Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 68/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z powództwa E. M.
przeciwko Zespołowi Szkół w O.
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w P.
z dnia 5 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sadowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy – Sąd Pracy w J. wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2013 r., po
rozpoznaniu sprawy z powództwa E. M. przeciwko Zespołowi Szkół o przywrócenie
do pracy i zatrudnienie powoda na podstawie art. 4772
§ 2 k.p.c., zasądził od
pozwanego Zespołu Szkół na rzecz powoda kwotę 10.892,82 zł, tytułem
odszkodowania.
Na podstawie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego Sąd
Rejonowy ustalił, że powód E. M. został zatrudniony w Zespole Szkół w O. od dnia
25 stycznia 2001 r. na czas nieokreślony na stanowisku nauczyciela mianowanego
- doradcy metodycznego z geografii. Powód uczył geografii z ochroną środowiska i
wiedzy o społeczeństwie. Pracował w pełnym wymiarze godzin. W dniu 6 lutego
2003 r. uzyskał stopień awansu zawodowego nauczyciela dyplomowanego.
Sąd pierwszej instancji ustalił też, że w roku szkolnym 2010/2011 - w dniu 18
stycznia 2011 r. - powód ukończył 65 lat życia i w rozmowie z dyrektorem szkoły
zadeklarował przejście na emeryturę. Nie złożył jednak takiego wniosku, a dyrektor
nie wypowiedział mu we właściwym terminie stosunku pracy w związku z
osiągnięciem przez powoda wieku emerytalnego.
W projekcie arkusza organizacyjnego na rok szkolny 2012/2013 powód
został ujęty w pełnym wymiarze czasu pracy - miał uczyć geografii i WOS. W
związku z planowanym naborem do klas pierwszych mogącym spowodować
zmiany organizacyjne, tj. zmniejszenie liczby oddziałów w szkole oraz po
przeprowadzeniu analizy zatrudnienia na rok szkolny 2012/2013, dyrektor w piśmie
z dnia 16 kwietnia 2012 r. poinformował powoda, że może wystąpić sytuacja
uniemożliwiająca jego zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy. Zobowiązał
też powoda do zajęcia stanowiska do dnia 25 kwietnia 2012 r. Powód pismem z
dnia 24 kwietnia 2012 r. poinformował, że nie wyraża zgody na ograniczenie
wymiaru zatrudnienia i proporcjonalne zmniejszenie wynagrodzenia.
Pracodawca powoda wiedział o tym, że powód jest objęty szczególną
ochroną związkową, dlatego pismem z dnia 21 maja 2012 r. zwrócił się do
Przewodniczącego Zarządu Regionu […] z informacją o zamiarze rozwiązania
stosunku pracy z powodem zatrudnionym na podstawie mianowania, zgodnie z art.
3
23 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela. Zarząd
Regionu w piśmie z dnia 28 maja 2012 r. poinformował, że w regionalnych
strukturach NSZZ […] powód E. M. nie pełni funkcji związkowych i wobec tego
organizacją właściwą do zajęcia stanowiska jest Komisja Międzyzakładowa
Pracowników Oświaty i Wychowania […].
Pismem z dniu 28 maja 2012 r. dyrektor pozwanego Zespołu Szkół
poinformował powoda, że w związku z uzyskaniem przez niego wieku
emerytalnego i nabyciem praw emerytalnych, na podstawie art. 23 ust. 1 pkt 4
ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela stosunek pracy zawarty na
podstawie mianowania ulega rozwiązaniu z dniem 31 sierpnia 2012 r., po
uprzednim trzymiesięcznym wypowiedzeniu.
Mając na wadze tak poczynione ustalenia, Sąd Rejonowy, powołując się na
treść art. 23 ust. 1 pkt 4 Karty Nauczyciela, stwierdził, że stosunek pracy z
nauczycielem zatrudnionym na podstawie mianowania ulega rozwiązaniu w razie
ukończenia przez nauczyciela 65 lat życia.
Sąd pierwszej instancji przyjął, że wypowiedzenie dotknięte jest błędem
formalnym z powodu dokonania go przez pracodawcę bez uzyskania zgody
zarządu zakładowej organizacji związkowej, której członkiem był powód i
naruszenia tym samym 32 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1993 r. o związkach
zawodowych.
Sąd Rejonowy uznał jednak, że powód ukończył 65 lat życia i ponadto nie
było obiektywnych możliwości, aby nadal zatrudniać go w pełnym wymiarze godzin,
a na ograniczenie wymiaru zatrudnienia powód nie wyraził zgody.
W konsekwencji Sąd Rejonowy przyjął, iż powodowi E. M. przysługuje
odszkodowanie w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia w kwocie 10.892,82
zł, zgodnie z wyliczeniem dokonanym przez pracodawcę, niekwestionowanym
przez powoda.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 5
grudnia 2013 r. oddalił apelację wniesiona przez powoda od wyżej opisanego
wyroku Sądu pierwszej instancji, uznając, że apelacja nie zasługuje na
uwzględnienie, mimo trafności części przedstawionych przez niego zarzutów, gdyż
wyrok Sądu pierwszej instancji odpowiada prawu.
