Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 334/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSA Jacek Grela
w sprawie z powództwa B. K.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej
w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda B. K.
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 listopada 2013 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w zakresie obejmującym punkty I
a) i I c) w części dotyczącej powoda B. K. oraz punkt III a) i oddala
apelację pozwanego w części dotyczącej tego powoda,
II. zasądza od pozwanego na rzecz powoda B. K. kwotę 3 900
zł (trzy tysiące dziewięćset złotych) tytułem kosztów
postępowania apelacyjnego i kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd pierwszej instancji uwzględnił w części powództwo, zasądzając od
pozwanego na rzecz powódki M. K. kwotę 80.000 zł, a na rzecz powoda B. K.
kwotę 100.000 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę doznaną w następstwie
śmierci syna M. K., który zginął w wyniku najechania na niego przez kierującego
samochodem ciężarowym.
Sąd drugiej instancji wyrokiem reformatoryjnym uwzględnił w części apelację
pozwanego ubezpieczyciela w ten sposób, że m.in. zasądził w pkt. I a) na rzecz
powoda B. K. tytułem zadośćuczynienia niższą kwotę 50.000 zł, a w pozostałej
części powództwo oddalił oraz orzekł w pkt. I c) i w pkt III a) o kosztach
postępowania przed Sądami obu instancji w odniesieniu do powoda B. K.
W uzasadnieniu wyroku Sąd odwoławczy uznał w części za uzasadnioną
apelację pozwanego ubezpieczyciela, akceptując ustalenia faktyczne Sądu
I instancji i przyjmując je za podstawę własnego rozstrzygnięcia. Zaaprobował
również materialnoprawną podstawę rozstrzygnięcia, uznając za prawidłowe
uwzględnienie żądania osób bliskich zmarłego syna przyznania
im zadośćuczynienia na podstawie art. 24 § 1 zd. 3 k.c. w zw. z art. 448 k.c.
Natomiast częściowo niewłaściwe zastosowanie art. 448 k.c. uzasadnił Sąd
odwoławczy wysokością zasądzonych na rzecz powodów świadczeń.
W ocenie Sądu drugiej instancji zadośćuczynienie należne z tytułu
uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia powinno być co do zasady wyższe niż
przysługujące z tytułu naruszenia innych dóbr osobistych, ponieważ krzywda
polegająca jedynie na ujemnych przeżyciach psychicznych ma zwykle charakter
przemijający.
Wysokość kwot zasądzanych tytułem zadośćuczynienia musi uwzględniać
kryteria obiektywne przeciętnych typowych relacji i przeżyć, a kryterium
różnicującym nie powinien być subiektywny sposób przeżywania krzywdy,
wynikający z konstrukcji psychicznej uprawnionego i jego specyficznych cech
osobniczych, uznał Sąd Apelacyjny.
3
Nadto, w ocenie tego Sądu, szkoda niemajątkowa w postaci rozstroju
zdrowia i zaburzeń psychicznych powinna być kompensowana na podstawie art.
446 § 3 k.c., a wysokość kwot przyznanych powodom jest rażąco wygórowana,
odrywa się od realiów ekonomicznych życia społeczeństwa i traci cechy
„odpowiedniości” w rozumieniu art. 448 k.c. Wysokość przyznanych powodom
świadczeń uznał Sąd drugiej instancji za niespełniającą funkcji kompensacji
krzywdy majątkowej, a nabierającą cech zarezerwowanych dla roszczeń
odszkodowawczych, zważywszy, że ocena więzi emocjonalnej ze zmarłym synem
powinna także uwzględniać założenie przez niego własnej rodziny, co w naturalny
sposób osłabiało związki z rodziną macierzystą.
Ponadto za złagodzenie rozmiarów cierpień psychicznych powodów uznał
Sąd Apelacyjny fakt upływu 9 lat od śmiertelnego wypadku syna powodów do
momentu zgłoszenia roszczenia o zadośćuczynienie, dostrzegając jednak zarazem
okoliczność, że wynikający z opinii psychiatrycznych proces przeżywania przez
powodów żałoby nie przebiegał w sposób typowy i skutkował trwałymi
zaburzeniami psychicznymi o charakterze depresyjnym, co jednak nie może
rzutować na wysokość należnych powodom świadczeń. W konsekwencji Sąd
odwoławczy uznał kwoty po 50.000 zł za odpowiednie, w stosunku do rozmiarów
krzywdy, świadczenia z tytułu zadośćuczynienia.
Powód B. K. zaskarżył wyrok Sądu Apelacyjnego w części, a mianowicie w
zakresie: punktu I a), punktu I c) dotyczącego kosztów procesu związanych z
powództwem skarżącego oraz w punkcie III a).
Skargę kasacyjną oparł powód na zarzutach mieszczących się w ramach
pierwszej podstawy kasacyjnej.
