie majątku na spółkę E. P.
Spółka Akcyjna, przy czym zmieniono firmę na T. Spółka Akcyjna w K.
W rozważaniach prawnych Sąd Rejonowy podnosił, że choć przed wejściem
w życie w dniu 3 sierpnia 2008 r. przepisów art. 305'-3054
k.c. o służebności
przesyłu przepisy nie przewidywały wprost tego rodzaju służebności, w judykaturze
jednolicie przyjmowano możliwość ustanowienia służebności przesyłu, a także
dopuszczalność nabycia jej w drodze zasiedzenia. W uchwale Sądu Najwyższego
5
z dnia 7 października 2008 r. III CZP 98/08 (Biul.SN 2008, nr 10, s. 7), wyjaśniono,
że także przed ustawowym uregulowaniem służebności przesyłu dopuszczalne było
nabycie w drodze zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności
przesyłu. W jej uzasadnieniu Sąd Najwyższy wskazał, że ustanowiona na rzecz
przedsiębiorstwa służebność gruntowa lub nabyta przez przedsiębiorstwo w drodze
zasiedzenia taka służebność, jako prawo korzystania z nieruchomości obciążonej
w zakresie związanym z działaniem tego przedsiębiorstwa (art. 285 k.c.),
odpowiada funkcji i treści nowo kreowanej służebności przesyłu.
Nie budziło wątpliwości Sądu Rejonowego, że sieć energetyczna
posadowiona na gruncie wnioskodawczyń należy do urządzeń przesyłowych,
o których mowa w art. 49 § 1 k.c. oraz, iż Zakład Energetyczny T. w T. był
przedsiębiorstwem państwowym. Uczestnik, będący następcą przedsiębiorstwa
państwowego wszedł w ogół jego praw. Nabył zatem również uprawnienia
wynikające z posiadania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2006 r.,
IV CSK 149/05, LEX nr 258681). Przy ocenie kwestii dobrej albo złej wiary Sąd
Rejonowy podkreślił, że uwzględnieniu podlega wynikające z art. 7 k.c.
domniemanie dobrej wiary. Przedsiębiorstwo państwowe, mające od 1964 r. we
władaniu urządzenia służące do wykonywania służebności gruntowej,
odpowiadającej obecnej służebności przesyłu weszło w dobrej wierze w posiadanie
odpowiadające treści służebności. Dobra wiara posiadacza wynika bowiem
z przekonania o służącym mu prawie do postawienia słupów i rozpięcia na nich linii
elektroenergetycznej, a następnie korzystania z dostępu do niej (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 maja 2004 r., III CK 496/02, LEX nr 152776). Przekonanie
to miało podstawę prawną w przepisach obowiązujących w czasie obejmowania
w posiadanie - ustawy z dnia 28.06. 1950 r. o powszechnej elektryfikacji wsi
i osiedli (Dz. U. Nr 28, poz. 256 ze zm.). Do wykonywania służebności nie były
wymagane żadne szczególne akty administracyjne i w przyjętej przez lata praktyce,
zwłaszcza w początkowym okresie obowiązywania wskazanych przepisów, nie
przywiązywano wagi do wypełniania obowiązków o charakterze formalnym. Za
wystarczające uznał faktyczne wykonywanie uprawnień, wynikające
z zastosowania w szczególności art. 1 ust. 1 oraz art. 4 ust. 1 i 2 tej ustawy,
stanowiących o prawie osób reprezentujących przedsiębiorstwo energetyczne do
6
wstępu na grunt, zaś obowiązku właścicieli i posiadaczy do umożliwienia tego
wstępu i wykonania czynności na posesjach i w budynkach, dokonywania tam
oględzin i pomiarów oraz wykonywania robót i zakładania urządzeń, jakich będzie
wymagać powszechna elektryfikacja, stosownie do zarządzenia organu
administracyjnego. Podkreślił, że art. art. 5 tej ustawy przewidywał, że mieszkańcy
wsi lub osiedla, w którym zarządzono powszechną elektryfikację mogli być
zobowiązani do odpłatnych świadczeń osobistych i rzeczowych na cele tej
elektryfikacji.