4
Sąd Okręgowy zauważył, że w dacie orzekania przez Sąd Rejonowy, przepis
art. 23 ust. 1 pkt 4 Karty Nauczyciela nie obowiązywał. Został bowiem uchylony
przez art. 1 pkt 1 lit. a) ustawy z dnia 23 listopada 2012 r. o zmianie niektórych
ustaw w związku z podwyższeniem wieku emerytalnego (Dz.U. 2012, poz. 1544) z
dniem 1 stycznia 2013 r. Przepisy intertemporalne do powyższej zmiany stanu
prawnego nie wprowadzały możliwości stosowania przepisów dotychczasowych w
razie rozstrzygania sporu pomiędzy pracownikiem a pracodawcą.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, nie można jednak założyć, że pracodawca w
dacie składania powodowi oświadczenia woli zawartego w piśmie z dnia 28 maja
2012 r. co do przyczyny wypowiedzenia działał bezprawnie. W tej dacie
obowiązywał bowiem przepis art. 23 ust. 1 pkt 4 Karty Nauczyciela, a zgodnie z
jego dyspozycją stosunek pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie
mianowania ulega rozwiązaniu w razie ukończenia przez nauczyciela 65 lat życia;
jeżeli z ukończeniem 65 lat życia nauczyciel nie nabył prawa do emerytury, dyrektor
szkoły przedłuża okres zatrudnienia, nie dłużej jednak niż o 2 lata od ukończenia
przez nauczyciela 65 lat życia. Według zapisu zawartego w ust. 2 pkt 4 powołanego
przepisu, rozwiązanie stosunku pracy z nauczycielem zatrudnionym na podstawie
mianowania z przyczyn określonych w ust. 1 następuje odpowiednio z końcem roku
szkolnego, w którym nauczyciel ukończył 65 lat życia, po uprzednim
trzymiesięcznym wypowiedzeniu.
Zdaniem Sądu Okręgowego, rozwiązanie stosunku pracy w trybie art. 23 ust.
1 pkt 4 Karty Nauczyciela (w okresie jego obowiązywania) możliwe było nie tylko -
jak sugeruje powód - w tym roku szkolnym, w którym nauczyciel ukończył 65 rok
życia, ale tym bardziej w kolejnych latach szkolnych.
Sąd drugiej instancji podniósł ponadto, że o zasadności odwołania powoda
od wypowiedzenia, co zauważył już Sąd pierwszej instancji, przesądziły uchybienia,
których dopuścił się pracodawca, nie uzyskując zgody zarządu Koła NSZZ
Pracowników Oświaty i Wychowania przy Zespole Szkół w O. oraz składając
powodowi oświadczenie woli zawierające wypowiedzenie w okresie
usprawiedliwionej nieobecności w pracy.
Sąd Okręgowy zauważył ponadto, że powód był objęty szczególną ochroną
przewidzianą w art. 34 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych na okres od 11
5
marca 2010 r. do 31 marca 2014 r. Ponadto - w okresie od 29 maja 2012 r. powód
korzystał ze zwolnienia lekarskiego i w tym dniu nie świadczył pracy. Te kwestie nie
były pomiędzy stronami sporne.
Pracodawca, wypowiadając powodowi stosunek pracy, naruszył zatem
przepis art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, który
stanowi, iż pracodawca bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej nie
może wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku pracy z imiennie wskazanym uchwałą
zarządu jego członkiem lub z innym pracownikiem będącym członkiem danej
zakładowej organizacji związkowej, upoważnionym do reprezentowania tej
organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę
czynności w sprawach z zakresu prawa pracy - z wyjątkiem gdy dopuszczają to
odrębne przepisy.
Poza tym Sąd drugiej instancji uznał, że pozwany naruszył też art. 41 k.p.,
stanowiący, iż pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę w czasie urlopu
pracownika, a także w czasie innej usprawiedliwionej nieobecności pracownika w
pracy, jeżeli nie upłynął jeszcze okres uprawniający do rozwiązania umowy o pracę
bez wypowiedzenia.
Powyższe uchybienia uprawniały powoda do złożenia odwołania oraz
wyboru jednego z roszczeń alternatywnych przewidzianych w art. 45 § 1 k.p.
Sąd drugiej instancji uzupełnił postępowanie dowodowe, albowiem zgodnie z
art. 382 k.p.c. orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w
pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym.
