Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 34/14
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 30 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Mirosława Wysocka
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 30 stycznia 2015 r.
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Wojciecha Kasztelana,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
we wniosku z dnia 11 kwietnia 2014 r., BSA I-4110-5/14,
"Czy możliwy jest wpis do Krajowego Rejestru Sądowego,
w rubryce "Prokurenci", jednego prokurenta z jednoczesnym
zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem zarządu
spółki?"
podjął uchwałę:
Niedopuszczalny jest wpis do rejestru przedsiębiorców
w Krajowym Rejestrze Sądowym jednego prokurenta
z zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem
zarządu.
2
UZASADNIENIE
I. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, działając na podstawie art. 60 § 1
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst Dz. U.
z 2013 r., poz. 499 ze zm.), wniósł o rozstrzygnięcie przez skład siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego przytoczonego na wstępie zagadnienia prawnego.
W uzasadnieniu wskazał, że z sondażu przeprowadzonego w dziewięciu
wybranych okręgach sądowych wynika, iż wykładnia przepisów o prokurze
zawartych w kodeksie cywilnym jest niejednolita. W postanowieniach niektórych
sądów rejestrowych dopuszczalność wpisu prokury udzielonej jednej osobie
z zastrzeżeniem, że może ona działać tylko łącznie z członkiem zarządu, nie jest
kwestionowana, natomiast sądy innych okręgów odmawiają wpisu takiej prokury.
Zdarzają się także, w tym samym okręgu, zarówno postanowienia odmawiające
wpisu takiej prokury, jak i dopuszczające jej wpis w rejestrze przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego w Dziale 2 Rubryka 3 - Prokurenci - jako prokury
udzielonej pojedynczej osobie z adnotacją w polu 4 trzeciej rubryki, w której określa
się rodzaj prokury ‘prokura łączna z członkiem zarządu”.
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wskazał także, że Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 27 kwietnia 2001 r. III CZP 6/01 (OSNC 2001, nr 10, poz.148)
stwierdził, iż dopuszczalne jest udzielenie prokury jednej osobie z zastrzeżeniem,
że może ona działać tylko łącznie z członkiem zarządu spółki lub wspólnikiem.
Uchwała ta została podjęta wprawdzie w czasie obowiązywania art 62 k.h., ale
jego treść jest prawie identyczna z obowiązującym art. 1094
§ 1 k.c. Pomimo
zajętego wyraźnie stanowiska przez Sąd Najwyższy, problem dopuszczalności
udzielenia prokury jednej osobie z zastrzeżeniem, że może ona działać tylko
łącznie z członkiem zarządu, wywołuje wątpliwości zarówno w orzecznictwie sądów
powszechnych jak i w doktrynie, której głosy są także wyraźnie podzielone.
Prokurator Generalny, powołując się na dotychczasowe orzecznictwo Sądu
Najwyższego oraz znaczenie dla praktyki przyjętej w nim wykładni przepisów
o prokurze, stwierdził, że obowiązujące przepisy nie zabraniają ujawniania
w Krajowym Rejestrze Sądowym w rubryce „Prokurenci”, jednego prokurenta
3
z jednoczesnym zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem
zarządu spółki.
II. Sąd Najwyższy dotychczas wypowiedział się dwukrotnie na temat
wykładni art. 62 k.h., którego odpowiednikiem jest art. 1094
§ 1 k.c. Zarówno
w orzeczeniu z dnia 18 lutego 1938 r., CI 170/37 (Zbiór Orzeczeń Sądu
Najwyższego 1938, nr 12, poz. 561), jak i we wspomnianej uchwale z dnia
27 kwietnia 2001 r., III CZP 6/01, dopuszczono ustanowienie prokury w ten sposób,
że jest ona udzielona jednej osobie, ale prokurent może działać tylko łącznie
z członkiem zarządu. Dotychczas w orzecznictwie Sądu Najwyższego brak
więc rozbieżności na temat rozumienia specjalnej prokury, którą określa się jako
prokurę łączną niewłaściwą lub prokurę łączną mieszaną. Zgodnie z art. 60 § 1
ustawy o Sądzie Najwyższym, Pierwszy Prezes może przedstawić wniosek
o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni prawa, gdy ujawnią się one
w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego.
