Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 237/14
POSTANOWIENIE
Dnia 28 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
Protokolant Agnieszka Łuniewska
w sprawie z wniosku T. Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego P. Spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością w T.
przy uczestnictwie J. C., R. D., A. Z., J. D.
i R. C.-K.
o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 28 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 10 października 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w P.
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z dnia 24 kwietnia 2013 r. oddalił,
złożony w dniu 6 lipca 2012 r., wniosek wierzyciela – T. Przedsiębiorstwa
Budownictwa Przemysłowego „P.” sp. z o.o. z siedzibą w T. o orzeczenie zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej wobec J. C., R. D., A. Z., J. D. i R. C.-K. b.
członków zarządu spółki „H. P.” S.A. w W.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawcę i „H. P.” S.A. w W. łączyła
umowa dostawy betonu z dnia 8 czerwca 2011 r., przy czym kupujący nie zapłacił
wynagrodzenia poczynając od kwoty wymagalnej w dniu 30 października 2011 r.
„H. P.” S.A. była dużym przedsiębiorcą działającym w sektorze budowlanym ze
specjalizacją budowy obiektów inżynierii wodnej i lądowej, wykonawstwa robót
inżynieryjnych i hydrotechnicznych budownictwa ogólnego. Na skutek wniosku
dłużnika z dnia 4 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z dnia 11
czerwca 2012 r. ogłosił jego upadłość z możliwością zawarcia układu, następnie
zmienioną na upadłość likwidacyjną. Wcześniej wnioski o upadłość zgłaszali inni
wierzyciele. Spółka nie wywiązywała się z terminowej spłaty zobowiązań co
najmniej od drugiej połowy 2006 r., na początku 2007 r. miała co najmniej dwóch
wierzycieli, a w czerwcu 2012 r. jej zobowiązania przekroczyły wartość kapitału
własnego. W grudniu 2011 r. strata netto wynosiła 18.540.000 zł, a w czerwcu 2012
r. - 768.691.000 zł. Zdaniem Sądu, zastosowanie miały przepisy ustawy z dnia 28
lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze w brzmieniu obowiązującym przed
dniem 1 maja 2009 r., tj. bez uwzględnienia zmian wprowadzonych ustawą z dnia 6
marca 2009 r. o zmianie ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o
Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym
(Dz. U. 2009 r. Nr 53, poz. 434), gdyż zgodnie z przepisem przejściowym (art. 6
ust. 2), jeżeli wcześniej zaistniały podstawy do ogłoszenia upadłości, do
postępowań w sprawach orzekania zakazu, wszczętych po dniu wejścia ustawy w
życie, stosuje się przepisy dotychczasowe. Prekluzyjny termin złożenia wniosku o
orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej wynosił rok od
umorzenia lub zakończenia postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku
o ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13, a gdy nie złożono wniosku o
ogłoszenie upadłości, od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć
(art. 377 p.u.n. w poprzednim brzmieniu). Skoro podstawy ogłoszenia upadłości
3
istniały co najmniej od końca pierwszego kwartału 2007 r., to dodając 14 dni na
podjęcie czynności termin złożenia wniosku o orzeczenie zakazu upłynął z dniem
14 kwietnia 2008 r. Sąd stwierdził ponadto, że nawet gdyby zastosowanie miał art.
377 p.u.n. w obecnym brzmieniu, termin złożenia wniosku upłynąłby z dniem 14
kwietnia 2010 r. Termin ten ma charakter prekluzyjny i nie ulega przedłużeniu.
Odnosząc się do drugiej przesłanki ogłoszenia upadłości (zobowiązania
przekroczyły wartość kapitału własnego) uznał, że termin liczony od dnia 30
czerwca 2012 r. (+) 14 dni na podjęcie czynności, został zachowany przez dłużnika,
gdyż wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony dnia 4 czerwca 2012 r.