Sąd Okręgowy ustalił w związku z tym, że z przedłożonego przez stronę
pozwaną wykazu nauczycieli zatrudnionych w Zespole Szkół w O.,
uwzględniającego ich kwalifikacje do nauczania geografii i WOS, staż pracy,
stopień awansu zawodowego oraz liczbę przydzielonych im godzin tych
przedmiotów wynika, że w roku szkolnym 2011/2012 powód miał przydzielone 7,39
godzin geografii, 3 godziny geografii z ochroną i kształtowaniem środowiska i 6,28
godzin WOS. Powód legitymuje się studiami magisterskimi w zakresie geografii -
specjalność nauczycielska, a ponadto studiami podyplomowymi w zakresie
konstytucjonalizmu. Jest nauczycielem dyplomowanym, zatrudnionym przez
mianowanie, a jego staż pracy wynosi 48 lat.
6
Z zapisów zawartych w arkuszach organizacji szkoły na lata szkolne
2011/2012, 2012/2013 i 2013/2014. wynika jednoznacznie, że suma godzin zajęć z
geografii i WOS począwszy od roku szkolnego 2012/2013 do bieżącego roku
szkolnego nie sięga pełnego pensum, tj. 18 godzin.
Sąd Okręgowy podniósł, że w roku szkolnym 2011/2012 geografii oprócz
powoda uczyła też A. K. Legitymuje się ona niezbędnymi kwalifikacjami do
nauczania tego przedmiotu, ale nie posiada jak powód zabezpieczenia w postaci
uprawnień emerytalnych. Pozbawienie jej tych godzin zajęć lekcyjnych
uniemożliwiałoby jej zatrudnienie w pełnym wymiarze czasu pracy. Podobnie - w
przypadku M. K. oraz B. K., które nie mogłyby być zatrudnione w pełnym wymiarze
czasu pracy, a ostatnia z nauczycielek w roku szkolnym 2013/2014 - nawet w
wymiarze połowy pensum. Te dane również wynikają z analizy arkuszy
organizacyjnych za wymienione lata szkolne. Pracodawca miałby zatem podstawy
do wypowiedzenia im stosunków pracy na podstawie art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty
nauczyciela.
Sąd Okręgowy przyznał, że co do zasady - zgodnie z art. 45 § 2 i 3 k.p.,
jeżeli pracownik, którego trwałość stosunku pracy jest chroniona przepisami
szczególnymi, żąda w przypadku wadliwego rozwiązania z nim stosunku pracy
przywrócenia do pracy, sąd nie może zasądzić z urzędu wbrew temu żądaniu
odszkodowania także wtedy, gdy przywrócenie do pracy byłoby niecelowe lub
niemożliwe. Żądaniem takiego pracownika sąd, jak wynika z powołanych
przepisów, jest związany. Prawo pracownika do wyboru jednego nie ma jednak
charakteru absolutnego. Zgodnie bowiem z art. 8 k.p. działanie uprawnionego
polegające na czynieniu ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny z zasadami
współżycia społecznego, nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z
ochrony. Przepis ten jako ogólny dotyczy wykonywania wszelkich praw
podmiotowych przez każdy z podmiotów stosunku pracy. Dlatego również wybór
roszczenia o przywrócenie do pracy przez pracownika szczególnie chronionego
podlega ocenie w aspekcie zgodności z zasadami współżycia społecznego.
W ocenie Sądu drugiej instancji, przywrócenie powoda do pracy - w
przypadku tej konkretnej placówki - przy ustaleniu, że posiada on 48-letni staż
pracy i przekroczył wiek emerytalny, a więc może skutecznie ubiegać się o
7
emeryturę, gwarantującą mu środki utrzymania, naruszałoby zasady współżycia
społecznego - prawo wyżej wymienionych trzech nauczycieli do zatrudnienia – to
znaczy m.in. zapewnienia środków na pokrycie kosztów egzystencji przy
równoczesnym ustaleniu, że żadna z nich nie posiada zabezpieczenia materialnego
w postaci prawa do emerytury.
Kierując się tymi względami Sąd uznał, że uwzględnienie roszczenia powoda
o przywrócenie do pracy byłoby niesprawiedliwe i naruszałoby dyspozycję art. 8
k.p.
W powyższym kontekście zbędne stało się więc szczegółowe odnoszenie się
do pozostałych zarzutów apelacji ponieważ już jedno z wymienionych wyżej
naruszeń prawa przez pozwanego pracodawcę uzasadniało złożenie odwołania
przez powoda. Liczba uchybień pracodawcy, to czy było ich kilka, czy nawet
kilkanaście, nie odniesie jednak pozytywnego dla powoda skutku co do treści
rozstrzygnięcia sporu. W ocenie Sądu, powód ma prawo do odszkodowania, o
którym prawidłowo orzekł Sąd pierwszej instancji.