Z tych względów Sąd Rejonowy ocenił, że nietrafne jest twierdzenie
wnioskodawczyni o braku tytułu prawnego do umieszczenia urządzeń
energetycznych na nieruchomości stanowiącej obecnie jej własność i wykonywania
służebności rozumianej jako korzystanie z trwałego i widocznego urządzenia
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2008 r., II CSK 346/08, LEX
nr 484714). Na poparcie przyjętego stanowiska, przytoczył też pogląd Sądu
Najwyższego wyrażony, w postanowieniu z dnia 23 września 2010 r. (III CSK
319/09, LEX nr 661874), że posiadanie służebności gruntowej polegającej na
korzystaniu z trwałych i widocznych urządzeń posadowionych na nieruchomości
przez przedsiębiorstwo państwowe, zajmujące się przesyłem energii elektrycznej,
może być uznane za posiadanie w dobrej wierze z chwilą jego objęcia, na
podstawie przepisów ustawy o powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli.
Sąd Rejonowy wskazał także, że objęcie w posiadanie nieruchomości
stanowiącej obecnie własność wnioskodawczyni przez poprzednika prawnego
uczestnika w celu budowy urządzeń przesyłowych dla linii 110 kV relacji B. – B.,
nastąpiło na postawie ostatecznych decyzji administracyjnych, nie podważonych do
chwili obecnej, a zatem wiążących sąd w postępowaniu cywilnym. Dalszą
konsekwencją wydania decyzji administracyjnej na podstawie art. 35 ust. 1 ustawy i
art. 35 ustawy z dnia 12.03.1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania
nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm., dalej: „u.z.t.w.n.”)
było takie ograniczenie własności nieruchomości, które należy uznać za swojego
rodzaju służebność nazywaną służebnością publiczną lub służebnością przesyłową,
która po wydaniu takiej decyzji administracyjnej powstawała z mocy prawa.
7
Inwestor po wydaniu decyzji administracyjnej na podstawie art. 35 ust. 1 powyższej
ustawy nie musiał liczyć się z oporem właściciela w razie instalowania urządzeń
przesyłowych na jego gruncie i miał ustawowe prawo dostępu do nieruchomości
w celu konserwacji tych urządzeń, co właściciel musiał każdorazowo znosić.
W tych okolicznościach posiadacz miał usprawiedliwione podstawy do przekonania,
że przysługuje mu takie prawo do władania nieruchomością, jakie wykonuje
tj. prawo do władania nią w zakresie przysługującej mu ustawowo służebności
przesyłu (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2008 r. sygn. I CSK
171/08, (OSNC 2010, nr 1, poz. 15).
W rezultacie przyjął, że skoro przystąpienie do użytkowania urządzeń
elektroenergetycznych linii wysokiego napięcia na działce nr 243 położonej w M.
nastąpiło w 1964 r., to zasiedzenie służebności przesyłu na tej działce licząc od
dnia wejścia w życie kodeksu cywilnego, nastąpiło w dniu 1.01.1975 r. w dobrej
wierze po upływie 10 lat, a gdyby przyjąć złą wiarę, to nastąpiłoby to w dniu
1.01.1985 r.
Apelację wnioskodawczyni od tego postanowienia, postanowieniem z dnia
12 grudnia 2013 r. Sąd Okręgowy w T. oddalił.
W pierwszej kolejności ponownie, szeroko odnosząc się do materiału
dowodowego zebranego w sprawie ocenił, jako bezpodstawny zarzut obrazy art.
233 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i tym samym potwierdził ustalenia Sądu
pierwszej instancji, w szczególności, że przebieg linii elektroenergetycznej
posadowionej na działce wnioskodawczyni od jej zbudowania był niezmieniony.
Podzielił także rozważania prawne Sądu pierwszej instancji.
Za sądem pierwszej instancji przyjął, że nabycie linii przesyłowych przez Zakład
Energetyczny w T. od Skarbu Państwa było nabyciem pochodnym, a nie
pierwotnym, w związku z czym uczestnik oraz jego poprzednicy prawni byli
uprawnieni do doliczenia do okresu swego posiadania, władztwa wykonywanego
przez poprzedników. Wskazał, że inwestycje tego rodzaju, oraz korzystanie
z urządzeń przesyłowych zbudowanych na działce wnioskodawczyni dokonywane
było w ramach działalności gospodarczej państwa, a nie jego funkcji władczych.