We wniosku Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wykazał jednoznacznie,
że w orzecznictwie sądów powszechnych utrzymuje się wyraźna rozbieżność
co do rozumienia przepisów o prokurze. W tej sytuacji, mając także na względzie,
że przeważająca część doktryny kwestionuje dopuszczalność prokury łącznej
niewłaściwej, podnosząc ważkie argumenty, które świadczą o braku podstaw
prawnych dla takiej prokury na tle przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu spółek
handlowych, celowe stało się zajęcie w tej sprawie stanowiska przez powiększony
skład Sądu Najwyższego. Tym bardziej, że będzie to pierwsza wypowiedź Sądu
Najwyższego odnosząca się nie do uchylonych już kilkanaście lat temu przepisów
kodeksu handlowego, ale do obowiązującej regulacji tej instytucji w kodeksie
cywilnym i kodeksie spółek handlowych.
III. Prokura jest na tle regulacji zawartej w art. 1091
- 1098
k.c. specjalnym
rodzajem pełnomocnictwa. Należy jednak zwrócić uwagę, że prokura jest także
wykorzystywana przy konstruowaniu reprezentacji spółki kapitałowej przez zarząd.
Zgodnie z art. 205 i 373 k.s.h., oświadczenie woli za spółkę może złożyć jedynie
członek zarządu i prokurent. Także Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 kwietnia
2001 r. III CZP 6/01, podkreślił, że współdziałanie prokurenta z członkiem zarządu
lub w spółkach osobowych ze wspólnikiem dotyczy nie tylko konstrukcji prokury
4
jako specjalnego pełnomocnictwa, ale wiąże się ściśle z reprezentacją spółki.
Współdziałanie prokurenta z członkiem zarządu lub wspólnikiem handlowej spółki
osobowej dotyczy więc nie tylko konstrukcji prokury jako specjalnego
pełnomocnictwa, ale wiąże się ściśle z reprezentacją spółki przez członków
zarządu lub wspólników spółki osobowej, którzy są uprawnieni do jej
reprezentowania. Spostrzeżenie to wskazuje, że analiza dopuszczalności prokury
mieszanej, a więc takiej, w której oświadczenie woli wiążące spółkę składa
prokurent i członek zarządu, powinna uwzględniać nie tylko przepisy o prokurze,
ale również przepisy regulujące reprezentację spółki przez jej organy, przede
wszystkim przez zarząd. Rozważania dotyczące członka zarządu będą się odnosiły
także do wspólnika handlowej spółki osobowej uprawnionego do jej reprezentacji,
do oceny sytuacji takiego wspólnika, w związku z art. 331
k.c., należy bowiem
odpowiednio stosować przepisy o osobach prawnych, w tym o działaniu tych osób
przez ich organy (art. 38 k.c.).
Wykładnia literalna przepisów kodeksu cywilnego o prokurze wskazuje,
że ustawodawca ustanowił trzy jej rodzaje. Po pierwsze, prokurę singularną, której
przedsiębiorca udziela innej osobie lub osobom. Jeżeli udzielono takiej prokury
kilku osobom, każda z nich jest umocowana do czynności sądowych
i pozasądowych jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, z wyjątkiem
czynności, o których mowa w art. 1093
k.c. Jest to więc prokura wykonywana
jednoosobowo. Po drugie, przedsiębiorca może udzielić prokury łącznej. W takim
przypadku do skutecznego składania oświadczeń woli za przedsiębiorcę konieczne
jest złożenie oświadczenia woli przez wszystkie osoby, którym udzielono prokury
łącznej. Można także udzielić prokury łącznej lub singularnej, ale ograniczyć jej
zakres tylko do spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa.
Będzie to prokura oddziałowa. De lege lata brak podstaw prawnych do udzielania
przez przedsiębiorcę innego rodzaju prokury. Dodatkowo należy pokreślić,
że przepisy o prokurze zostały w obecnym kształcie wprowadzone do porządku
prawnego stosunkowo niedawno, bo w 2003 r. Wprowadzając prokurę do kodeksu
cywilnego, ustawodawca dopuścił nowy trzeci rodzaj prokury, prokurę oddziałową.
