Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 235/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa A. Q. i H. Q.
przeciwko Bankowi […] Spółce Akcyjnej w G. poprzednio Bankowi […] Spółce
Akcyjnej w K., D. P. i M. P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz z
orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie A. i H. małżonkowie Q. domagali się zasądzenia od pozwanych
- Banku […] S.A. w K. oraz M. i D. małżonków P. solidarnie odszkodowania w
kwocie 291 000 zł odpowiadającej wysokości hipoteki zabezpieczającej
wierzytelność […] Banku S.A. w W. z tytułu kredytu udzielonego pozwanym P.
Dochodzone roszczenie w stosunku do tych pozwanych wywodzili z art. 471
k.c., podnosząc nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy sprzedaży
i jednocześnie z art. 415 k.c. z tytułu deliktu przywłaszczenia pieniędzy
i fałszerstwa dokumentu, nie dokonując jednoznacznego wyboru reżimu
odpowiedzialności pozwanych. W stosunku do pozwanego Banku podali jako
podstawę roszczenia art. 354 § 1 i 355 k.c. oraz art. 63 i 64 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (jedn. tekst Dz.U. 2012 r, poz. 1376 ze zm. –
dalej „pr.bank”) wskazując na niewykonanie zobowiązania wynikającego z umowy
kredytowej.
Wyrokiem z dnia 10 października 2013 r. Sąd Okręgowy w B. oddalił
powództwo.
Sąd Okręgowy ustalił, że powodowie zawarli z pozwanym Bankiem umowę
kredytu hipotecznego w kwocie 330 000 zł na zakup nieruchomości od pozwanych
małżonków M. i D. P., którego zabezpieczeniem miała być hipoteka umowna do
wysokości 330 000 zł i hipoteka kaucyjna do wysokości 231 000 zł ustanowiona na
rzecz Banku. Kupowana nieruchomość była obciążona hipoteką kaucyjną do
wysokości 291.000 zł na rzecz […] Banku S.A. w W., stanowiącą zabezpieczenie
kredytu zaciągniętego przez pozwanych P. w tym Banku. Na podstawie umowy
sprzedaży powodowie nabyli od pozwanych P. przedmiotową nieruchomość za
cenę 320 000 zł, z czego kwotę 15 000 zł uiścili już wcześniej zaś pozostała do
zapłaty kwota 305 000 zł – zgodnie z § 4 umowy - miał być zapłacona do dnia 5
września 2008 r. z kredytu hipotecznego w następujący sposób: 180 000 zł na
wskazane w umowie sprzedaży konto nr […] tytułem spłaty kredytu
zabezpieczonego wpisem hipoteki kaucyjnej do księgi wieczystej nabywanej
nieruchomości oraz 125 000 zł na rachunek bankowy należący do pozwanej M. P.
W celu uruchomienia kredytu powodowie, kierując się zapisami umowy kredytowej,
3
przedłożyli pozwanemu Bankowi umowę sprzedaży i kserokopię dokumentu o
nazwie „potwierdzenie stanu zadłużenia” z dnia 7 sierpnia 2008 r. otrzymanego od
pozwanego D. P. W treści dokumentu wskazano jako kredytobiorcę i jednocześnie
posiadacza rachunku Firmę Transportową P. – D. P. oraz podano nazwę kredytu
jako M. B. i numery umowy kredytowej. Wskazany w nim numer rachunku był taki
sam jak w umowie sprzedaży nieruchomości. Wysokość zadłużenia z tytułu
wskazanego w potwierdzeniu stanu zadłużenia kredytu wynosiła 84 312,12 CHF.