8
Nie podzielił argumentacji wnioskodawczyni dotyczącej obrazy art. 1 ust. 1, 2
i 3 ustawy z 29 września 1990 roku o zmianie ustawy o gospodarce
nieruchomościami (Dz. U. Nr 79, poz. 464), skoro jej przepisy nie były w ogóle
w sprawie stosowane. Podkreślił, że artykuł 2 ust. 1 i 2 ustawy odnosi się do
gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa lub gminy (związków
międzygminnych), bądź urządzeń i budynków znajdujących się na gruncie Skarbu
Państwa, a pozostających w zarządzie państwowych osób prawnych. Przepis art. 2
ust. 3 określa z kolei tryb nabycia własności lub użytkowania wieczystego
powyższych składników majątkowych. Tymczasem, własność działki będącej
przedmiotem postępowania przysługiwała osobom fizycznym. Korzystanie
z urządzeń przesyłowych znajdujących się na takim gruncie odbywało się zaś
w ramach posiadania cywilnoprawnego związanego z działalnością gospodarczą
uczestnika oraz jego poprzedników prawnych, a nie zarządu nie wykonywanego we
własnym imieniu. Z tego względu uznał za bezpodstawne, oczekiwanie skarżącej
przedstawienia przez uczestnika decyzji potwierdzających przejście własności ze
Skarbu Państwa na Zakład Energetyczny T. w T. Wyraził pogląd, że nie nastąpiło
ono w trybie przewidzianym w art. 2 ust 3 ww. ustawy, lecz na mocy art. 1 pkt 9
ustawy z 20 grudnia 1990 roku o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych (Dz. U. Nr 2, poz. 6), który należy stosować do nabycia przez
przedsiębiorstwo państwowe mienia należącego do Skarbu Państwa, nieobjętego
dyspozycjami art. 2 ust 1 i 2 ustawy z 29 września 1990 roku o zmianie ustawy o
gospodarce nieruchomościami. Na mocy art. 1 ust. 9 tej ustawy skreślono bowiem
przepis, że przedsiębiorstwo państwowe wykonuje wszystkie uprawnienia w
stosunku do mienia ogólnonarodowego będącego w jego dyspozycji, z wyjątkiem
uprawnień wyłączonych przepisami ustawowymi, a jednocześnie wprowadzono
zasadę, że przedsiębiorstwo gospodarując wydzielonym mu i nabytym mieniem
zapewnia jego ochronę. Wskazał, że zmiana ta stanowiła podstawę do nabycia
przez przedsiębiorstwa państwowe uprawnień związanych z mieniem Skarbu
Państwa, które służyło do wykonywania działalności gospodarczej tych
przedsiębiorstw. Podzielił więc pogląd zaprezentowany przez Sąd Najwyższy w
uchwale siedmiu sędziów – zasadzie prawnej - z dnia 18 czerwca 1991 r., III CZP
38/91 (OSNC 1991, nr 10-12, poz. 118.).
9
W rezultacie, Sąd Okręgowy uznał, że z dniem 20 grudnia 1990 roku
tj. w dniu wejścia w życie ustawy o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych, przedsiębiorstwo państwowe Zakład Energetyczny w T. w T. - w
sposób pochodny nabył od Skarbu Państwa służebność gruntową o treści
służebności przesyłu, która z kolei przez Skarb Państwa nabyta została w drodze
zasiedzenia z dniem 1 stycznia 1985 roku. Do biegu jego terminu należało bowiem
stosować przepis art. XLI §1 i 2 przepisów wprowadzających kodeks cywilny.
Zgodnie z nimi, do zasiedzenia, którego bieg zaczął się przed dniem wejścia w
życie kodeksu cywilnego, stosuje się od tej chwili przepisy tego kodeksu; dotyczy to
w szczególności możności nabycia prawa przez zasiedzenie. Jeżeli jednak termin
zasiedzenia, według kodeksu cywilnego jest krótszy, niż według przepisów
dotychczasowych, bieg zasiedzenia rozpoczyna się z dniem wejścia kodeksu w
życie; jeżeli jednak zasiedzenie rozpoczęte przed dniem wejścia w życie kodeksu
cywilnego nastąpiłoby przy uwzględnieniu terminu określonego w przepisach
dotychczasowych wcześniej, zasiedzenie następuje z upływem tego
wcześniejszego terminu.