Nie dokonał, pomimo wspomnianych orzeczeń Sądu Najwyższego wydanych na tle
przepisów kodeksu handlowego, dalszej modyfikacji przepisów o prokurze
5
i wprowadzania nowych jej rodzajów. W szczególności nie dopuścił prokury
polegającej na tym, że ustanawia się jednego prokurenta, ale wskazuje, iż jest
to prokura łączna wykonywana z członkiem zarządu.
IV. Ustawodawca ogólnie określa kto może być prokurentem. Zgodnie z art.
1092
§ 2 k.c., prokurentem może być tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność
do czynności prawnych. Oznacza to, że co do zasady nie ma przeszkód, aby
prokurentem były także osoby wchodzące w skład organów spółki, czyli członkowie
zarządu, rady nadzorczej lub zgromadzenia wspólników. Należy jednak ustalić, czy
status członka organu spółki nie stoi na przeszkodzie w udzieleniu mu prokury.
Gdy chodzi o wspólnika nie ma żadnych przeszkód, gdy jest nim osoba fizyczna
mająca pełną zdolność do czynności prawnych, aby spółka mogła mu udzielić
prokury. Ne dotyczy to jednak wspólników handlowych spółek osobowych, którzy
są uprawnieni do reprezentacji spółki. Może to być także prokura łączna z innymi
wspólnikami lub innymi osobami, które spełniają wymaganie określone w art. 1092
§ 2 k.c. Z kolei gdy chodzi o członków rady nadzorczej, to niedopuszczalne jest
udzielenie im prokury. Prokurent może dokonywać czynności prawnych za spółkę.
Rada nadzorcza jest powołana do sprawowania nadzoru we wszystkich
dziedzinach działalności spółki, a więc także w zakresie czynności prawnych
dokonywanych przez prokurenta. Z tego względu art. 214 § 1 i art. 387 § 1 k.s.h.
wyraźnie zakazuje łączenia funkcji prokurenta z członkostwem w radzie nadzorczej.
Brak także podstaw prawnych, aby członek zarządu mógł zostać
prokurentem. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że członek zarządu jest
osobą, której zachowanie traktowane jest jako zachowanie samej spółki. Ma to
daleko idące skutki, gdyż jego zachowanie może być uznane za zachowanie
samej spółki nie tylko przy dokonywaniu przez nią czynności prawnych, ale także
brane pod uwagę przy ocenie odpowiedzialność spółki z tytułu czynów
niedozwolonych lub bezpodstawnego wzbogacenia. Taka pozycja prawna członka
zarządu jest źródłem nałożenia na niego licznych obowiązków oraz - w przypadku
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością - szczególnej odpowiedzialności za jej
zobowiązania w razie niezgłoszenia spółki na czas do upadłości (art. 299 k.s.h.).
Prokurent natomiast jest pełnomocnikiem, czyli osobą umocowaną do dokonywania
czynności prawnych za spółkę. Jego zachowanie nie jest więc zachowaniem samej
6
spółki, dlatego można je przypisywać spółce tylko w takim zakresie jaki wynika
z udzielonego mu pełnomocnictwa. Zachowanie prokurenta, tak jak każdego
pełnomocnika, jest w zasadzie irrelewantne z punktu widzenia czynów, które
możemy przypisać spółce.
Nie ma również racjonalnych powodów, aby udzielać prokury członkowi
zarządu. Członek zarządu jest z mocy ustawy uprawniony do prowadzenia spraw
spółki i jej reprezentowania (art. 201 i 368 k.s.h.). Prokurent natomiast jest
umocowany tylko do dokonywania czynności sądowych i pozasądowych
związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa (1091
k.c.). Ponadto jego
umocowanie nie obejmuje czynności zbycia przedsiębiorstwa oraz dokonania
czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego
korzystania, oraz do zbywania i obciążania nieruchomości, gdyż dla takich
czynności wymagane jest pełnomocnictwo do poszczególnych czynności (art. 1093
k.c.). Pozbawione sensu byłoby udzielanie prokury członkowi zarządu, gdyż to co
uzyskiwałby na mocy prokury i tak wchodzi w zakres jego uprawnień
do reprezentowania spółki. Podobne argumenty przemawiają, przeciwko
udzielaniu prokury wspólnikowi handlowej spółki osobowej, któremu przysługuje
uprawnienie do reprezentacji spółki.