Sąd Okręgowy w P. postanowieniem z dnia 10 października 2013 r. oddalił
apelację wnioskodawcy, podzielając ocenę stanu faktycznego sprawy dokonaną
przez Sąd pierwszej instancji i uznając za bezzasadne zarzuty naruszenia prawa
procesowego, w tym w zakresie nieuwzględnienia wniosków dowodowych. Podzielił
też w zasadzie ocenę prawną, zastrzegając jednak, że w związku z tym, iż wniosek
o ogłoszenie upadłości został złożony, roczny termin do wniesienia wniosku o
orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej powinien być liczony od
dnia uprawomocnienia się orzeczenia o zakończeniu bądź umorzeniu
postępowania upadłościowego. Uznał jednak, co do przesłanki upadłości
przewidzianej w art. 11 ust. 1 p.u.n., że „zgromadzony materiał dowodowy nie
pozwolił na ustalenie, że wystąpiła ona również później, tj. po upływie pierwszego
kwartału 2007 r. bądź też była przesłanką trwającą w kolejnych latach działalności
spółki”, a przesłanka przewidziana w art. 11 ust. 2 p.u.n. powstała dopiero po jej
ogłoszeniu. Zgadzając się z zarzutem apelacji, że jeżeli zgłoszono wniosek o
upadłość termin do wniosku zakazowego powinien być liczony od uprawomocnienia
się postanowienia o zakończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego
stwierdził, że mimo liczenia przez Sąd pierwszej instancji terminu, poczynając od
upływu terminu biegnącego dla dłużnika na podstawie art. 11 ust. 1 p.u.n., to „w
okolicznościach sprawy takie zastosowanie art. 377 p.u.n. uznać należy za
prawidłowe”, ponieważ „wnioskodawca nie wykazał, aby przesłanka
niewypłacalności powstała po stronie dłużnika miała charakter trwały lub powstała
w terminie trzech lat od ogłoszenia upadłości”.
4
Wnioskodawca wniósł skargę kasacyjną od rozstrzygnięcia Sądu
odwoławczego, która opierając się na podstawie z art. 3984
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c., zarzuca naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe
zastosowanie art. 377 p.u.n. w sytuacji, gdy nie istniały przesłanki do jego
zastosowania gdyż wnioskodawca stał się wierzycielem dłużnej spółki w 2012 r.
i dopiero wówczas mógł dochodzić orzeczenia zakazu prowadzenia przez
uczestników postępowania działalności gospodarczej, ponadto przepis powyższy
nie może być podstawą rozstrzygnięcia, jeżeli toczy się postępowanie
upadłościowe na skutek uwzględnienia wniosku o ogłoszenie upadłości.
Uczestnicy wnieśli o oddalenie skargi i zasądzenie zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył:
Zgodnie z art. 377 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe
i naprawcze w brzmieniu obowiązującym po dniu 1 maja 2009 r. (tekst jedn. Dz.U.
2012, Nr 1112, dalej jako: „p.u.n.”), nie orzeka się zakazu, o którym mowa w art.
373, tj. pozbawienia na okres od trzech do dziesięciu lat prawa prowadzenia
działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady
nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie
państwowym, spółdzielni, fundacji osoby, która ze swej winy będąc do tego
zobowiązana z mocy ustawy, nie złożyła w terminie dwóch tygodni od dnia
powstania podstawy do ogłoszenia upadłości wniosku o ogłoszenie upadłości
(art. 373 ust. 1 pkt 1), albo po ogłoszeniu upadłości dopuściła się oznaczonych
działań lub zaniechań (art. 373 ust. 1 pkt 2, 3, 4), albo wobec której już co najmniej
raz ogłoszono upadłość, z umorzeniem jej długów po zakończeniu postępowania
upadłościowego lub ogłoszono upadłość nie dawniej niż pięć lat przed ponownym
ogłoszeniem upadłości (art. 373 ust. 3 pkt 1 i 2) - jeżeli postępowanie w tej sprawie
nie zostało wszczęte w terminie roku od dnia umorzenia lub zakończenia
postępowania upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na
podstawie art. 13, a gdy wniosek o ogłoszenie upadłości nie był złożony, w terminie
trzech lat od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki wniosek złożyć.
5
Judykatura i przedstawiciele nauk prawnych jednolicie przyjmują, że terminy
przewidziane w art. 377 p.u.n., uniemożliwiające orzeczenie zakazu, określane
również jako tzw. przesłanka negatywna orzekania, mają charakter terminów
prekluzyjnych prawa materialnego (por. m.in. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
22 marca 2006 r., III CZP 13/06, OSNC 2007, nr 1, poz. 8). Wykładnia gramatyczna
przepisu prowadzi do jednoznacznego wniosku, że reguluje on w zasadzie dwie
sytuacje, tj. (1) gdy wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony,
ale postępowanie upadłościowe z różnych przyczyn zostało zakończone
lub umorzone, albo oddalono wniosek, gdyż majątek niewypłacalnego dłużnika nie
wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub jego majątek jest obciążony
w takim stopniu, że pozostały jego majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów
postępowania oraz (2) gdy wniosek o ogłoszenie upadłości w ogóle nie był złożony.