Tak więc w stosunku do przedmiotowej linii, początek biegu zasiedzenia –
jego zdaniem - powinien być liczony od dnia 1 stycznia 1965 r. Oznacza to, że
upływał z dniem 1 stycznia 1975 r. lub 1 stycznia 1985 r. w zależności od dobrej lub
złej wiary w jakiej posiadanie zostało nabyte. Zgodnie bowiem z art. 112 k.c. termin
oznaczony w latach kończy się z upływem dnia, który datą odpowiada
początkowemu dniowi terminu.
Uznał także za bezzasadny, zarzut, że Skarb Państwa posiadał urządzenia
przesyłowe na nieruchomości wnioskodawczym w dobrej wierze. Wskazał,
że w postanowieniu z dnia 17 grudnia 2008 r sygn. I CSK 171/08 (OSNC 2010,
nr 1, poz. 15) Sąd Najwyższy potwierdził wprost, że objęcie przez przedsiębiorstwo
przesyłowe cudzej nieruchomości w posiadanie na podstawie art. 35 ust. 1
cytowanej ustawy w celu budowy urządzeń przesyłowych uzasadnia przyjęcie
dobrej wiary tego przedsiębiorstwa, jako posiadacza służebności odpowiadającej
treści służebności przesyłu. W związku z nabyciem w wyniku zasiedzenia przez
Skarb Państwa służebności gruntowej o treści służebności przesyłu za oczywiście
10
bezzasadne ocenił zarzuty niezastosowania art. 3051
i art. 3052
k.c. oraz art. 293
§ 1 k.c. Ustanowienie służebności przesyłu na gruncie należącym do
wnioskodawczyni było bowiem bezprzedmiotowe, z uwagi na wcześniejsze nabycie
ograniczonego prawa rzeczowego o analogicznej treści, które nigdy nie wygasło.
Jako nietrafny, ocenił zarzut naruszenia art. 5 k.c. Podkreślił, że zasiedzenie
następuje z mocy prawa, a orzeczenie w tym zakresie ma charakter deklaratoryjny.
W przypadku więc zaistnienia przesłanek warunkujących taki sposób nabycia, Sąd
nie może nie uwzględnić zgłoszonego zarzutu, gdyż w ten sposób dopuściłby się
obrazy prawa materialnego. Za chybiony uznał także zarzut naruszenia art. 124 pkt
4 k.c. Podkreślił, że w czasie biegu terminu wnioskodawczyni nie podejmowała
jakiejkolwiek próby uzyskania wynagrodzenia za korzystanie z jej gruntu, ani też nie
przeciwdziałała nabyciu służebności przez Skarb Państwa. Tym samym, obecnie
obciążają ją skutki własnych zaniechań.
Wnioskodawczyni w skardze kasacyjnej opartej na zarzutach naruszenia
prawa procesowego, a to art. 233 §1 i 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 328 § 2 w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c., art. 316 § 1 w z w. z art. 13 § 2 k.p.c., art. 278 w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c.. art. 247 w z w z art. 13 § 2 k.p.c., art 228 w zw. z 13 § 2 k.p.c. oraz na
naruszeniu prawa materialnego, tj. art. 3051
i art. 3062
w zw. z art. 6 k.c. art. XL § 2
przep. wpr. k.c. art. 128 k.c., art. 6 k.c. art. 2 ust. 1,2 i 3 ustawy z dnia 29 września
1990 r., o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. Nr 79, poz. 464),
art. 5 k.c. art. 2451
k.c., art. 124 pkt 4 k.c. art. 348 k.c., art. 35 ust. 1 ustawy z dnia
12 marca 1958 r., o zasadach i trybie wywłaszczania i art. 1 ust. 1 i art. 4 ust. 1 i 2
ustawy o powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty procesowe skargi kasacyjnej są w dużej części powtórzeniem
zarzutów apelacyjnych i w tym zakresie nie są trafne, ze względów wskazanych
przez Sąd Okręgowy. Oczywiście bezpodstawny był zarzut obrazy art. 13 § 2 w zw.