Pozostaje do rozważenia, czy de lege lata można ustanowić prokurenta oraz
uzależnić skuteczność dokonywanych przez niego czynności w imieniu spółki od
tego, aby dokonywał ich łącznie z członkiem zarządu. Należy podkreślić, że nie
będzie to prokura łączna. Wykładnia art. 1094
k.c. nie pozostawia wątpliwości,
że prokury łącznej można udzielić kilku osobom łącznie. Wobec tego, każda z nich
jest prokurentem tyle tylko, że do skuteczności czynności prawnej, której dokonują
w imieniu spółki, wymagane jest oświadczenie woli każdego z nich. Brak podstaw
do stwierdzenia, że istota prokury łącznej sprowadza się do tego, iż do ważności
czynności dokonywanych przez prokurenta nie wystarcza tylko oświadczenie
samego prokurenta, lecz wymagane jest także jeszcze inne oświadczenie woli.
Oświadczenie to może pochodzić nie tylko od drugiego prokurenta, lecz może być
również oświadczeniem woli członka zarządu. Pogląd taki jest sprzeczny z literalną
wykładnią art. 1094
k.c. W przepisie tym stwierdza się jednoznacznie,
że prokura może być udzielona kilku osobom łącznie i to jest właśnie prokura
7
łączna. Nie jest wobec tego prokurą łączną udzielenie prokury tylko jednej osobie.
Brak też podstaw prawnych, aby uzależniać skuteczność czynności dokonywanych
przez prokurenta w imieniu spółki od oświadczenia woli członka zarządu spółki.
W konsekwencji uznać należy, że prokury łącznej można udzielić kilku osobom,
co oznacza, że do skutecznego reprezentowania przez nich spółki będzie
wymagane złożenie oświadczenia woli przez każdego z nich. Każda z tych osób
jest więc prokurentem, gdyż skoro udziela się prokury, to znaczy każdemu
z prokurentów łącznych. To, że w art. 1094
k.c. nie wspomina się, iż przedsiębiorca
udziela prokury prokurentowi nie upoważnia do przyjęcia, że drugą osobą
w prokurze łącznej może być inna osoba niż prokurent. Gdyby wolą ustawodawcy
było, aby drugą osobą w prokurze łącznej mogła być osoba, która nie jest
prokurentem, wymagałoby to wyraźnego postanowienia ustawy.
Przykładem takiej regulacji jest tzw. reprezentacja mieszana, dla której
podstawę stanowi art. 205 lub 373 k.s.h. W przepisach tych wyraźnie przewiduje
się, że jeżeli zarząd jest wieloosobowy, do skutecznego złożenia oświadczenia woli
za spółkę, jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, wystarczy złożenie
oświadczenia woli przez członka zarządu i prokurenta. Warto także podkreślić,
że również Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 kwietnia 2001 r. III CZP 6/01 oraz
doktryna powstała na kanwie tej uchwały nie dopuszczają, aby można było za
prokurę łączną uważać prokurę ustanowioną tylko dla jednej osoby i uzależnić
skuteczność jej reprezentacji od wyrażenia woli przez członka zarządu. W doktrynie
przeważa zdecydowanie stanowisko o braku podstaw dla ustanowienia takiej
prokury. Sąd Najwyższy dopuścił wprawdzie we wspomnianej uchwale taką
możliwość, ale uznał, że jest to prokura łączna niewłaściwa, dla której podstawą
mogą być przepisy o prokurze stosowane tylko w drodze analogii.
V. Argumentem, który ma przemawiać za dopuszczalnością prokury
udzielonej jednej osobie oraz uzależnienia skuteczności takiej prokury od
konieczności współdziałania z członkiem zarządu jest powoływanie się na to,
że ustawa dopuszcza, aby oświadczenie woli mógł złożyć za spółkę członek
zarządu i prokurent. Byłby to nowy rodzaj prokury, który określa się jako prokurę
łączną niewłaściwą lub jako prokurę łączną nieprawidłową albo prokurę łączną
mieszaną. Za dopuszczalnością takiej prokury ma przemawiać to, że skoro
8
reprezentacja spółki jest uregulowana niejednolicie, bo oświadczenie woli spółki
może być złożone skutecznie przez członka lub członków zarządu, przez
prokurenta lub prokurentów, likwidatora, radę nadzorczą lub pełnomocnika
ustanowionego uchwałą wspólników, a także zwykłego pełnomocnika, a zatem nie
można wykluczyć skutecznej reprezentacji spółki wtedy, gdy oświadczenie
składane jest przez prokurenta i członka zarządu.