Wniosek o wszczęcie postępowania o orzeczenie zakazu w pierwszej z nich
powinien być zgłoszony w terminie roku od dnia uprawomocnienia się postanowień
sądu, a drugiej w terminie trzech lat od dnia, w którym dłużnik obowiązany był taki
wniosek złożyć. Zakres przedmiotowy normy nie obejmuje zatem w ogóle sytuacji,
gdy wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony i na skutek jego uwzględnienia
postępowanie upadłościowe pozostaje w toku, co prima facie przemawiałoby
za poglądem, że każdorazowo umożliwia to wystąpienie o orzeczenie zakazu,
o którym mowa w art. 373 p.u.n.
Rozważenia wymaga jednak - wobec prekluzyjnego skutku wskazanych
terminów - dopuszczalność takiej interpretacji przepisu wówczas, gdy wniosek
o ogłoszenie upadłości został złożony, ale po upływie terminu trzyletniego od dnia,
w którym dłużnik był obowiązany taki wniosek złożyć. Niekwestionowana
jest bowiem w polskim systemie prawnym zasada, że istota zawitych terminów
wyklucza nie tylko ich wydłużenie bądź przywrócenie, ale także zniesienie
skutków ich upływu i możliwości rozpoczęcia biegu terminu na nowo.
Stanowisko judykatury w tym przedmiocie początkowo było rozbieżne.
Za przyjęciem, że nie wszczęcie postępowania o orzeczenie zakazu prowadzenia
działalności gospodarczej w terminie roku od dnia, w którym dłużnik był obowiązany
zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości (art. 377 in fine p.u.n.), powoduje
niemożność powołania się w przyszłości na okoliczności określone w art. 373 ust. 1
6
pkt 1-4, zaistniałe w tym okresie opowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniach
z dnia 7 lutego 2008 r., V CSK 424/07, (OSNC 2009, nr 4, poz. 59), z dnia
29 października 2008 r., IV CSK 239/08, (OSN-ZD 2009, nr C, poz. 67),
postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2011 r., V CSK 320/10, (nie
publ.). Odmienny pogląd, wskazujący że termin przewidziany w art. 377 p.u.n.
należy liczyć od dnia, w którym dłużnik był obowiązany złożyć wniosek o ogłoszenie
upadłości, tylko jeżeli taki wniosek nie został złożony, ale w wypadkach gdy
którykolwiek z wierzycieli, lub dłużnik (nawet z naruszeniem terminu wyznaczonego
art. 21 ust. 1 p.u.n.) zainicjował postępowanie upadłościowe dopuszczalne jest
orzeczenie o zakazie, o którym mowa w art. 373 p.u.n., wyrażono m.in.
w uchwałach z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CZP 14/10 (OSNC 2010, nr 10, poz. 133),
z dnia 20 maja 2011 r., III CZP 23/11 (OSNC 2012, nr 1, poz. 5), postanowieniach
z dnia 4 marca 2009 r., IV CSK 423/08, z dnia 10 grudnia 2009 r., III CSK 101/09
i z dnia 13 stycznia 2010 r., II CSK 364/09 (nie publ.).
Podziela go Sąd Najwyższy orzekający w obecnym postępowaniu
kasacyjnym. Konsekwentnie przyjmuje, że od chwili złożenia wniosku o ogłoszenie
upadłości, bez względu na upływ terminu z art. 377 in fine p.u.n., otwiera się termin
do orzeczenia zakazu z art. 373 ust. 1 p.u.n. w oparciu o przesłankę z pkt 1 tego
przepisu, a termin prekluzyjny z art. 377 in princ. p.u.n. będzie mógł rozpocząć bieg
odpowiednio od dnia prawomocnego umorzenia lub zakończenia postępowania
upadłościowego albo oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości na podstawie art.
13 p.u.n. Jedynym ograniczeniem dopuszczalności orzeczenia zakazu będzie
wówczas oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości wobec braku podstaw
upadłości oznaczonych art. 11 p.u.n. Stanowisko powyższe uzasadniają nie tylko
dyrektywy wykładni językowej, ale i argumenty aksjologiczne. Jak trafnie wskazano
w powołanych orzeczeniach, celem ustawodawcy nie było wykluczenie sankcji
zakazowej wobec dłużnika naruszającego reguły uczciwego obrotu ani
ograniczenie możliwości jej zastosowania w postępowaniu wszczętym przez
wierzyciela, którego wierzytelności stały się wymagalne w okresie, gdy dłużnik
spełniał przesłanki ogłoszenia upadłości i upłynął już termin trzech lat od dnia,
w którym obowiązany był zgłosić wniosek w tym przedmiocie. Byłoby to bowiem
równoznaczne z premiowaniem nagannej postawy dłużnika (jego reprezentantów).