z art. 233 § 1 i 2 k.p.c. Jego uzasadnienie nie podpada pod hipotezy norm
wynikających z tych przepisów. W skardze nawet nie usiłowano przedstawić,
11
że pozwana odmówiła, wbrew żądaniu sądu przedstawienia jakiegokolwiek,
znajdującego się w jej dyspozycji dowodu, ani, iż czyniła przeszkody
w przeprowadzeniu dowodu wbrew postanowieniu dowodowemu (art. 233 § 2
k.p.c.). Należy przypomnieć, że Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w granicach
zarzutów podniesionych przez skarżącego w ramach podstaw kasacyjnych,
uwzględniając tylko z urzędu, w granicach zaskarżenia nieważność postępowania.
Konkretny błąd jest przedmiotem postępowania kasacyjnego, jeżeli został
wskazany naruszony przepis, trafnie uzasadniono na czym to naruszenie polegało
oraz jaki mogło mieć wpływ na rozstrzygniecie sprawy (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., II CKN 21/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 61).
W postępowaniu ze skargi kasacyjnej niedopuszczalne jest badanie
zasadności dokonanych ustaleń faktycznych, co wynika z art. 3983
§ 3 k.p.c., który
wprawdzie nie wymienia exspressis verbis przepisów, których naruszenie
w związku z ustaleniem faktów i przeprowadzeniem dowodów nie może być
przedmiotem zarzutów wypełniających drugą podstawę kasacyjną, to jednak nie
ulega wątpliwości, że obejmuje art. 233 § 1 k.p.c. (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 listopada 2005 r., III CSK 13/05, OSNC 2005, nr 4, poz. 76).
Zakaz podnoszenia zarzutów dotyczących ustalania faktów lub oceny dowodów jest
wynikiem tego, że de lege lata środek ten przysługuje od orzeczeń prawomocnych.
W związku z tym, postępowanie przed Sądem Najwyższym toczy się przede
wszystkim w interesie publicznym i dlatego jest oparte na odmiennych zasadach niż
postępowanie przed sądem apelacyjnym. Z tego względu, taki zarzut, gdyby nie
dalsze wytknięte braki podlegające merytorycznej ocenie, mógłby skutkować nawet
odrzuceniem skargi kasacyjnej (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
7 maja 1998 r., III CZ 60/98, OSNC 1998, nr 11, poz. 190 i wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, niepublikowany).
W judykaturze utrwalony jest pogląd, że obraza art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej
tylko wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera wszystkich
koniecznych elementów, bądź zawiera tak kardynalne braki, które uniemożliwiają
kontrolę kasacyjną (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 października
12
1997 r., I CKN 312/97, z 19 lutego 2002 r., IV CKN 718/00, z dnia 18 marca 2003 r.,
IV CKN 11862/00, z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, z dnia 22 maja 2003 r.,
II CKN 121/01, niepublikowane i z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98,OSNC
1999, nr 4, poz. 83). Uzasadnienie zaskarżonego wyroku odpowiada tym
wymaganiom, tj. nie zawiera takich braków, które uniemożliwiałyby kontrolę
kasacyjną.
Dodać należy, że artykuł 328 § 2 k.p.c. ma odpowiednie zastosowanie
w postępowaniu kasacyjnym przez odesłanie zawarte w art. 391 § 1 k.p.c. Zakres
tego zastosowania zależy od rodzaju wydanego orzeczenia, oraz od czynności
procesowych podjętych przez sąd odwoławczy, wynikających z zarzutów
apelacyjnych, limitowanych granicami kognicji sądu drugiej instancji. Gdy sąd
drugiej oddala apelację i akceptuje dokonane ustalenia sądu pierwszej instancji nie
musi ich na nowo powtarzać, lecz wskazać, że przyjmuje je za własne (por. np.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1935 r., C III 680/34. Zb. Urz.
1936, poz. 379, z dnia 14 lutego 1938, r. C II 2172/37 Przegląd Sądowy 1938, poz.