Oceniając różne sposoby reprezentowania spółki kapitałowej, trzeba przede
wszystkim zauważyć, że zawsze mają one podstawę w ustawie, umowie spółki lub
w statucie. Jest to konsekwencja podstawowej reguły wyrażonej w art. 38 k.c.,
że spółka jako osoba prawna działa przez swoje organy w sposób określony
w ustawie lub opartym na niej statucie. To, że w sytuacji określonej w art. 205 i 373
k.s.h. skuteczne jest oświadczenie woli złożone przez członka zarządu i prokurenta
jest dopuszczonym przez ustawę wyjątkiem od zasady, iż oświadczenia woli za
spółkę składają członkowie zarządu lub osoby, które zostały umocowane przez nich
do reprezentowania spółki, tj. pełnomocnicy zwykli lub prokurenci. Również jako
wyjątek ustawa dopuszcza reprezentowanie spółki przez inny niż zarząd organ
spółki lub specjalnego pełnomocnika ustanowionego uchwałą wspólników (art. 210
§ 1 i art. 379 § 1 k.s.h.) lub przez osobę o szczególnym, zbliżonym do zarządu
statusie czyli likwidatora (art. 280 i 466 k.s.h.). Możliwość kształtowania zasad
reprezentacji spółki przez ustanawianie innego rodzaju prokury niż ten, który
przewidziany jest w ustawie, na podstawie oświadczenia woli zarządu, wykracza
wyraźnie poza zasady reprezentowania spółki mające swoją źródło w art. 38 k.c.
Już z tego względu dopuszczenie takiego sposobu kreowania prokury łącznej
pozbawionej jest podstawy prawnej.
Ścisłe uregulowanie w ustawie sposobu reprezentacji spółki kapitałowej
ma swoje mocne uzasadnienie aksjologiczne. Bezpieczeństwo obrotu wymaga,
aby w sytuacji, w której w obrocie występuje spółka, jej kontrahent mógł łatwo
ustalić, czy osoby przedstawiające się jako umocowane do działania za spółkę,
rzeczywiście mają takie umocowanie. W tym celu nałożono na spółkę obowiązek
ujawniania w rejestrze przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym osób,
których zachowanie może być traktowane jako zachowanie samej spółki.
Dotyczy to członków zarządu, ale także prokurentów, gdyż prokurent, nie tylko ma
9
szeroko zakreślone w ustawie umocowanie do reprezentowania spółki, ale może
również być traktowany jako osoba, której zachowanie uznawane jest za
zachowanie spółki. Będzie tak zawsze wtedy, gdy do skutecznej reprezentacji
spółki wystarczy oświadczenie jednego członka zarządu i prokurenta (art. 205 i 373
k.s.h.).
Należy zauważyć, że określony w ustawie sposób reprezentacji spółki
kapitałowej może być modyfikowany, jest to jednak możliwe tylko w umowie spółki
lub w statucie. Ustawa nie dopuszcza modyfikacji zasad reprezentacji spółki przez
oświadczenie woli członka lub członków zarządu. Za niedopuszczalnością
ustanawiania prokury łącznej niewłaściwej (mieszanej), która powstaje na
podstawie jednostronnej czynności prawnej jaką jest udzielenie prokury, przemawia
więc nie tylko wykładnia przepisów o prokurze, ale także określone w art. 38 k.c.
zasady kształtowania reprezentacji osoby prawnej.