Zarzut błędnej wykładni art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. uzasadnił
skarżący wadliwym uznaniem Sądu, że przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia
należnego na podstawie tego przepisu nie można brać pod uwagę zaburzeń
psychicznych powstałych u poszkodowanego na skutek śmierci osoby najbliższej
oraz zaburzeń depresyjnych, które wystąpiły u powodów, co spowodowało
zasądzenie rażąco zaniżonego zadośćuczynienia.
4
Ponadto powód zarzucił naruszenie przepisów art. 64 ust. 1 i 2 oraz art. 32
ust. 1 Konstytucji RP, kwestionując w płaszczyźnie konstytucyjnej ochrony praw
człowieka przyjęcie jako zasady wyższego zadośćuczynienia z tytułu uszkodzenia
ciała lub rozstroju zdrowia aniżeli z tytułu naruszenia dóbr osobistych w postaci
m.in. więzi rodzinnej.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i oddalenie
apelacji pozwanego w części zaskarżającej wyrok Sądu I instancji w punkcie 1)
oraz w punkcie 4a) oraz o zasądzenie na jego rzecz kosztów postępowania
apelacyjnego i kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej zaakcentowano brak w art. 448 k.c.
przesłanek do ograniczania katalogu okoliczności uwzględnianych przez Sąd przy
ocenie wymiaru krzywdy i „odpowiedniości” zadośćuczynienia oraz konieczność
uwzględniania okoliczności indywidualnej sprawy przy określaniu odpowiedniej
sumy zadośćuczynienia. Skarżący sprzeciwia się także przyjmowaniu jako zasady,
że inne niż zdrowie dobra osobiste, np. w postaci więzi rodzinnej, podlegają
słabszej ochronie, a to wobec braku ku temu podstaw.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Należy na wstępie zaznaczyć, że na obecnym etapie postępowania w tej
sprawie spór sprowadza się wyłącznie do wykładni przepisu art. 448 k.c.
w odniesieniu do stosowania możliwych przesłanek kształtujących wysokość
odpowiedniej sumy, którą sąd może przyznać tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wyraźnie
natomiast wynika, że nie doszło do naruszenia art. 23 k.c., art. 24 k.c. oraz art. 448
k.c. przez samo uwzględnienie co do zasady dochodzonych przez powodów
roszczeń, a żadna ze stron sporu nie zakwestionowała w tej kwestii oceny prawnej
Sądu drugiej instancji.
Sąd Najwyższy z mocy art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c. rozpoznaje skargę kasacyjną
w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, będąc związany ustaleniami
faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Jednym a tych
ustaleń, wspartych oceną nie budzących wątpliwości opinii psychiatrycznych, jest
ustalenie, że proces przeżywania żałoby, m.in. przez skarżącego, nie przebiegał
5
w sposób typowy i skutkował trwałymi zaburzeniami psychicznymi o charakterze
depresyjnym, które jednak w ocenie Sądu odwoławczego nie mogą w sposób
decydujący rzutować na wysokość odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za doznaną krzywdę. W konsekwencji Sąd Apelacyjny wyrokiem
reformatoryjnym zmniejszył skarżącemu o połowę wysokość zasądzonej od
pozwanego kwoty, uznając ją za odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia.
Zasadnie wywodzi skarżący, że błędną wykładnią art. 448 k.c. jest uznanie
przez Sąd odwoławczy trwałych zaburzeń psychicznych o charakterze
depresyjnym, których doznał zwłaszcza powód, jako elementu niewpływającego na
wysokość odpowiedniej sumy zadośćuczynienia pieniężnego. Stanowisko Sądu
odwoławczego, że dodatkowa szkoda majątkowa w postaci takiego stopnia
rozstroju zdrowia jak trwałe zaburzenia psychiczne o charakterze depresyjnym
u powoda, będące następstwem szczególnie intensywnego przeżywania śmierci
osoby bliskiej, powinno być kompensowane na podstawie art. 446 § 3 k.c.,
z ograniczeniem uwzględnienia tych ustaleń przy stosowaniu art. 448 k.c., nie
zasługuje na aprobatę. Przepis art. 446 § 3 k.c. przewiduje odrębną przesłankę
materialnoprawną przyznania stosownego odszkodowania, natomiast
niekwestionowaną przez Sąd Apelacyjny podstawą uwzględnienia co do zasady
roszczeń, m.in. powoda, był art. 448 k.c. w zw. z art. 23 i 24 k.c. Przepis ten
pozostawia Sądowi orzekającemu swobodę jurysdykcyjną w przedmiocie
określania jako odpowiedniej wysokości sumy przyznawanej tytułem
zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, ale zakres tej swobody Sądu nie może być
interpretowany jako pozwalający Sądowi na pominięcie przy dokonywaniu oceny
trwałych zaburzeń psychicznych o charakterze depresyjnym, jako mających
również wpływać na określenie wysokości sumy przyznanej tytułem
zadośćuczynienia jako odpowiedniej na podstawie art. 448 k.c. Takiej wykładni tego
przepisu nie sposób zaaprobować.