380 i z dnia 10 listopada 1998 r., III CKN 792/98,OSNC 1999, nr 4, poz. 83).
Dokonanym zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów ustaleniem
Sądów meriti, że przebieg urządzeń przesyłowych od ich posadowienia na działce
nr 243 położonej w M. nigdy do tej pory nie uległ zmianie, był Sąd Najwyższy
związany (art. 39813
§ 2 k.p.c.). Trafnie też już Sąd Rejonowy, a w ślad zanim Sąd
drugiej instancji, dokonały wbrew zarzutowi skarżącej rozróżnienia pomiędzy
służebnością przesyłu, a służebnością gruntową odpowiadającą w swej treści
służebności przesyłu.
Choć Sąd Najwyższy podziela stanowisko Sądów meriti, że do posadowienia
urządzeń infrastruktury elektroenergetycznej na działce, obecnie własnej
wnioskodawczyni doszło w ramach dominium, skoro budowę tej linii realizowało
przedsiębiorstwo państwowe w ramach wykonywania swych zadań gospodarczych,
to kwestia ta nie ma większego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Sąd
Najwyższy w uchwale Izby Cywilnej Sądu z dnia 26 października 2007 r., III CZP
30/07 (OSNC 2008, nr 5, poz. 43) wyjaśnił, że władanie cudzą nieruchomością
przez Skarb Państwa, uzyskane w ramach sprawowania władztwa publicznego,
13
może być nawet posiadaniem samoistnym prowadzącym do zasiedzenia, gdy
tymczasem posiadanie cudzej nieruchomości w granicach urządzeń przesyłowych
jest posiadaniem zależnym (por. np. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia
17 grudnia 2008 r., I CSK 171/08 i z dnia 12 stycznia 2012, IV CSK 183/11, LEX nr
1130302). Z tego także względu bezpodstawny był zarzut obrazy art. 316 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. sformułowany jako „brak ustaleń w przedmiocie czy do
posadowienia urządzeń przesyłowych na nieruchomości wnioskodawczyni doszło w
ramach dominium, a nie imperium Państwa” jak i zarzut obrazy art. 228 w zw. z art.
13 § 2 k.p.c., przez przyjęcie przez Sąd Okręgowy, że przedmiotowa inwestycja
była prowadzona przez przedsiębiorstwo państwowe w ramach jego działalności
gospodarczej.
Wbrew zarzutowi zawartemu w skardze kasacyjnej, Sąd Okręgowy wskazał
w jaki sposób doszło do nabycia własności urządzeń przesyłowych przez
uczestnika i jego poprzednika prawnego. Gdyby nawet wywód ten nie był trafny, nie
stanowiłoby to naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Według wnioskodawczyni, art. 278 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. został naruszony
przez uznanie, „że doszło do zasiedzenia służebności, w sytuacji gdy Sąd nie czynił
żadnych ustaleń w przedmiocie treści służebności, gdy nie było to przedmiotem
zgodnych oświadczeń stron, jak też wobec braku wiedzy specjalnej i nie przyjęcia
stanowiska wnioskodawczyni co do stref eksploatacyjnych, która jest niezbędna do
jej ustalenia”. Skarżąca przeoczyła, że w sprawie były badane zarzuty niweczące
roszczenie ustanowienia służebności przesyłu obciążającej działkę nr 243 i wniosek
został oddalony ze względu na uwzględnienie przez Sądy meriti, zarzutu
zasiedzenia służebności gruntowej obciążającej tę nieruchomość odpowiadającej
swą treścią służebności przesyłu przed dniem 3 sierpnia 2008 r.,
tj. wprowadzeniem do kodeksu cywilnego art. 3051
-3054
. Uwzględnienie takiego
zarzutu nie stanowi podstawy do ujawnienia stwierdzonego nim prawa w księdze
wieczystej, a zatem nie jest wymagany szczegółowy plan geodezyjny
z naniesionym przebiegiem takiej służebności. Poza tym, w aktach sprawy
znajdowały się mapy obrazujące przebieg linii wysokiego napięcia o mocy 110 kV
o nazwie B. – B. na działce wnioskodawczyni. Prowadzenie więc w sprawie
14
dowodu z opinii biegłego w kierunku postulowanym w skardze kasacyjnej nie
miałoby żadnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 227 k.p.c.).