Na dokumencie była adnotacja, że potwierdzenie zostało wystawione w celu
całkowitej spłaty kredytu, a jego wpłata na podane konto spowoduje wydanie tzw.
listu mazalnego. We wniosku o kredyt powodów, obok rubryki wypłata kredytu,
widnieje zapis: „zgodnie z aktem notarialnym Rep. A nr […] z dnia 29 sierpnia
2008 r.” Na podstawie tych dokumentów pozwany Bank w dniu 1 września 2008 r.
uwolnił środki kredytowe i przelał odpowiednio kwoty 180 000 zł i 125 000 zł na
numery rachunków bankowych wskazanych w umowie sprzedaży. Przelew tytułem
dokonania spłaty kredytu w […] Banku w kwocie 180 000 został dokonany na
konto firmowe pozwanego D. P., a nie na rachunek techniczny służący obsłudze
tego kredytu. W tej sytuacji uregulowanie zadłużenia kredytowego przez
pozwanego wymagało dokonania przez niego dyspozycji spłaty. Dyspozycja ta
jednak nie została dokonana, a rok później powodowie uzyskali informację, że w
księdze wieczystej nabytej nieruchomości nadal figuruje obciążenie hipoteczne w
kwocie 291.000 zł na rzecz […] Banku. Aktualnie przeciwko pozwanym P. nie jest
prowadzone postepowanie egzekucyjne w związku z zaciągniętym kredytem i nie
są z tego tytułu prowadzone żadne czynności w stosunku do nieruchomości
powodów. Pozwany D. P. został skazany za przestępstwo podrobienia dokumentu
(potwierdzenia stanu zadłużenia) i poświadczenia nieprawdy, a obecnie w Sądzie
Rejonowym w B. toczy się przeciwko niemu postępowanie o popełnienie
przestępstwa przywłaszczenia.
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie
z powodu braku po stronie powodów rzeczywistej szkody mające postać
uszczuplenia aktywów, czy też zwiększenia pasywów, która jest niezbędną
przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 471 k.c. Nie stanowi jej
„niechciany” wpis hipoteki kaucyjnej do kwoty 291 000 zł w księdze wieczystej
4
prowadzonej dla nieruchomości nabytej przez powodów, w sytuacji, gdy jego
konsekwencją nie są żadne kroki o charakterze egzekucyjnym skierowane do tej
nieruchomości. Oznacza to, że pozwany D. P., aczkolwiek z opóźnieniem, to
jednak reguluje swoje zobowiązanie kredytowe. Niezależnie od tego Sąd Okręgowy
wskazał, że powodowie nie wyliczyli swojego rzekomego uszczerbku majątkowego,
w szczególności nie wiadomo na jakim etapie są pozwani P. z regulowaniem
należności kredytowej.
Z tych względów Sąd Okręgowy uznał, że powództwo wobec pozwanych M. i
D. P. jest co najmniej przedwczesne. Dodatkowo, ubocznie jedynie, twierdził, że
nawet przy zaistnieniu szkody po stronie powodów, skierowane do pozwanego
Banku żądanie zapłaty odszkodowania musiałoby być ocenione jako niezasadne
wobec należytego wykonania przez Bank obowiązków wynikających z łączącej
strony umowy kredytowej. W szczególności nie ma podstaw do przypisania
Bankowi niewywiązania się z zobowiązania do przekazania środków tytułu ceny
nabytej przez powodów nieruchomości. Bank nie odpowiada bowiem za
przedstawienie mu przez pozwanych numeru konta firmowego pozwanego D. P.
(tożsamego z podanym w umowie sprzedaży), ani za niedokonanie przez
pozwanego dyspozycji spłaty z tych środków kredytu. Obowiązek weryfikacji tych
danych nie obciążał Banku na podstawie art. 63 i 64 pr. bankowego ani pkt 3 ppkt 3
załącznika nr 2 do umowy kredytowej. Zdaniem Sądu Okręgowego elastyczne
potraktowanie potwierdzenia o stanie zadłużenia i uznanie go za zaświadczenie
wymagane zapisami umowy kredytowej nie było zaniedbaniem Banku i nie
stanowiło jej naruszenia.