7
Należy mieć przy tym na względzie, że także gdy upłynął ustawowy termin do
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez dłużnika nadal trwa jego obowiązek
w tym zakresie. Jeżeli prawo podmiotowe (wierzytelność) powstało po upływie
terminu biegnącego dla dłużnika do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości od
dnia, w którym obowiązany był taki wniosek złożyć (art. 377 p.u.n.), opatrzonego
w wypadku niezachowania terminu dwóch tygodni od powstania podstawy do
ogłoszenia upadłości sankcją z art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n., i tak niedopuszczalne
jest pozbawienie wierzyciela uprawnienia do zgłoszenia wniosku o orzeczenie
zakazu w oparciu o wcześniejszy upływ terminu prekluzyjnego biegnącego na
podstawie art. 377 p.u.n. Dla takiego wierzyciela, jeżeli wniosek o ogłoszenie
upadłości został zgłoszony, bez względu na to czy przez dłużnika, czy tego lub
innego wierzyciela, termin do wniosku o orzeczenie zakazu biegnie na zasadach
ogólnych, tj. każdorazowo otwiera się w związku ze złożeniem wniosku (także
wielokrotnie).
Część wskazanych orzeczeń zapadła wprawdzie przed zmianą ustawy,
dokonaną z dniem 2 maja 2009 r., ale nadal zachowała aktualność.
Skoro zatem normatywna treść art. 377 p.u.n. odnosi się wyłącznie do
terminu, jako negatywnej przesłanki orzeczenia zakazu prowadzenia działalności
gospodarczej, a wyłączył ją fakt ogłoszenia upadłości i pozostawania w toku
postępowania upadłościowego, to skarga kasacyjna trafnie zarzuca, że przepis
powyższy nie mógł stanowić podstawy rozstrzygnięcia. Niezrozumiałe jest
stanowisko Sądu dotyczące relacji między art. 377 a art. 11 ust. 1 p.u.n. oraz ocena
przesłanek (verba legis podstawy) ogłoszenia upadłości, w szczególności co
do przyjęcia, że podstawa wskazana w art. 11 ust.1 p.u.n. wystąpiła tylko
w pierwszym kwartale 2007 r. i nie zachodziła później („nie trwała”), a wynikająca
z art. 11 ust. 2 p.u.n. powstała dopiero po ogłoszeniu upadłości. Pozostaje ono
w sprzeczności z treścią orzeczenia o ogłoszeniu upadłości, którym Sąd
w obecnym postępowaniu był związany także co do istnienia jej podstawy
przewidzianej w art. 11 ust. 1 p.u.n., oraz z własnymi ustaleniami potwierdzającymi
istnienie i narastanie stanu trwałego zaniechania regulowania zobowiązań,
prowadzącego do całkowitej niewypłacalności, która w końcu wypełniła także
przesłankę ujemnego kapitału własnego. Kognicja Sądu w obecnym postępowaniu
8
obejmowała zatem jedynie przesłanki pozytywne orzeczenia zakazu oznaczone
w art. 373 ust. 1 pkt 1 p.u.n., w tym zachowanie przez uczestników terminu
2 tygodni od powstania podstaw do ogłoszenia upadłości do złożenia wniosku
w tym przedmiocie.
Co do prawidłowości zastosowania art. 377 w poprzednim brzmieniu
w związku z regulacją przepisów przejściowych (art. 6 ustawy z dnia 6 marca
2009 r. o zmianie ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym
Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym - Dz. U.
2009, Nr 53, poz. 434) wskazać należy, że art. 6 ust. 2 wyraźnie odwołuje się do
zaistnienia obu podstaw upadłości przed wejściem ustawy w życie jako
uzasadnienia stosowania przepisów dotychczasowych. Przepisy przejściowe były
przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego m.in. w uchwale z dnia 19 lutego 2015 r.,
III CZP 105/14 (dotąd nie publ.), postanowieniach z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK
463/11 (Biul. SN 2012, nr 9, poz. 6), z dnia 25 kwietnia 2014 r., II CSK 385/13
(Biul. SN 2014, nr 9, poz. 7-8).
Naruszenie powołanych przepisów uzasadnia podstawę kasacyjną określoną
art. 3983
§ 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. w stopniu skutkującym koniecznością
wydania orzeczenia kasatoryjnego (art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
O kosztach postępowania przed Sądem Najwyższym orzeczono w oparciu o art.
108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.