Powód E. M. wniósł do Sądu Najwyższego skargę kasacyjną od wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 5 grudnia 2013 r., zaskarżając ten wyrok w całości i
zarzucając mu naruszenie przepisów postępowania, to jest:
(-) art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c.
przez brak wskazania w uzasadnieniu orzeczenia Sądu Okręgowego rzeczywistych
(a nie hipotetycznych) okoliczności (które mają stanowić podstawę do uznania
istnienia zasady współżycia społecznego i zastosowania art. 8 k.p.),
potwierdzających, że wskutek przywrócenia powoda do pracy trzy nauczycielki
rzeczywiście utraciłyby zatrudnienie w całości (prawo do zatrudnienia jak wskazał
Sąd Okręgowy), a więc m.in. brak wskazania, w oparciu o jakie okoliczności Sąd
ustalił sytuację materialną trzech nauczycielek, a także jakie środki finansowe
otrzymywałyby one w przypadku przywrócenia powoda do pracy i jednoczesnego
ich wspólnego zatrudniania środki na pokrycie kosztów egzystencji, a uchybienie to
ma istotny wpływ na wynik sprawy skutkujący wadliwym przyjęciem, że nie jest
uzasadnione przywrócenie powoda do pracy;
(-) art. 226 k.p.c. w zw. z art. 228 § 2 k.p.c. w zw. z art. 229 k.p.c. w zw. z art.
233 k.p.c. przez brak dokonania wyczerpującego zebrania w sprawie materiału
8
dowodowego oraz jego prawidłowej oceny celem ustalenia istotnych okoliczności
taktycznych polegających na ustaleniu czy trzy nauczycielki utraciłyby zatrudnienie
w przypadku przywrócenia powoda do pracy zgodnie z żądaniem, a także czy
utraciłyby środki do egzystencji;
(-) art. 4771
Kodeksu postępowania cywilnego przez nieuwzględnienie
zgłoszonego roszczenia o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach pracy
przez przyjęcie, że jest ono nieuzasadnione w związku z art. 8 k.p. (zasadami
współżycia społecznego) i dokonanie błędnych ustaleń opartych na założeniach,
że:
- nie jest możliwe nieuwzględnienie żądania powoda przywrócenia do pracy
zgodnie z art. 4771
k.p.c. w sytuacji, gdy powód nie dopuścił się naruszenia zasad
współżycia społecznego m.in. szczególnie rażącego naruszenia obowiązków
pracowniczych lub obowiązujących przepisów prawa i objęty jest ochroną
wskazaną w art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych,
- uznanie, że roszczenie o przywrócenie do pracy zgodnie z art. art. 4771
k.p.c. w zw. z art. 42 § 3 k.p. w zw. z art. 8 k.p. może być uznane za sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego lub z jego społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem z uwagi na to, że pracownik osiągnął wiek emerytalny
uprawniający do świadczeń emerytalnych, co oznaczałoby naruszenie zakazu
dyskryminacji ze względu na wiek, zgodnie z art. 113
k.p.,
- z zasady współżycia społecznego wskazanej w art. 8 k.p. wynika
konieczność pobierania przez powoda świadczeń emerytalnych i przejścia na
emeryturę dla zapewnienia środków egzystencji i zapewnienia pracy innym
osobom, w sytuacji, gdy naruszając art. 233 § 1 k.p.c. nie dokonano prawidłowego
zastosowania art. 233 § 1 k.p.c. dla wszechstronnej oceny materiału dowodowego
czy i jakie środki egzystencji są niezbędne dla danej osoby (i w jakiej wysokości)
oraz czy i w jakim zakresie inne osoby nie będą zatrudnione,
- dokonano prawidłowego zastosowania art. 233 § 1 k.p.c. dla
wszechstronnej oceny materiału dowodowego skutkującej uznaniem za
nieuzasadnione roszczenia przywrócenia do pracy powoda, albowiem inne osoby
nawet w przypadku przywrócenia do pracy powoda nadal byłyby zatrudnione (nie
było konieczności ich zwolnienia) i posiadałyby środki do egzystencji,
9
- w świetle art. 32 ust. 1 punkt 1 ustawy o związkach zawodowych zasady z
art. 8 k.p. (współżycia społecznego), ustanawiającego wymóg uzyskania zgody
organu związkowego na rozwiązanie stosunku pracy za wypowiedzeniem, możliwa
jest odmowa przywrócenia do pracy w przypadku dokonania wypowiedzenia bez
takiej zgody i bez stwierdzenia rażąco nagannego zachowania pracownika.