Sąd Apelacyjny rozpoznając sprawę na skutek apelacji powodów podzielił
ustalenia faktyczne zaskarżonego nią wyroku. Oddalił wniosek dowodowy
powodów o zwrócenie się do […] Banku o informację o stanie zadłużenia
pozwanych P. jako spóźniony. Jako nieuzasadniony ocenił zarzut nierozpoznania
istoty sprawy wskazując, że wobec uznania przez Sąd Okręgowy, iż powodowie nie
ponieśli szkody, stanowiącej przesłankę odpowiedzialności deliktowej jak i
kontraktowej, nie było konieczne dokonywania analizy pozostałych przesłanek
odpowiedzialności pozwanych P. Nie uwzględnił zarzutów procesowych
apelujących dotyczących oddalenia wniosków dowodowych obu stron o
5
przeprowadzenie dowodu z akt spraw karnych przeciwko pozwanemu D. P. na
okoliczność toczącego się przeciwko niemu postępowania, oraz wadliwej oceny
dowodów z zeznań świadków pracowników pozwanego Banku. Stwierdził, że w
sprawie nie ma znaczenia, czy pracownicy Banku dopełnili swoich obowiązków
przy ocenie wniosku kredytowego lecz, czy wyrządzili powodom szkodę. Sąd
Apelacyjny podtrzymał pogląd Sądu Okręgowego, że to nie sam wpis hipoteki, lecz
konsekwencje z tego wynikające w postaci zmniejszenia wartości nieruchomości
przy jej sprzedaży, obniżenia zdolności kredytowej, czy obowiązku zapłaty długu
rzeczowego decydują o istnieniu szkody. W sytuacji, gdy okoliczności te w sprawie
nie zaistniały, a dłużnicy osobiści spłacają na bieżąco dług zabezpieczony hipoteką
na rzecz Banku kredytodawcy, zasadnie Sąd Okręgowy oddalił powództwo, które
niezależnie od tego pozbawione było podstaw w stosunku do pozwanego Banku
albowiem przelewając pieniądze na rachunek wskazany przez powodów
prawidłowo wykonał zobowiązanie z umowy kredytowej.
Z powyższych przyczyn wyrokiem z dnia 18 października 2013 r. Sąd
Apelacyjny oddaliła apelację powodów.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku powodowie zarzucili:
1/ w oparciu o podstawę naruszenia przepisów postępowania mające wpływ na
wynik sprawy naruszenie:
- art. 386 § 4 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy i przy poprzestaniu na
ustaleniach faktycznych Sądu Okręgowego, zaniechanie zbadania materialnych
podstaw żądania pozwu w stosunku do poszczególnych pozwanych,
- art. 227 w zw. z art. 232, art. 208 § 1 pkt 5 k.p.c. przez zaniechanie
przeprowadzenia dowodu z akt sprawy karnej, w której zapadł wyrok skazujący
pozwanego D.P.,
- art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów
z zeznań świadków;
2/ w oparciu o podstawę naruszenia przepisów prawa materialnego naruszenie: art.
361 § 2 przez przyjęcie sprzecznej z tym przepisem wykładni pojęcia szkody oraz
art. 471 k.c. w zw. z art. 69 ust. 1 i art. 64 pr. bank., art. 471 w zw. z art. 393 § 1 k.c.,
art. 354 1 i 2 k.c., art. 355 § 2 k.c., art. 415 k.c.