Zarzut obrazy art. 247 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., pomijając, że tak jak
i poprzednie nie wskazuje żadnego naruszonego przepisu dotyczącego
postepowania apelacyjnego, a skarga kasacyjna przysługuje od orzeczenia
drugoinstancyjnego, jest bezpodstawny z przyczyn wskazanych przez Sąd
Okręgowy. Przypomnieć więc tylko należy, że art. 247 k.p.c., dotyczy zakazu
obchodzenia za pomocą dowodu z zeznań świadków przepisów o formie czynności
prawnej zastrzeżonej pod rygorem nieważności. Niedopuszczalne jest więc jedynie
korzystanie z osobowych źródeł dowodowych, jako dowodów przeciwnych wobec
dokumentów stwierdzających treść czynności prawnej dla której ustawa zastrzega
formę pisemną pod rygorem nieważności lub inną formę szczególną. W sprawie
dowód z zeznań świadków był wykorzystany do stwierdzenia czasokresu
posiadania przez podmioty prawne działki nr 243 położonej w M. w zakresie
służebności przesyłu, przy czym dowody te potwierdzały tylko dane wynikające z
zebranych w sprawie dokumentów.
Przystępując do oceny zarzutów materialnych, na wstępie podnieść należy,
że skarga kasacyjna jest oparta na tych poglądach literatury, które nie znalazły
potwierdzenia w ukształtowanej, jednolitej linii orzecznictwa. W judykaturze jest już
utrwalony pogląd, że możliwe jest nabycie przez zasiedzenie nawet przed wejściem
w życie art. 3051
- 3054
k.c. (przed dniem 3 sierpnia 2008 r.) służebności o treści
odpowiadającej służebności przesyłu, ustanawianej, nie na rzecz każdoczesnego
właściciela nieruchomości władnącej, ale na rzecz przedsiębiorcy przemysłowego
(por. np. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008 r., III CZP 89/08,
BSN 2008, nr 10, s. 7, z dnia 27 czerwca 2013 r., III CZP 31/13, OSNC 2014, nr 2,
poz.11 i z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013, nr 12, poz. 139).
Z podniesionych zarzutów dotyczących prawa materialnego, nietypowym
w tego rodzaju sprawach jest zarzut obrazy art. 5 k.c. Skarżąca przeoczyła,
że Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 26 października
2007 r., III CZP 30/07 (OSNC 2008, nr 5, poz. 43) wykluczył obronę na podstawie
tej klauzuli generalnej przeciwko zasiedzeniu. Przede wszystkim, zarzut nadużycia
15
prawa nie może być skutecznie podnoszony, gdyż przepis prawa rozstrzyga
w sposób jednoznaczny określoną sytuację, nie pozostawiając sądowi marginesu
ocennego, nawet jeżeli można uznać, że dochodzi do pokrzywdzenia jednej ze
stron. Klauzula ta nie może stanowić podstawy do zaniechania lub ograniczenia
(nabycia lub utraty) praw podmiotowych.
Artykuł 5 k.c. nie może być podstawą odmowy stwierdzenia nabycia
własności przez zasiedzenie, także z tego względu, że nabycie to następuje ex
lege. Stwierdzenie przez sąd nabycia prawa własności, czy służebności w drodze
zasiedzenia ma charakter deklaratywny, co wyklucza dopuszczalność
zastosowania tego przepisu do ustalenia istnienia lub nieistnienia prawa. Poza tym,
trudno aprobować pogląd, który w istocie zakłada a priori stosowanie art. 5 k.c. dla
określonej kategorii przypadków, a nie do konkretnych stanów faktycznych, które
wymagają odstąpienia od rozwiązań typowych. Dodać należy, że ustawodawca
normując zasiedzenie przyznał prymat ochronie trwającego przez wiele lat status
quo kosztem prawa własności dotychczasowego właściciela. Nie uzależnił
możliwości zasiedzenia od tytułu lub sposobu objęcia rzeczy w posiadanie, a dobra
lub zła wiara posiadacza ma wpływ jedynie na długość okresu zasiedzenia. Takie
założenia przemawiają przeciwko próbom odwoływania się do konstrukcji
nadużycia prawa względnie poszukiwania innej aksjologii dla uzasadnienia
"blokowania" stosowania przepisów bezwzględnie obowiązujących.