W podstawach skargi kasacyjnej skarżący powołał się również na
naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest art. 8 k.p. przez niewłaściwe
zastosowanie, to jest:
- dopuszczenie do zastosowania art. 8 k.p. przez podanie zasad współżycia
społecznego, tj. prawa do zatrudnienia osób trzecich i otrzymywania środków
egzystencji, pomimo że przywrócenie do pracy powoda nie skutkuje całkowitą
utratą możliwości zarobkowych osób trzecich, całkowitą utratą środków
potrzebnych do egzystencji, chociaż z art. 8 k.p. nie można wywieść zasady
współżycia społecznego, w myśl której można obciążyć powoda
odpowiedzialnością zapewnienia możliwości zarobkowania i dostarczania środków
egzystencji osobom trzecim, przy jednoczesnym braku uwzględnienia żądania
powoda do zapewnienia pozyskiwania środków finansowych z wykonywanej pracy
dla wypracowania wyższego świadczenia emerytalnego;
- dopuszczenie do zastosowania art. 8 k.p., co stanowi naruszenie zakazu
dyskryminacji ze względu na wiek zgodnie z art. 113
k.p. w odniesieniu do powoda,
- obciążenie powoda odpowiedzialnością zapewnienia możliwości
zarobkowania i dostarczania środków egzystencji osobom trzecim, przy
jednoczesnym braku uwzględnienia żądania powoda do zapewnienia pozyskiwania
środków finansowych z wykonywanej pracy dla wypracowania wyższego
świadczenia emerytalnego;
- dopuszczenie do zastosowania art. 8 k.p., pomimo że w związku z art. 32
ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych i w związku z art. 45 § 2 k.p. zdanie
pierwsze w związku z art. 45 § 3 k.p. - nie jest możliwe nieuwzględnienie żądania
powoda o przywrócenie do pracy zgodnie z art. 4771
k.p.c., w sytuacji gdy powód
nie dopuścił się szczególnie rażącego naruszenia obowiązków pracowniczych lub
obowiązujących przepisów prawa i objęty jest ochroną wskazaną w art. 32 ust. 1
pkt 1 ustawy o związkach zawodowych;
10
- uznanie, że roszczenie o przywrócenie do pracy zgodnie z art. art 4771
k.p.c. w związku z art. 42 § 3 k.p. i w związku z art. 8 k.p. może być uznane za
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub z jego społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem z uwagi na to, że pracownik osiągnął wiek emerytalny
uprawniający do świadczeń emerytalnych, gdyż oznaczałoby to naruszenie zakazu
dyskryminacji ze względu na wiek zgodnie z art. 113
k.p.
Powołując się na wyżej przedstawione zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie
w całości zaskarżonego orzeczenia Sądu Okręgowego z dnia 5 grudnia 2013 r. i
zmianę zaskarżonego orzeczenia w całości przez orzeczenie o przywróceniu
powoda do pracy na poprzednich warunkach pracy zgodnie z art. art. 4771
k.p.c. w
związku z art. 45 k.p. i w związku z art. 91 c ust. 1 Karty Nauczyciela, względnie o
uchylenie zaskarżonego orzeczenia Sądu Okręgowego z dnia 5 grudnia 2013 r. w
całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona, choć nie wszystkie podniesione
w niej zarzuty są trafne.
W odniesieniu do zarzutów naruszenia przepisów postępowania, za
nieuzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 226 k.p.c. w związku z art. 228
§ 2 k.p.c. w związku z art. 229 k.p.c. i w związku z art. 233 k.p.c. przez brak
dokonania wyczerpującego zebrania w sprawie materiału dowodowego oraz jego
prawidłowej oceny.
Co do pierwszych trzech artykułów, wydają się one być przytoczone przez
pomyłkę, gdyż dla Sądu Najwyższego nie jest zrozumiałe, a skarżący tego w żaden
sposób nie wyjaśnia, w jaki sposób miałoby dojść do ich naruszenia przez Sąd,
skoro pierwszy z nich reguluje instytucję odwołania od zarządzeń
przewodniczącego, a dwa kolejne odnoszą się do faktów znanych sądowi
urzędowo i faktów przyznanych przez stronę przeciwną, które nie wymagają
dowodu.
Co do zarzutu naruszenia art. 233 k.p.c. (choć skarżący nie określa, która
jednostka redakcyjna tego przepisu została naruszona, to z oczywistych względów
11
chodzi zapewne o jego § 1, skoro zarzut ten dotyczy braku dokonania przez Sąd
drugiej instancji prawidłowej oceny materiału dowodowego), to tak skonstruowany i
uzasadniony zarzut naruszenia przepisów postępowania jest niedopuszczalny w
postępowaniu kasacyjnym. Nie pozwala na jego uwzględnienie, a nawet na
rozważanie przez Sąd Najwyższy jego zasadności, jednoznaczna treść art. 3983
§ 3 k.p.c., zgodnie z którym podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Tymczasem art. 233 § 1 k.p.c.
reguluje wprost i bezpośrednio zasadę swobodnej oceny dowodów, co prowadzi do
wniosku, że zarzut naruszenia tego przepisu nigdy nie może być podstawą skargi
kasacyjnej. Zakres kompetencji jurysdykcyjnych sądu drugiej instancji, obejmujący
rozważenie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, nie jest objęty
kognicją Sądu Najwyższego w postępowaniu kasacyjnym. Pogląd ten jest
ugruntowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Wykładnia art. 3983
§ 3 k.p.c.