6
Wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcie szkody. Użyte w art. 361 § 2 k.c.,
pojęcie szkody odnosi się do szkody podlegającej naprawieniu, a nie do szkody
w ogólności. Zgodnie ze stanowiskiem wypracowanym w piśmiennictwie
i judykaturze (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1957, 2 CR 304/57,
OSN 1958, nr III, poz. 76, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 1963 r.,
OSNCP 1964, nr 7-8, poz. 128, uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 12 lipca 1968, III PZP 26/68, OSNAPiUS 1969, nr 2, poz.18)
za szkodę uznaje się powstałą bez woli poszkodowanego różnicę między jego
stanem majątkowym, a tym stanem, jaki istniałby gdyby nie nastąpiło zdarzenie
wywołujące szkodę. Stosownie do art. 361 § 2 k.c. szkoda polega na starcie, którą
poniósł poszkodowany (damnum emergens), albo na pozbawieniu go korzyści,
które mógłby uzyskać, gdyby mu szkody nie wyrządzono (lucrum cessans). Stratą
jest pomniejszenie majątku poszkodowanego, które może polegać na uszczupleniu
aktywów na skutek ich zniszczenia, uszkodzenia, utraty, obniżenia wartości albo na
zwiększeniu pasywów przez powstanie nowych zobowiązań lub zwiększenie
rozmiaru już istniejących zobowiązań (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
15 listopada 2002 r., V CKN 1325/00, nie publ.).
Kwestia kwalifikacji pasywów jako szkody w rozumieniu art. 361 § 1 k.c.
rozstrzygana jest niejednolicie zarówno w piśmiennictwie jak i judykaturze
(zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 1999 r., II CKN 474/98, nie
publ., z dnia 1 lutego 2006 r., V CSK 86/05, OSP 2007, nr 2, poz. 13, nie publ.
z dnia 5 czerwca 2007 r., I CSK 86/07, nie publ., uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 10 lipca 2008 r., III CZP 62/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 106). Przedmiotem
rozbieżności stanowisk jest zagadnienie warunków, jakie musi spełniać
zobowiązanie, aby mogło być uznane za szkodę, tj. czy decyduje o tym samo
powstanie zobowiązania, jego wymagalność bądź stwierdzenie prawomocnym
wyrokiem, czy też dopiero spełnienie świadczenia.
7
Rozstrzygnięcie przez Sady orzekające w sprawie, że obciążenie
nieruchomości powodów pasywami w postaci hipoteki zabezpieczającej
wierzytelność […] Banku z tytułu kredytu udzielonego pozwanym P. nie pociąga za
sobą obowiązku odszkodowawczego było wynikiem przyjęcia, że samo istnienie
pasywów, które nie zostały zrealizowane, ani nie są wymagalne nie stanowi straty
w rozumieniu art. 361 § 2 k.c.
Powodowie wiązali powstanie szkody z obciążeniem ich nieruchomości
hipoteką zabezpieczającą wierzytelność […] Banku S.A w stosunku do pozwanych
P. Twierdzili, że gdyby nie zawinione przez pozwanych niewykonanie obowiązków
wynikających z umów łączących ich z powodami oraz przestępstwa popełnione
przez pozwanego D. P. hipoteka ta zostałaby wykreślona. Podali, że wysokość
uszczerbku jakiego doznali w następstwie tego odpowiada wysokości tej hipoteki.
W odnoszącej się wprost do tak sformułowanej podstawy powództwa ocenie
Sądu pierwszej instancji, którą podzielił Sąd Apelacyjny, obciążenie nieruchomości
powodów przedmiotową hipoteką w sytuacji, gdy w stosunku do tej nieruchomości
nie są prowadzone żadne czynności o charakterze egzekucyjnym, nie stanowi
straty w postaci pomniejszenia ich majątku w następstwie uszczuplenia aktywów.
Zasadnie zarzucają skarżący w ramach zarzutu nieprawidłowej wykładni art.