Obniżenia o połowę w stosunku do przyznanej powodowi przez Sąd
pierwszej instancji odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia nie uzasadnia
również stanowisko Sądu odwoławczego, że założenie przez zmarłego syna
własnej rodziny w naturalny sposób osłabiało związki z rodziną macierzystą. Ocena
ta może być wysoce dyskusyjna w świetle zasad doświadczenia życiowego,
6
a ponadto, na obecnym etapie sprawy chodzi wyłącznie o ocenę więzi
emocjonalnej powoda z jego zmarłym synem, a nie o charakter tej więzi
w odmiennej bądź szerszej konfiguracji podmiotowej.
Również uwzględniony przez Sąd odwoławczy upływ 9-letniego okresu od
śmierci syna powoda do momentu zgłoszenia roszczenia o zadośćuczynienie nie
może uzasadniać automatycznie dokonywania korekty wysokości sumy uznanej za
odpowiednią przez Sąd I instancji. Elementem zaakceptowanych i przyjętych za
podstawę rozstrzygnięcia przez Sąd Apelacyjny ustaleń faktycznych jest m.in.
ustalenie, że powód cierpi na zaburzenia depresyjne nawracające w postaci
reaktywnego, przewlekłego stanu depresyjnego, a trauma spowodowana nagłą
śmiercią syna uwolniła wewnętrzne, endogenne predyspozycje zaburzeń
nawracających.
W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak jest argumentów podważających
takie ustalenia faktyczne odnośnie do stanu zdrowia powoda. Przyjętych za
podstawę orzekania stabilnych ustaleń faktycznych nie może zastąpić hipotetyczne
stwierdzenie Sądu odwoławczego, że upływ wskazanego 9-letniego okresu
powinien skutkować złagodzeniem rozmiarów cierpień psychicznych, będących
elementem krzywdy.
W tej sytuacji Sąd Najwyższy uznał, że powód skutecznie zakwestionował
w instancji kasacyjnej wysokość zasądzonego w postępowaniu apelacyjnym
świadczenia, uznając, że kwota w wysokości 50.000 zł jest bardzo wyraźnie
nieproporcjonalna w stosunku do rozmiarów doznanej przez powoda krzywdy
(wyrok SN z dnia 8 sierpnia 2007 r., V CSK 165/07, niepubl.).
Zważyć bowiem należy, że podstawową funkcją zadośćuczynienia
pieniężnego za naruszenie dóbr osobistych jest funkcja kompensacyjna,
a zadośćuczynienie mające wynagrodzić doznaną krzywdę powinno uwzględniać
wszystkie jej aspekty w odniesieniu indywidualnie do konkretnego
poszkodowanego. Świadczenie to nie może mieć znaczenia tylko symbolicznego,
ale nie będąc odszkodowaniem, ma mieć odczuwalną wartość majątkową (wyrok
SZ z dnia 11 kwietnia 2006 r., I CSK 159/05, niepubl.; wyrok SN z dnia 16 kwietnia
2002 r., V CKN 1010/00, OSNC 2003/4/56; wyrok SN z dnia 19 stycznia 2012 r.,
7
IV CSK 221/11, niepubl.). Sąd Apelacyjny naruszył więc art. 448 k.c. ustalając
wysokość przyznanej powodowi sumy tytułem zadośćuczynienia za doznaną przez
skarżącego krzywdę w kwocie 50.000 zł. Trafnie skarżący wskazał, że stopień
doznanych przez niego zaburzeń psychicznych powstałych w następstwie śmierci
osoby najbliższej jednoznacznie wskazuje, iż wysokość sumy zasądzonej przez
Sąd drugiej instancji tytułem zadośćuczynienia jest niewspółmierna w stosunku do
stopnia doznanej przez skarżącego krzywdy.
Niezachowanie przez Sąd drugiej instancji właściwej relacji pomiędzy
doznaną przez skarżącego krzywdą i jej rozmiarami, a wysokością sumy
zasądzonej na jego rzecz tytułem zadośćuczynienia pieniężnego doprowadziło do
sytuacji, w której wysokość zasądzonej kwoty pieniężnej tytułem zadośćuczynienia
nie rekompensuje należycie doznanej przez skarżącego krzywdy. Z tej też
przyczyny Sąd Najwyższy uznał, że wysokość odpowiedniej sumy należnej
powodowi tytułem zadośćuczynienia pieniężnego, o którym mowa w art. 448 k.c.,
powinna wynosić łącznie kwotę 100.000 zł.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy na podstawie art. 39816
k.p.c.
orzekł jak w pkt. I sentencji. W przedmiocie kosztów postępowania orzeczono na
podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c.
oraz §§ 6 pkt 5 i 6 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 i § 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia
Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. (Dz. U. 3013, poz. 461).