prowadzi do wniosku, że chociaż nie wskazuje on expressis verbis konkretnych
przepisów, których naruszenie, w związku z ustalaniem faktów i przeprowadzaniem
oceny dowodów, nie może być przedmiotem zarzutów wypełniających drugą
podstawę kasacyjną, nie ulega jednak wątpliwości, że obejmuje on art. 233 k.p.c.,
albowiem właśnie ten przepis określa kryteria oceny wiarygodności i mocy
dowodów (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 19 października 2010 r.,
II PK 96/10, LEX nr 687025, z dnia 24 listopada 2010 r., I UK 128/10, LEX nr
707405, czy też z dnia 24 listopada 2010 r., I PK 107/10, LEX nr 737366). Dlatego
podnoszony w ocenianej skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. nie
może być rozpatrywany przez Sąd Najwyższy.
Nieskuteczny jest również zarzut naruszenia art. 4771
k.p.c. przez
nieuwzględnienie przez Sąd zgłoszonego roszczenia przywrócenia do pracy.
Należy bowiem wziąć pod uwagę, że zasądzając na podstawie art. 4771
k.p.c.
roszczenie alternatywne w postaci odszkodowania zamiast wybranego przez
pracownika przywrócenia do pracy, sąd działa z urzędu. Istotą kompetencji sądu w
przypadku spraw dotyczących roszczeń z tytułu wadliwego wypowiedzenia umowy
o pracę jest to, że sąd może nie uwzględnić wybranego przez pracownika
roszczenia o przywrócenie do pracy i zasądzić odszkodowanie. Jeżeli bowiem
zgłoszone przez pracownika żądanie jest ocenione przez Sąd jako sprzeczne ze
12
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia
społecznego, to na podstawie art. 4771
k.p.c. może być uwzględnione roszczenie
alternatywne, mimo że pracownik nie zgłosił takiego żądania i mimo że art. 45 § 2
k.p. nie ma zastosowania wobec pracowników objętych szczególną ochroną
trwałości stosunku pracy - art. 45 § 3 k.p. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 8
stycznia 2007 r., I PK 104/06, Monitor Prawa Pracy 2007 nr 8, s. 425 i z dnia 2
grudnia 2010 r., II PK 131/10).
Za uzasadniony należy uznać natomiast zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
w związku z art. 328 § 2 k.p.c. Zgodnie z art. 328 § 2 k.p.c., uzasadnienie wyroku
wydanego przez sąd drugiej instancji powinno odpowiadać wymaganiom
konstrukcyjnym określonym w tym przepisie, w szczególności powinno zawierać
wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów,
które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla
których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz
wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Sąd
Najwyższy przychyla się do stanowiska skarżącego, iż Sąd drugiej instancji nie
wskazał w uzasadnieniu rzeczywistych okoliczności (które mają stanowić podstawę
do uznania istnienia zasady współżycia społecznego i zastosowania art. 8 k.p.),
potwierdzających, że wskutek przywrócenia do pracy powoda trzy nauczycielki
rzeczywiście utraciłyby zatrudnienie w całości (prawo do zatrudnienia, jak wskazał
Sąd Okręgowy), a więc m.in. brak wskazania, w oparciu o jakie okoliczności Sąd
ustalił sytuację materialną trzech nauczycielek, a także jakie środki finansowe
otrzymywałyby one w przypadku przywrócenia powoda do pracy i jednoczesnego
ich wspólnego zatrudniania.
Wynikający z art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. obowiązek rozpoznania
sprawy w granicach apelacji oznacza z kolei, zarówno bezwzględny zakaz
wykraczania przez sąd drugiej instancji poza te granice, jak i nakaz wzięcia pod
uwagę i rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków. W
konsekwencji, sąd drugiej instancji może - a jeżeli je dostrzeże, to powinien -
naprawić wszystkie stwierdzone w postępowaniu apelacyjnym naruszenia prawa
materialnego przez sąd pierwszej instancji, nawet jeśli nie zostały wytknięte w
apelacji, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia (por. wyrok
13
Sądu Najwyższego z 23 lutego 2006 r., II CSK 132/05, LEX nr 189904). Rację ma
zatem pełnomocnik skarżącego, że Sąd Apelacyjny nie odniósł się wystarczająco
wnikliwie do wszystkich istotnych zarzutów podniesionych w apelacji. Ustalenia
Sądu Okręgowego oscylują wokół wykazania konieczności zmniejszenia stanu
zatrudnienia i można uznać, że stan taki potwierdzają, niemniej brak dalszych
ustaleń wykazujących, w jaki sposób miałoby to zagrozić egzystencji pozostałych
nauczycielek. Sąd Okręgowy operuje pojęciem braku u pozostałych nauczycielek
środków na pokrycie kosztów egzystencji, nie czyniąc jednocześnie żadnych
ustaleń w tym zakresie.