Warto również zwrócić uwagę, że uznanie za dopuszczalne ustanowienie
prokury niewłaściwej, uzależniałoby skuteczność oświadczenia woli prokurenta
składanego w imieniu spółki od złożenia oświadczenia woli także przez członka
zarządu. Taka prokura godzi w jej istotę, wypaczając model ustawowy. Prokurent
jest specjalnym pełnomocnikiem, który - jeżeli nie jest to prokura łączna - może
samodzielnie składać oświadczenie woli w zakresie spraw określonych w ustawie.
Dopuszczenie do tego, aby skuteczność oświadczeń woli prokurenta
zależała od woli członka zarządu, czyni z prokurenta nie samodzielnego
pełnomocnika jak chce ustawodawca, ale pomocnika zarządcy, który jest mu
podporządkowany. Takie ograniczenie umocowania prokurenta jest sprzeczne
z istotą pełnomocnictwa, szczególnie takiego jak prokura, gdyż z jednej strony
zarząd daje mu umocowanie, aby mógł samodzielnie podejmować wszystkie
czynności związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa spółki (z wyjątkiem
określonym w art. 1093
k.c.), z drugiej zaś zabrania dokonać jakiejkolwiek
czynności samodzielnie, czyli w istocie bez zgody członka zarządu.
Takie ograniczenie prokury byłoby o wiele dalej idące niż ograniczenie zakresu
przedmiotowego prokury, o którym mowa w art. 1091
§ 2 k.c. Prokurent nie mógłby
bowiem dokonać żadnej czynności bez zgody członka zarządu. Dlatego powinno
10
ono także być uznane za bezskuteczne wobec osób trzecich na podstawie art. 1091
§ 2 k.c.
VI. Skoro brak podstaw prawnych do ustanowienia prokury łącznej
mieszanej (nieprawidłowej), to należy jeszcze rozważyć dopuszczenie
ustanowienia takiej prokury w drodze analogicznego stosowania art. 205 i 373 k.s.h.
Dotychczasowe ustalenia wskazują, że brak podstaw do stosowania w tym
przypadku analogii. To, że ustawodawca dopuścił do tego, aby preferowany przez
niego sposób reprezentacji w spółce kapitałowej, czyli reprezentacja łączna
mógł polegać także na tym, że oświadczenie składa członek zarządu i prokurent,
nie jest sytuacją zbliżoną do prokury niewłaściwej, rozumianej jako możliwość
udzielenia przez zarząd prokury jednej osobie i uzależnienia skuteczności
reprezentacji spółki przez prokurenta od oświadczenia woli członka zarządu.
Tylko pozornie występuje tu ta sama sytuacja; oświadczenie woli w imieniu
spółki składają członek zarządu i prokurent. W sytuacji określonej w art. 205 i 373
k.s.h. taka możliwość jest jednak przewidziana w ustawie. Jest to więc zgodne
z naczelną zasadą określającą działanie osób prawnych wyrażoną w art. 38 k.c.
Jeżeli natomiast obowiązek współdziałania członka zarządu i prokurenta wynika
z jednostronnego oświadczenia woli o ustanowieniu prokury pozostaje to
w oczywistej sprzeczności z zasadą działania spółki jako osoby prawnej wyrażoną
w art. 38 k.c. Możliwość dopuszczenia prokury łącznej mieszanej, czyli takiej
w której oświadczenie woli za spółkę składa jeden prokurent i jeden członek
zarządu może de lege lata wynikać tylko z umowy spółki lub z statutu.
Za dopuszczalne na mocy art. 38 k.c. należy uznać określenie w umowie (statucie)
spółki takiego sposób reprezentacji spółki, że oświadczenie woli w imieniu spółki
może złożyć jeden z prokurentów łącznych i członek zarządu. Tylko taka prokura
łączna mieszana jest dopuszczalna na tle przepisów kodeksu cywilnego i kodeksu
spółek handlowych. O sposobie reprezentacji spółki może bowiem decydować
ustawa lub oparty na niej statut (umowa spółki), a nie oświadczenie woli członków
zarządu spółki. Zarząd, reprezentując spółkę, może działać tylko w zakresie
wyznaczonym przez przepis ustawy oraz postanowienia umowy spółki lub statutu,
co nie obejmuje uprawnienia do kreowania nowego rodzaju prokury. Ustawodawca
dopuszcza tylko prokurę singularną, łączną i oddziałową.