Szczegółowe omawianie wszystkich zarzutów materialnych jest zbędne
z jednego podstawowego względu. Otóż, z ustaleń wynika, że zezwoleniem z dnia
27 stycznia 1962 r. wydanym przez Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w B.
na podstawie art. 35 u.z.t.w.n. zezwolono Zakładowi Energetycznemu w T. na
zakładanie i budowę słupów oraz przewodów służących do przesyłania
elektryczności na nieruchomościach położonych na trasie B. – B. w granicach
powiatu b./…/, zgodnie ze szkicem sytuacyjnym stanowiącym załącznik do
zezwolenia, a więc także na nieruchomości powódki. W zezwoleniu stwierdzono,
że osobom uprawnionym przez Zakład Energetyczny przysługuje prawo dostępu
do słupów i przewodów w celu wykonania czynności związanych z ich konserwacją.
16
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 8 kwietnia 2014 r.
III CZP 87/13 (OSNC 2014, nr 7-8, poz. 68) wyjaśnił, że wykonywanie uprawnień w
zakresie wynikającym z decyzji wydanej na podstawie art. 35 ust. 1 i 2 u.z.t.w.n.,
stanowiącej tytuł prawny do ich wykonywania, nie prowadzi do nabycia przez
zasiedzenie służebności gruntowej odpowiadającej treści służebności przesyłu.
Przyjął jednak koncepcję, że decyzja wydana na podstawie art. 35 ust. 1
u.z.t.w.n. była aktem kształtującym treść prawa własności zgodnie z art. 140 k.c..
Wskazał, że z decyzji tej wynikają uprawnienia o charakterze administracyjnym,
czasami nazwane szczególną służebnością ustawową. Wyjaśnił, że wydanie
decyzji mającej podstawę w art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. prowadzi do trwałego
ograniczenia prawa własności nieruchomości, gdyż sprawia, że jej właściciel ma
obowiązek znoszenia stanu faktycznego ukształtowanego przebiegiem urządzeń
przez strefę, w której było lub mogło być wykonywane jego prawo (por. także.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2010 r., III CZP 116/09, LEX
nr 537076, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., II CSK 432/07, nie
publ. i z dnia 9 marca 2007 r., II CSK 457/06, "Monitor Prawniczy" 2007, nr 7, s.
339 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 156/07,
OSNC 2008, nr 9, poz. 103).
Podniósł, że samo uchylenie art. 35 ust. 1 u.z.t.w.n. nie pozbawiło mocy
wiążącej decyzji wydanych na jej podstawie. Trwałość skutków na tej podstawie
decyzji w postaci ograniczenia prawa własności nieruchomości oznacza,
że dotyczą one nie tylko tej osoby, która była właścicielem nieruchomości w chwili
prowadzenia postępowania administracyjnego zakończonego wydaniem decyzji,
lecz każdego kolejnego jej właściciela. Na uprawnienia w stosunku do
wywłaszczonej w ten sposób nieruchomości może się powoływać nie tylko
przedsiębiorca wykorzystujący urządzenia przesyłowe, który instalował je
w związku z wydaniem decyzji, ale każdy kolejny, który uzyskał do tych urządzeń
tytuł i w związku z tym jest odpowiedzialny za ich utrzymanie i eksploatację.
Skoro w odniesieniu do spornej linii energetycznej została wydana decyzja
na podstawie art. 35 ust 1 i 2 u.z.t.w.n., to stanowi ona samoistny tytuł prawny do
wykonywania obsługi linii energetycznych i jest przeszkodą do ustanowienia
17
służebności przesyłu obciążającej działkę wnioskodawczyni na podstawie art. 3051
i 3052
k.c. (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2014 r., III CZP
107/13, LEX nr 1488917).
Ze wskazanych względów na podstawie art. 39814
k.p.c. skarga kasacyjna
uległa oddaleniu.