Trafnie skarżący powołuje również przepisy prawa materialnego, do których
naruszenia doszło w niniejszej sprawie.
W opinii Sądu Najwyższego, rozstrzygnięcie zawarte w zaskarżonym wyroku
zapadło z naruszeniem art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych w
związku z art. 8 k.p. Słusznie podnosi się w skardze, że dopuszczalność
uwzględnienia z urzędu roszczenia odszkodowawczego w miejsce żądanego
przywrócenia do pracy w stosunku do działacza związkowego objętego szczególną
ochroną trwałości stosunku pracy może wystąpić tylko wówczas, gdy dopuścił się
on wyjątkowo nagannego zachowania, a uchybienie to ma istotny wpływ na wynik
sprawy skutkujący wadliwym przyjęciem, że nie jest uzasadnione przywrócenie
powoda do pracy. Sąd Najwyższy przyjmuje co do zasady, że oddalenie - na
podstawie art. 8 k.p. - roszczenia o przywrócenie do pracy pracownika
podlegającego szczególnej ochronie przed rozwiązaniem z nim stosunku pracy,
gdy rozwiązanie to w sposób oczywisty narusza prawo, a konkretnie art. 32 ust. 1
ustawy o związkach zawodowych, może mieć miejsce tylko wyjątkowo, w
okolicznościach szczególnie rażącego naruszenia obowiązków pracowniczych lub
obowiązujących przepisów prawa. W tym kontekście w orzecznictwie wskazywane
są takie zachowania naruszające obowiązki pracownicze, jak: spożywanie alkoholu
na terenie zakładu pracy, przystąpienie do pracy w stanie nietrzeźwości,
przywłaszczenie mienia na szkodę pracodawcy, ujawnienie istotnych tajemnic
handlowych pracodawcy, pobicie współpracownika. Warto też przypomnieć, że
szczególny charakter rozważanej ochrony, wynikającej z art. 32 ust. 1 ustawy o
związkach zawodowych, przejawia się właśnie w tym, że uniemożliwia ona
14
rozwiązanie stosunku pracy w okolicznościach, w których pracownik niechroniony
mógłby zostać zwolniony. Istota tej ochrony sprowadza się więc do tego, że nawet
wówczas, gdy istnieją uzasadnione przyczyny rozwiązania stosunku pracy ze
szczególnie chronionym działaczem związkowym, to nie może do tego dojść bez
zgody właściwego organu związkowego, a rozwiązanie stosunku pracy mimo braku
takiej zgody prowadzi - w zasadzie - do jego restytucji (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 16 stycznia 1998 r., I PKN 475/97; z dnia 15 października
1999 r., I PKN 306/99, OSNAPiUS 2001 nr 5, poz. 146; z dnia 6 kwietnia 2006 r.,
III PK 12/06; z dnia 20 stycznia 2011 r., I PK 112/10, LEX nr 738389 oraz z dnia 10
marca 2011 r., II PK 241/10, LEX nr 817524).
Okoliczności faktyczne niniejszej sprawy wskazują natomiast, że pozwany
nie tylko że nie uzyskał zgody właściwego organu związkowego na wypowiedzenie
powodowi stosunku pracy, ale nawet o taką zgodę nie zabiegał, poprzestając na
poinformowaniu (i to niewłaściwego organu) o zamiarze rozwiązania z powodem
stosunku pracy. Okoliczności te w oczywisty sposób nie wskazują także na
możliwość przypisania powodowi takiego zachowania, które – przez wzgląd na
zasady współżycia społecznego – unicestwiałoby możliwość skorzystania przez
niego z przysługującej mu szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy. Nie
sugeruje tego zresztą oraz nie sugerował w toku postępowania przed Sądami obu
instancji nawet pozwany.
Należy również zgodzić się ze skarżącym, że Sąd drugiej instancji dokonał
błędnej wykładni art. 8 k.p. i rozumienia zasad współżycia społecznego,
przerzucając niejako na powoda odpowiedzialność za okoliczności leżące nie po
jego stronie, lecz po stronie osób trzecich, to jest trzech innych nauczycielek.
Przede wszystkim należy wskazać, że stosowanie art. 8 k.p. (podobnie jak
analogicznego art. 5 k.c.) oznacza pozbawienie danego podmiotu możliwości
korzystania z prawa, które mu w świetle przepisów prawa podmiotowego
przysługuje. Prowadzi to więc zawsze do osłabienia zasady pewności prawa i
przełamuje domniemanie korzystania z prawa w sposób zgodny z zasadami
współżycia społecznego i jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem. Z tego
względu zastosowanie przez sąd konstrukcji nadużycia prawa jest dopuszczalne
tylko wyjątkowo i musi być, zgodnie z ustalonym stanowiskiem orzecznictwa i
15
doktryny prawa, szczegółowo uzasadnione. Uzasadnienie to musi wykazać, że w
danej indywidualnej i konkretnej sytuacji, wyznaczone przez obowiązujące normy
prawne typowe zachowanie podmiotu korzystającego ze swego prawa, jest ze
względów moralnych, wyznaczających zasady współżycia społecznego, niemożliwe
do zaakceptowania, ponieważ w określonych, nietypowych okolicznościach
zagraża podstawowym wartościom, na których opiera się porządek społeczny i
którym prawo powinno służyć (por. na przykład wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
kwietnia 2011 r., II PK 254/10). Sytuacja taka nie miała jednakże miejsca w
niniejszej sprawie. Sąd drugiej instancji nie ustalił bowiem, aby po stronie powoda
wystąpiły szczególne okoliczności, które uzasadniałyby wyłączenie możliwości
korzystania przez niego z prawa do przywrócenia do pracy.