11
VII. Przeciwko możliwości ustanowienia jednego prokurenta i uzależnienia
ważności dokonywanych przez niego czynności prawnych w imieniu spółki od
wyrażenia woli także przez członka zarządu przemawia charakter czynności, jaką
jest ustanowienie prokury. Ustanowienie prokury łącznej nieprawidłowej następuje
na podstawie czynności prawnej jednostronnej. Na tle prawa polskiego,
co szczególnie mocno akcentuje doktryna, można uznać istnienie numerus clausus
czynności jednostronnych. Innymi słowy, nie obowiązuje tu możliwość dokonywania
każdego rodzaju czynności byleby nie wykraczały one poza granice określone w art.
58 k.c., lecz można dokonywać tylko takich czynności jednostronnych, które określa
sam ustawodawca. Ustawodawca zezwala zaś tylko na ustanowienie prokury
łącznej, która upoważnia ustanowionych prokurentów do reprezentowania spółki
łącznie. Nie ma w ustawie podstaw do dokonywania przez zarząd czynności
polegającej na ustanowieniu prokury singularnej i uzależnieniu skuteczności
dokonywanych przez prokurenta czynności od oświadczenia woli członka zarządu.
VIII. Za odrzuceniem możliwości de lege lata kreowania wolą zarządu
nowego rodzaju prokury łącznej mieszanej przemawia także to, że brak w istocie
wyraźnie wskazanych potrzeb dla takiego rozwiązania. W orzecznictwie jako
potrzebę sięgania po prokurę łączną niewłaściwą wskazano sytuację, w której
spółka ze względu na bezpieczeństwo obrotu zamierza, aby oświadczenie woli
składały zawsze co najmniej dwie osoby, a ustanowienie drugiego prokurenta
wiązałoby się z dodatkowymi kosztami. Łatwo ten argument podważyć, gdyż
dodatkowych kosztów można uniknąć lub znacznie je zminimalizować udzielając
prokury już zatrudnionemu pracownikowi. Poza tym do zachowania zasady
reprezentacji łącznej wystarczy powołanie zarządu dwuosobowego oraz dwóch
prokurentów łącznych. Wtedy, gdy umowa lub statut nie stanowią inaczej za spółkę
oświadczenie woli składać będą zawsze dwie osoby. Dodatkowo w drodze umowy
lub statutu można przewidzieć, że członek zarządu może składać oświadczenie
woli razem z jednym z prokurentów łącznych. Takie umowne (statutowe) określenie
zasad reprezentacji mieszanej uzupełni regulację ustawową w zgodzie z art. 38 k.c.
Nie ma także oczywiście przeszkód, aby ustawodawca, gdy uzna za celowe
uzupełnienie regulacji reprezentacji mieszanej, zezwolił na zastąpienie
oświadczenia woli jednego z prokurentów łącznych oświadczeniem członka
12
zarządu i wprowadził wyraźny przepis, który taką ewentualność dopuści.
Będzie to prokura łączna, w tym tylko sensie mieszana, że na podstawie
wyraźnego przepisu ustawy może być wykonywana przez oświadczenie woli obu
prokurentów albo jednego z nich i członka zarządu. Za potrzebą takiego
uregulowania prokury łącznej przemawia to, że z różnych względów może się
okazać, iż w spółce brak czasowo drugiego prokurenta i wtedy może jego
oświadczenie woli zastąpić oświadczenie woli członka zarządu.
IX. Nie bez znaczenia jest to, że z przepisów dotyczących rejestru
przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym wynika, iż stworzony system
wpisów do tego rejestru nie przewiduje możliwości wpisywania prokury
niewłaściwej. To, jak dokonywać wpisów dotyczących prokury przesądza
rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 listopada 2014 r. w sprawie
szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego
Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach (Dz. U.