361 § 2 k.p.c., że jest to stanowisko błędne. Podzielić należy pogląd skarżących,
odwołujący się do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w wyroku z dnia
15 kwietnia 2010 r., II CSK 544/09 (nie publ.), że do powstania uszczerbku
w majątku podmiotu uprawnionego nie jest konieczne przeprowadzenie egzekucji
z prawa obciążonego hipoteka i już samo obciążenie hipoteką może być źródłem
uszczerbku w majątku podmiotu uprawnionego. Prawo obciążone hipoteką
z niewątpliwe traci bowiem na wartości. Na wysokość uszczerbku
spowodowanego ustanowieniem danej hipoteki wskutek zawinionego zachowania
się określonej osoby ma wpływ to, czy jest to jedyna hipoteka, czy też jedna z wielu,
a w takim wypadku, w jakim czasie hipoteki powstały i w jakiej kolejności powinny
być zaspakajane.
Okoliczności te, należące do przesłanek zastosowania przepisów prawa
materialnego stanowiących podstawę roszczeń powodów pozostały poza oceną
obu Sądów orzekających w sprawie.
8
Nierozpoznanie istoty sprawy oznacza, że sąd nie rozpoznał istoty
roszczenia, które jest podstawą powództwa z powodu istnienia przesłanki
merytorycznej unicestwiającej jego dochodzenie. Na gruncie wcześniej
poczynionych rozważań odnośnie do wykładni art. 361 § 2 k.c., sytuacji takiej
odpowiada, oddalenie przez sąd pierwszej instancji powództwa w stosunku do
pozwanych P. z powodu przedwczesności powództwa oraz w stosunku do
pozwanego Banku wobec stwierdzenia, że w sprawie nie ma znaczenia, czy jego
pracownicy dopełnili swoich obowiązków przy ocenie wniosku kredytowego lecz
jedynie, czy wyrządzili powodom szkodę. Oceny tej nie może zmienić uboczne
jedynie i z istoty tego pobieżne odniesienie się do kwestii należytego wykonania
umowy kredytowej przez pozwany Bank.
Błędne jest natomiast przekonanie skarżących, że oddalenie w tym stanie
rzeczy podnoszonego przez nich w apelacji zarzutu nierozpoznania przez Sąd
pierwszej instancji istoty sprawy, uzasadnia przypisanie Sądowi Apelacyjnemu
naruszenia art. 386 § 4 k.p.c. Nieprawidłowe zastosowanie art. 386 § 4 k.p.c. może
być bowiem związane jedynie z sytuacją, w której mimo stwierdzenia
nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy sąd apelacyjny wyda
inne orzeczenie niż w nim przewidziane (zob. m.inn. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 4 listopada 2010 r., IV CNP 42/10 i z dnia 3 czerwca 2011 r., III CSK 330/10
– nie publikowane), co w sprawie nie zachodziło.
Związany z nierozpoznaniem istoty sprawy brak ustaleń faktycznych
koniecznych do stwierdzenia przesłanek odpowiedzialności pozwanych czyni
natomiast zasadnymi zarzuty kasacyjne naruszenia art. 471 k.c. w zw. z art. 69 ust.
1 i art. 64 pr. bank., art. 471 w zw. z art. 393 § 1 k.c., art. 354 1 i 2 k.c., art. 355 § 2
k.c., art. 415 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, zastosowanie przepisów prawa
materialnego do niedostatecznie ustalonego stanu faktycznego oznacza wadliwą
subsumcję tego stanu do zawartych w nich norm prawnych. Subsumpcja oznacza
podstawienie ustalonego stanu faktycznego pod abstrakcyjny stan faktyczny
zawarty w normie prawnej, które w przypadku gdy sąd nie ustalił stanu faktycznego
nie jest możliwe (m.inn. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2001 r.,
9
I PKN 615/00 nie publ., z dnia 5 września 2012 r., IV CSK 76/12, nie publ., z dnia
18 stycznia 2012 r., II PK 117/11, OSNAPiUS 2003, nr 15, str. 352).
W związku z tym, jako przedwczesne ocenić należy pozostałe zarzuty
wniesionej skargi oparte na podstawie naruszenia przepisów postępowania,
z wyłączeniem niedopuszczalnego, z uwagi na treść art. 3983
§ 3 k.p.c., zarzutu
naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem
o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.).