Sąd Okręgowy nie wziął pod uwagę, że odwołanie się do klauzul
generalnych w prawie pracy przez postawienie pracownikowi zarzutu nadużycia
prawa podmiotowego lub sprzeczności jego roszczeń z zasadami współżycia
społecznego polega na zupełnie wyjątkowej dopuszczalności unicestwienia
uprawnień pracowniczych, która może mieć miejsce wyłącznie w sytuacjach, w
których pracownik podejmuje lub dopuszcza się działań ewidentnie sprzecznych ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia
społecznego, które wystarczająco dyskwalifikują przysługujące mu roszczenia
pracownicze. Wszystko to oznacza, że klauzule generalne w prawie pracy nie
mogą prowadzić do pozbawienia pracownika roszczeń z ważnie zawartych umów
prawa pracy, jeżeli pracownikowi nie można postawić zarzutu dopuszczenia się
zachowań ewidentnie sprzecznych z prawem lub z zasadami współżycia
społecznego (por. na przykład wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2005 r.,
II PK 204/04). Wyjątkowo sąd może ocenić żądanie przywrócenia do pracy przez
pracownika, którego stosunek pracy podlega szczególnej ochronie jako nadużycie
prawa podmiotowego. Takie rozstrzygnięcie muszą jednak usprawiedliwiać
zaistniałe po stronie pracownika okoliczności szczególnie moralnie naganne, w
których restytucja stosunku pracy nie zyskałaby aprobaty społecznej i sprzeciwiała
się poczuciu sprawiedliwości (np. uporczywe albo ciężkie naruszenie obowiązków
pracowniczych) lub wprawdzie niezależne od pracownika, jednak obiektywnie
16
uniemożliwiające mu wykonywanie dotychczasowej pracy (np. stan zdrowia czy
utrata uprawnień) - por. wyrok z dnia 12 lipca 2005 r., II PK 360/04.
Nie ulega wątpliwości, że powodowi nie można przypisać żadnych
społecznie i moralnie nieakceptowalnych zachowań uzasadniających zastosowanie
klauzuli wynikającej z art. 8 k.p., a okoliczności wskazane przez Sąd Okręgowy nie
są w ogóle związane z jego osobą, lecz z sytuacją życiową osób trzecich, nota
bene jak wskazano wyżej, również nieustaloną przez Sądy obu instancji.
Na koniec należy też zauważyć, że Sąd Okręgowy, odmawiając powodowi
przywrócenia do pracy, nie wskazał zasady (zasad) współżycia społecznego
przemawiającej za takim rozwiązaniem, poprzestając na nie odnoszącym się do
powoda stwierdzeniu, że chodzi o prawo trzech wymienionych przez niego
nauczycieli do zatrudnienia w celu zapewnienia im środków na pokrycie kosztów
egzystencji. Tymczasem, jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu
wyroku z dnia 17 października 2000 r., SK 5/99 (OTK 2000 nr 7, poz. 254, pkt III
3.), do zespołu zasad orzeczniczych, dzięki którym stosowanie art. 5 k.c. (a także
art. 8 k.p., por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 października 2006 r.,
SK 42/04, OTK-A 2006 nr 9, poz. 125) nie stwarza zagrożenia dla stabilności
systemu prawa, należy między innymi „konieczność wykazania, o jaką dokładnie
zasadę współżycia społecznego chodzi”. Z kolei Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6
kwietnia 2011 r., II PK 254/10 i w wyroku z dnia 6 stycznia 2009 r., I PK 18/08
(OSNP 2010 nr 13-14, poz. 156) wyraził pogląd, który Sąd Najwyższy w obecnym
składzie akceptuje, iż sąd powinien podjąć próbę sformułowania zasady współżycia
społecznego, z którą niezgodne w jego ocenie jest czynienie użytku z prawa
podmiotowego. Sąd drugiej instancji nie podjął jednakże takiej próby.
Kierując się więc przedstawionymi motywami oraz opierając się na treści
art. 39815
§ 1 k.p.c., a w odniesieniu do kosztów postepowania kasacyjnego na
podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji swego wyroku.
17