2014, poz. 1667 ze zm.), wydane na podstawie art. 35a ustawy z dnia 20 sierpnia
1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz. U. z 2013 r., poz. 1203 oraz Dz. U.
z 2014 r. poz. 1161 i 1306). Z § 52 tego rozporządzenia wynika, że w dziale drugim
rejestru przedsiębiorców dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki
akcyjnej, w rubryce trzeciej odnoszącej się do prokury, wpisuje się imię, nazwisko
i numer PESEL prokurenta oraz rodzaj prokury. Podobną regulację dla handlowych
spółek osobowych przewidują § 21 i 43 tego rozporządzenia. Skoro zaś członek
zarządu nie jest prokurentem to nie wiadomo, w której rubryce należałoby umieścić
wzmiankę, że prokurent może skutecznie składać oświadczenia woli tylko łącznie
z członkiem zarządu. Jak wskazano brak podstaw prawnych, aby wpisywać
jako rodzaj prokury, prokurę łączną wykonywaną razem z członkiem zarządu, gdy
powołano tylko jednego prokurenta. Nie ma natomiast przeszkód, aby zgodnie
z § 52 powołanego rozporządzenia, w drugim polu pierwszej rubryki rejestru
przedsiębiorców, w której określa się zasady reprezentacji spółki przez zarząd
i prokurentów wpisać, gdy tak stanowi umowa spółki lub statut, że oświadczenie
woli za spółkę może składać jeden z prokurentów łącznych oraz członek zarządu.
Taką samą regulację dotyczącą wpisywania prokury zawierało uchylone z dniem
13
1 grudnia 2014 r. poprzednio obowiązujące rozporządzenie wykonawcze Ministra
Sprawiedliwości.
X. Podniesione argumenty przemawiają za przyjęciem, że nie jest
dopuszczalny wpis do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym
jednego prokurenta z zastrzeżeniem, że może on działać tylko łącznie z członkiem
zarządu. Brak podstaw dla ustanowienia takiej prokury, gdyż nie przewidują jej
przepisy k.c. o prokurze, a ponadto taka prokura byłaby sprzeczna z podstawową
zasadą reprezentacji osób prawnych, określoną w art. 38 k.c. Mając powyższe na
względzie należy uznać, że wpisy w Krajowym Rejestrze Sądowym prokury
jednoosobowej określanej jako prokura łączna z członkiem zarządu, powinny
zostać wykreślone. Podstawę do ich wykreślenia stanowi art. 12 ust. 3 ustawy
z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (jedn. tekst Dz. U.
z 2013 r., poz. 1203 ze zm.).
Przyjęta wykładnia przepisów o prokurze i reprezentacji spółki kapitałowej
nie ma zastosowania do oceny skutków czynności prawnych dokonanych przez
ustanowionych niezgodnie z nią prokurentów. Biorąc pod uwagę, że istniała
długoletnia, tolerowana przez wiele sądów rejestrowych praktyka uznawania tzw.
prokur łącznych niewłaściwych, przyjęta wykładania przepisów o prokurze nie
powinno prowadzić do podważenia bezpieczeństwa obrotu i możliwości
pozbawiania skuteczności wielkiej ilości czynności prawnych, dokonanych przez
prokurentów ustanowionych w ten sposób. Skoro ustanawianie tego rodzaju prokur
było spowodowane występowaniem rozbieżności interpretacyjnych w stosowaniu
prawa przez podmioty zobowiązane do przestrzegania norm prawnych oraz przez
organy powołane do ich stosowania w takiej sytuacji istnieje możliwość
ograniczenia wstecznego stosowania ustalonej interpretacji przepisu. Dotyczy to
w szczególności uchwał, które podejmując abstrakcyjne zagadnienie wprowadzają
element nowości w stosowaniu prawa (por. wyroki Trybunału Sprawiedliwości
Unii Europejskiej z dnia 15 grudnia 1995 r., nr C-415/93, Union Royale Belge des
Sociétés de Football Association ASBL i inni przeciwko J.-M. Bosman
i innym i z dnia 27 września 2006 r., T-59/02, Archer Daniels Midland przeciwko
Komisji, uchwałę Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 1995 r., W 9/94, OTK
1995 nr 1, poz. 20, uchwałę pełnego składu Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia
14
2014, BSA-I-4110-4/13, OSNC 2014, nr 5, poz. 49, uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, OSNC 2008,
nr 11, poz. 122 i z dnia 13 października 2011 r., II UZP 6/11, OSNP 2012, nr 5-6,
poz. 69).
Z tych względów przyjęta w uchwale wykładnia obowiązuje tylko pro futuro
od chwili jej podjęcia.